Geschiedenis van België

[p. 420]

Hoofdstuk III.
Komst van den hertog van Alva in de Nederlanden. - Zyne inborst en onverbiddelyke strengheid. - De raed-van-beroerten of Bloedraed. - Gevangneming en onthalsing der graven van Egmont en van Hoorn. - Vertrek der Landvoogdes Margareta. - De honderste, twintigste en tiende penning. - Wederstand der nederlandsche Staten. - De Watergeuzen. - Wreede oorlog van wederzyde. - Vertrek van Alva. - Zyne dood.
Van 1567 tot 1575.

Voorwaer, Margareta had gelyk toen zy den koning de afzending van een spaensch leger ontried; maer Philips II was geen man om af te zien van een ontwerp, dat hy eens besloten had uit te voeren. Wat de Nederlanden betreft, wist deze vorst nooit ter regter tyd eenen maetregel te nemen; hy trok nu ook geen nut uit de terugwerking der gemoederen en bleef styfhoofdig by de gedachte dat men, door eenen pletterenden slag, een bloedig einde aen de nederlandsche onlusten behoorde te maken.

Om dit ontwerp uit te voeren had hy een werktuig noodig dat zonder aenzien van persoonen, zonder afschrik van stroomend bloed en zonder vrees voor den haet der volkeren, de yzeren roede der

[p. 421]

wraek in zynen naem zou voeren. Dit werktuig vond hy in Ferdinandus Alvares van Toledo, hertog van Alva, dien hy belastte met het vormen van een leger om de nu zeer rustige Nederlanden te gaen bedwingen. Deze Alvarez van Toledo was een oud veldheer, die zich reeds onder Keizer-Karel, door zyne dapperheid en krygskunde, had befaemd gemaekt; meer nog was hy onder zyne landgenoten bekend om zynen ongemeenen hoogmoed, zyne norschheid en zyne koele aenhoudendheid in het uitvoeren van hetgeen hy zich eens had voorgesteld. Geen beter man kon Philips uitkiezen om zyne bevelen, van welken aerd zy ook mogten zyn, zonder achterdocht uit te voeren en misschien in strengheid voor by te streven. De hertog van Alva was krygsman van ligchaem en van geest; hy kende noch uitstel noch verschooning, en, even gelyk hy op het minste woord zynen koning blindelings gehoorzaemde, zoo wilde hy ook by het eerste bevel gehoorzaemd worden. In hem waren geene andere dryfveeren meer werkzaem dan pligtbetrachting en hoogmoed; de wereld was hem een leger waer ieder zich, zonder onderzoek, voor den wil van zynen oversten te buigen had, en diensvolgens kende hy geene andere middelen om te heerschen dan het zweerd en het schavot.

Deze kwaedvoorspellende hoedanigheden, gevoegd by de faem van uitmuntend doch onverbiddelyk krygsman, waren genoeg om de inwooners der Nederlanden eenen doodelyken schrik aen te jagen, zoohaest men het gerucht verspreidde dat de hertog van Alva zich gereed maekte om met een spaensch leger over te komen. Ettelyke duizende inwooners verlieten België om in de naburige landen eene schuilplaets te zoeken.

In eene laetste samenkomst te Willebroek, die geschiedde in april 1567, poogde Willem van Oranje den graef van Egmont over te halen om met hem naer Duitschland te vertrekken; doch Egmont zich onpligtig achtende, weigerde zyn vaderland te verlaten; waerop Willem met nadruk hem zegde: ‘Voorwaer gy zult de brug zyn waerover de Spanjaerden in de Nederlanden zullen treden, en welke zy, na hunnen overtogt, zullen verbryzelen!’ Deze woorden zonder kracht

[p. 422]

op Egmonts gemoed gesproken zynde, scheidden de twee edellieden met ontroering van elkander. Willem trok naer Breda en voorts naer Duitschland: Egmont begaf zich ten hove, stelde zich ten dienste der Landvoogdes, trok te velde met zes vaendelen voetknechten en vervolgde waer hy kon, de oproerstokers en hervormers.

hoorn. egmont.

Onderwyl trok de hertog van Alva, met 8,700 voetknechten en 1200 ruiters, uit Spanje over den milaneeschen grond en kwam langs Lotheringen en Bourgundië in het Luxemburgsche, waer zich nog by hem kwamen voegen: de graef Alberik van Lodron, de graef Otho van Oberstein en de graef van Schauwenburg, elk met een deel duitsche benden.

De hertog van Alva trok binnen Brussel op den 22^en augustus van het jaer 1567, en nam zyne intrede in het hof van Culemburg. Hy toonde aen de Landvoogdes de koninglyke bevelbrieven, by dewelke hem eene zoo uitgestrekte magt was toegekend, dat Margareta van

[p. 423]

Parma met moeite hare spyt verbergen kon. De hertog begon in de sterke steden spaensche bezettingen te zenden en middelen te bereiden om alle de verdachte persoonen in handen te krygen. Hy liet echter van zyne inzigten niets blyken en scheen niet gekomen om te straffen, maer wel om nieuwe onlusten te beletten, indien het noodig mogte zyn. Met eene vriendelyke beleefdheid ontving hy de edellieden en lokte door dit gedrag de byzonderste heeren des Lands naer het Hof. Egmont, wiens inborst wel zwak, doch regtzinnig en vertrouwzaem was, begaf zich op den 9^en september 1567, met den graef van Hoorn, naer eenen raed, die door den hertog van Alva te Brussel was byeen geroepen. De beraedslaging geeindigd zynde, wilde Egmont het Hof verlaten toen Alva veinsde hem alleen te moeten spreken; tot dit einde gingen zy te samen in eene afgezonderde kamer, waer de hertog eensklaps van gelaet veranderde en Egmont's degen in 's konings naem afeischte. Oogenblikkelyk werd de verbaesde graef omringd van spaensche soldaten en in bewaernis genomen; terzelfder tyd handelde Ferdinandus, des hertogs zoon, op eene gelyke wyze met den graef van Hoorn: andere spaensche oversten vingen op dien dag Antonius Van Stralen, burgemeester van Antwerpen; Casembrood, heer van Backerzeele en geheimschryver van den graef van Egmont, met nog eenige andere verdachte edellieden. Allen werden in de gevangenis geworpen. Zoo zeer verstomde deze verraderlyke aenslag het volk, dat niemand een woord dorst spreken; alleenlyk was op de aenzigten der burgers de diepste neêrslagtigheid te lezen, en menig hart bloedde dan van medelyden voor het vaderland, welks toekomst zich in het verschiet zoo akelig vertoonde. De Landvoogdes was nog wel het meest over het gebeurde verstoord, daer zy nu haer werk van vrede in puinen zag storten en de hoop verloor om, zonder groote bloedstortingen, de Nederlanden aen den koning te bewaren; zy schreef onmiddelyk naer Spanje om van het Landvoogdschap ontslagen te worden en drong er zoo sterk op aen, dat Philips II eindelyk in haer vertrek toestemde. De goede vorstin, wier vredelievende zachtzinnigheid men nu eerst naer weerde begon te schatten, verliet België in de maend

[p. 424]

february 1568, en begaf zich naer Italië, by haren echtgenoot, den hertog van Parma.

Alva, nu alleen opperveldheer en Landvoogd der Nederlanden blyvende, zette zyn begonnen werk met yver voort. Om de steden in dwang te houden deed hy onmiddelyk zeer sterke en byna onverwinnelyke kasteelen bouwen te Antwerpen, te Valencyn, te Vlissingen en te Groeningen. Voor het vertrek der Landvoogdes had hy eenen raed gevormd om de aengeklaegde persoonen te vonnissen; dit regtshof was samengesteld uit nederlandsche wetgeleerden benevens eenige Spanjaerden. Hy noemde het de Raed-van-beroerten; maer het volk, ziende hoe onverbiddelyk men allengskens meer en meer de doodstraf begon uit te spreken, noemde het de Bloedraed, en die naem bleef in stand. En inderdaed, krachtens de vonnissen van dezen Raed onthalsde men te Brussel, op éénen dag, negentien edellieden; korts daerna werd de burgemeester Van Stralen te Vilvoorden het hoofd afgeslagen en terzelfder tyd onderging Casembrood te Brussel de doodstraf.

Onderwyl was de graef van Aremberg met een klein leger Lodewyk van Nassau gaen opzoeken en vond hem omtrent het klooster van Heiligerleê, in Vriesland, wel versterkt liggen. De graef van Aremberg, ziende hoe de vyand van alle zyden door moerassen was verdedigd, achtte het niet voorzigtig op zulken ongunstigen grond slag te leveren; maer de spaensche soldaten wierpen hem het verwyt van lafheid toe, en hy, woedend over dit onregt, gaf bevel tot den aenval. Zelf rende hy vooraen en drong strydend door tot by Adolf van Nassau: de twee ridders bonsten tegen elkander aen, streden een oogenblik en vielen beiden dood uit den zadel. Welhaest geraekten de spaensche benden in verwarring; de Geuzen dreven ze uit een en op de vlugt, vermoordden meest alle de Spanjaerden en behaelden eene bloedige overwinning in den veldslag van Heiligerleê.

Deze tegenspoed scheen den hertog van Alva veeleer woedend te maken dan te bedroeven; hy verklaerde dat hy zelf welhaest het leger zou aenvoeren, en besloot eerst nog een schrikkelyk voorbeeld

[p. t.o. 425]

Biecht van Egmont.

[p. 425]

aen de Nederlanden te geven. Voor den Raed van beroerten betrok hy ook eindelyk de graven van Egmont en Hoorn, onder aentyging van hoog verraed. Lang werd er onder de regters beraedslaegd over het vonnis dat men in regtveerdigheid behoorde te vellen. Sommigen zegden, hoe Egmont zich altyd de vriend van 's konings vyanden getoond had; hoe hy en de graef van Hoorn met hen te Dendermonde zelfs hadden durven beramen of men den koning niet met geweld van wapenen moest beletten in de Nederlanden te komen, en hoe hy de eerste opstoker was geweest der samenspanning tegen den kardinael Granvelle, waeruit alle verdere onlusten hunnen oorsprong genomen hadden. Verder beweerde men dat het gedrag der beide edellieden immer dubbelzinnig en verraderlyk was gebleven en zy hunnen eed van getrouwheid hadden gebroken, om met de vyanden van vorst en Godsdienst aen te spannen. - Anderen herinnerden de onschatbare diensten door Egmont aen koning en vaderland bewezen; zyne dapperheid te St-Quintyn en te Grevelinghe, waerdoor hy misschien voor alsdan de Nederlanden aen den vorst had behouden; zyne latere poogingen tot het straffen der beeldstormers en het handhaven van het katholyk Geloof, en zynen regtzinnigen goeden wil om voortaen zich af te scheiden van vrienden die hem hadden misleid. Gelykslachtige redenen bragt men in ten voordeele van den graef van Hoorn; doch niets holp er: de beide edellieden werden verwezen om door de handen van den beul te sterven.

De ongelukkige graven werden, onder geleide van 3,000 spaensche soldaten, van Gent, uit hunne gevangenis, naer Brussel gebragt en in het Broodhuis opgesloten. Na twee dagen kwam de bisschop van Yperen, Marten van Rithoven, des nachts by hen, las hun het doodvonnis voor en zegde hun ter zelfder tyd, dat hy hen als priester kwam bystaen om zich tot de laetste reize te bereiden. De graef van Egmont beklaegde zich eerst met droefheid over zyn lot en over de weinige erkentenis, welke men voor zyne bewezene diensten toonde; welhaest echter vertroostte hy zich, ontving de hulp des priesters met godsvrucht, en zag zyn lot met onderwerping te gemoet. Hy

[p. 426]

schreef eenen brief om zyne vrouw en zyne elf kinderen aen des konings gunst te bevelen en bragt voorts den nacht in gebeden door. De graef van Hoorn ontving zyn vonnis met eene buitengewoone onverschrokkenheid en toonde zich in den eerste weinig genegen tot het aenveerden van des bisschops hulp; ten laetste volgde hy eventwel het voorbeeld van Egmont.

Den 5^en juny 1568 staet het schavot voor het stadhuis te Brussel opgeregt: twee-en-twintig vaendelen spaensche soldaten omringen het, om de burgers op afstand te houden. Ten tien uren des morgens klimt de graef van Egmont met den bisschop van Yperen op het schavot, hy kust het kruisbeeld hem door den bisschop aengeboden, ontvangt de H. Olie, en legt het hoofd neêr. De beul slaet toe.... tranen springen als stroomen uit de oogen des volks..... het edel hoofd valt..... de nederlandsche ridder is niet meer! Zyn makker de graef van Hoorn volgt hem, het zweerd daelt voor de tweede mael neder, het bloed straelt nog eens van den moorddadigen kapblok, het volk dryft zuchtend en weenend, doch sprakeloos en bevreesd, door de aenpalende straten naer huis..... alles wordt stil op de markt..... het is volbragt!

Dit vonnis zoo onstaetkundig als onmenschelyk en nutteloos, was voor den Koning, den Godsdienst en het Vaderland allerschadelykst, en men mag het aenzien als eene der voorname oorzaken van de komende rampspoeden en van de scheuring, welke tusschen het noordelyk en zuidelyk gedeelte der Nederlanden geschiedde. Egmont was door het volk uitermate bemind om zyne zachte gemeenzaemheid en om den krygsroem dien hy de nederlandsche wapenen had verdiend. Zelfs zagen de Katholyken in hem een magtige verweerder des Geloofs, en hy ware het inderdaed geweest en gebleven, had niet een wreedaerdig vonnis zynen levensdraed ontydig komen breken. Ook begon van dan af een onverzoenlyke haet in het hart der Nederlanders tegen Alva te branden, en, in stilte wierp menige mond den naem van bloedhond hem toe; de Geuzen, die zich in Holland ophielden, en daer, onder bevel van Lodewyk van Nassau, tegen de spaensche

[p. t.o. 426]

De graef van Egmond naer het schavot geleid.

[p. 427]

benden reeds met min of meer geluk hadden gestreden, vermeerderden in getal, door de toenemende uitwyking der Belgen en alles deed genoeg zien dat de hertog van Alva, door zyne onberekende strengheid, het lot der Nederlanden in de waegschael ging brengen.

De duitsche vorsten, waervan er vele met de Huizen van Egmont en Hoorn vermaegschapt waren, ontstelden zich by het vernemen der onthalsing van de zoo doorluchtige edellieden; zy toonden zich bereid om aen Willem van Oranje geld en mannen te bezorgen, en deze, nu eene reden vindende om opentlyk de wapens op te nemen, vormde een leger dat al spoedig tot 20,000 man beliep. Met deze magt kwam hy naer het limburgsche afgezakt, terwyl zyn broeder Lodewyk in Holland met een ander kleiner leger het veld hield. De hertog van Alva, de komst van Willem vernemende, trok eerst tegen zynen broeder Lodewyk, en versloeg zyn leger op den 21^en july 1568, hem



zelven zoo sterk najagende dat hy zich verpligt zag in den Eems-stroom

[p. 428]

te springen en in het zwemmen een redmiddel te zoeken. Dan zakte Alva naer Limburg af en wist dáér, met zoo veel krygskunde, het leger van Willem van Oranje afbreuk te doen en bezig te houden, dat de winter en het gebrek aen geld de Geuzen dwong het veld te verlaten en onverrigter zake uiteen te gaen. De hertog van Alva deed zich ter gedachtenis van dezen schoonen togt, een koperen standbeeld binnen het kasteel van Antwerpen oprigten.

Toen Philips II, met zynen veldheer, den hertog van Alva, een aenzienlyk leger naer de Nederlanden afstuerde dacht hy aen eenen gemakkelyken zegeprael en eene onmiddelyke onderwerping van alle de nederlandsche gewesten. Zonder de wreede regtspleging van Alva zouden zyne vooruitzigten zich welligt verwezentlykt hebben; maer nu de hertog de zaken bedorven had, zag het er geheel anders uit. Het spaensch leger kostte den koning ondragelyke gelden; zyne schatkisten waren uitgeput, en niettemin eischte het onderhoud van Alva's wapenmagt nu weder eenige millioenen guldens. De Nederlanden zelven bragten weinig op, dewyl de rykste kooplieden naer Engeland en Duitschland verhuisd en alle de takken der nyverheid onder den openbaren angst in werkeloosheid vervallen waren. Daerenboven, de algemeene haet, waervan de hoogmoedige en wreede Alva het voorwerp was, beroofde hem van alle hulp; iedereen liet hem begaen, zweeg en wachtte met verkropt gemoed en met angstig hart. Ondertusschen verslond de opbouwing der kasteelen en vestingswerken voortdurend aenzienlyke sommen, en de Landvoogd schreef immer dringender naer Spanje om geld.

Om uit dezen netelachtigen toestand te geraken vormde men te Madrid een ontwerp om de Nederlanden zelven de kosten van den oorlog te doen dragen. Dit ontwerp bestond namelyk in de volgende drukkende maetregelen: ieder Nederlander zou onmiddelyk het honderdste gedeelte van alle zyne goederen op te brengen hebben; van dan af en voortaen zou men by elke verkooping van alle onroerende goederen het twintigste gedeelte aen 's ryks schatkist moeten afstaen en van alle koophandelzaken, roerende goederen en eetwaren het

[p. 429]

tiende gedeelte. Men noemde deze verschillende belastingen de honderdste, twintigste en tiende penning. De hertog van Alva ontving

alva.

van Madrid bevel tot het onmiddelyk uitvoeren van het ontwerp; terzelfder tyd zond de koning hem een besluit en pauselyke bullen, waerby de Nederlanders over de voorgaende ongehoorzaemheden en ketteryen kwytschelding vergund werd, voor zooveel zy voortaen den koning en het katholyk Geloof getrouw bleven. Deze kwytschelding

[p. 430]

moest een einde stellen aen de bloedige vervolging van Alva, en men verhoopte te Madrid dat derzelver afkondiging de Nederlanders tot het aennemen der belastingen zou aendryven. Dan, de hertog van Alva achtte de kwytschelding te vroegtydig en hield ze meer dan een jaer geheim, na welk verloop van tyd hy 's konings brieven te Antwerpen met groote plegtigheid afkondigde; maer aen de kwytschelding zoo vele uitzonderingen stelde dat het volk er onverschillig aen bleef.

Hy vergaderde de algemeene Staten des Lands te Brussel en gaf hun kennis van des konings begeerte. Eene groote ontsteldtenis deed zich in de vergadering op en iedereen verhief de stem tegen de geëischte belastingen, maer bovenal tegen het heffen van den tienden penning. Welsprekende mannen vertoonden met kracht, dat de volledige ondergang van koophandel en nyverheid het onvermydelyk gevolg der voorgestelde maetregels moest zyn; vermits geen nederlandsch koopman of nyveraer zyne waren in andere landen zou kunnen voeren, indien de goederen, door verscheidene verhandelingen, somtyds tot dry of viermael den tienden penning zouden hebben opgebragt; en dat de nyverheid, en voornamelyk de lakenwevery, ten gronde zou gaen, indien de prys der bewerkingstoffen, by aenkoop en verkoop, telkens met een tiende gedeelte wierd verzwaerd. Zoo klaerblykend waren deze redenen dat de getrouwste vrienden des konings, en Viglius van Aytta zelf, tegen de aenneming der nieuwe belastingen spraken. De hertog van Alva toonde zich zeer verstoord over deze wederstreving en deed vele bedreigingen; doch hy kon door geene redenen de Staten overhalen tot het toestemmen in 's konings begeerten. Eindelyk vergenoegde hy zich met twee millioenen guldens, hem door de vergadering toegestaen, en stelde de heffing van den twintigsten en tienden penning uit.

Wanneer de tyding van het gebeurde te Madrid aenkwam vergramde de koning zeer op zynen Landvoogd, dien hy nu van zwakheid beschuldigde en wien hy het euvel opnam, dat hy de kwytschelding niet had afgekondigd. Eventwel liet hy de zaken zoo als zy

[p. 431]

waren, zonder voor alsdan op het invoeren der nieuwe belastingen aen te dringen.

Een ander voorval kwam den toestand van Alva nog verergeren. De koning had hem 400,000 gouden guldens gezonden met eenige genuaensche schepen, die, door fransche vrybuiters of zeeschuimers vervolgd, in de have van Plymouth waren gevlugt. De koningin Elisabeth van Engeland had dit geld aengehouden en de hertog van Alva, als weêrwraek, had alle de engelsche schepen in de nederlandsche haven doen in beslag nemen. Daeruit volgde eene vyandschap tusschen Engeland en Spanje. Elisabeth verleende op de engelsche kusten vryen ingang en veilige schuilplaetsen aen eenige vrybuiters van Holland, die op de spaensche vaertuigen jaegden. Het getal dezer Geuzen-roofschepen groeide spoedig aen; eenige stonden onder bevel van uitgewekene edellieden, onder dewelke Willem Vandermarcke, vryheer van Lumey, zich het meest bekend maekte door zyne onverschrokkenheid en wreede inborst. Welhaest kende men deze vrybuiters onder den naem van Watergeuzen, by onderscheiding van de Stadsgeuzen, en van de Wilde-Geuzen, welke laetsten zich in de bosschen ophielden. De Watergeuzen waren van ieder gevreesd, ondernemend, stoutmoedig, en beletteden welhaest allen koophandel op de nederlandsche kusten: zy zyn het beginsel geweest van de latere zeemagt der vereenigde provincien van Holland.

Intusschentyd bevonden Willem van Oranje en Lodewyk van Nassau, zyn broeder, zich in Frankryk, waer zy in het leger der Calvinisten, die men Hugenoten noemde, tegen den koning streden. In het jaer 1570 maekten de Hugenoten hunnen vrede met den franschen koning; hun opperhoofd Coligny vormde met Willem van Oranje een ontwerp dat, goed uitgevoerd, de spaensche magt in de Nederlanden moest vernietigen: Coligny zou met zyn hugenootsch leger onze fransche grenssteden aendoen, terwyl Willem terzelfder tyd, met de Geuzen en met de duitsche hulpbenden, langs Limburg naer Braband zou afzakken. De koning van Frankryk leende de hand aen dit ontwerp.

Zoo haest Alva kennis kreeg van het voornemen zyner vyanden

[p. 432]

maekte hy zich bereid om hun te wederstaen; maer hem ontbraken de noodige geldmiddelen tot eene doelmatige uitrusting van het leger en het beginnen van eenen veldtogt, die zich vertoonde als moetende van geenen korten duer zyn. Hy wendde dan op nieuw alle poogingen aen om van de Staten de toestemming van den tienden en twintigsten penning te verkrygen; doch hy kon hierin, noch door verzoeken noch door bedreigingen tot zyn doel geraken. Door den nood en door de komst der vyanden, tot het heffen van geldmiddelen gedwongen, besloot Alva op zyne eigene kracht en tegen den wil der Staten, de belastingen te bevelen, en gebood aen de ambtenaren dat zy met de ligting van den twintigsten en tienden penning een begin zouden maken.

Eene algemeene ontsteldtenis en verontweerdiging veroorzaekte Alva's bevel in de Nederlanden. De Staten zonden afgezanten naer Spanje om zich over het verbreken hunner voorregten by den koning te beklagen en hem de opschorsching der nieuwe belastingen te vragen, hetwelk zy ook later, in het jaer 1572, verkregen. Onderwyl ging de hertog voort in het uitwerken van zyn voornemen. Het was voornamelyk in Brussel, waer zich de meeste ambtenaren en eene ontzaggelyke krygsmagt bevond, dat men met strengheid den twintigsten en den tienden penning begon te ligten. Maer de Brusselaren boden eenen krachtigen wederstand: de ambachten staekten hun werk, de winkels werden gesloten; niemand kocht of verhandelde goederen, en zoo verydelde men de hoop des hertogs. Deze in gramschap ontstoken, bereidde zich om eene voorbeeldelyke wraek uit te oefenen, toen eensklaps te Brussel de tyding kwam, dat de Watergeuzen de kleine doch sterke zeestad den Briel, op het hollandsch eiland Voorn gelegen, hadden ingenomen. De hertog zag van eene onmiddelyke wraekneming af en zond met haest een legergedeelte, onder bevel van Maximiliaen van Bossu, om de Watergeuzen uit den Briel te doen verhuizen; maer reeds had Willem Van der Marcke zich in den Briel zoo sterk gemaekt dat hy de spaensche krygsknechten, met verlies en verbranden van eenige hunner schepen, dwong het beleg te verlaten.

[p. 433]

Dit werd het teeken tot den afval van vele voorname steden van Holland, die eensklaps zich voor de Geuzen en tegen Spanje verklaerden; en onder anderen Vlissingen, Enkhuyzen, Alkmaer, Edam, Gouda, Hoorn, Leyden en Gorcum.

Terwyl in Holland de Geuzen zulke schrikkelyke inbreuk op Alva's magt deden, trok Lodewyk van Nassau met eenige fransche protestantsche benden over onze zuidelyke grenzen en maekte zich by verrassing meester van de stad Bergen, in Henegauwen. De hertog van Alva haestte zich in persoon tegen Lodewyk van Nassau te velde te trekken en versloeg eenige fransche hulptroepen die zynen vyand wilden ontzet doen. Onderwyl zakte Willem van Oranje uit Duitschland in Limburg en naer Braband af, met eene magt van meer dan 20,000 man en kreeg of nam binnen korten tyd vele steden in, waeronder Mechelen, Nyvel, Dendermonde, Audenaerde, Diest en Thienen. Daerenboven liep het gerucht dat Coligny zich gereed maekte om met een aenzienlyk fransch leger in de Nederlanden te vallen. Van alle kanten zag de hertog van Alva zich dus omringd van ontzaggelyke vyanden, en welligt zou het hem niet gelukt zyn de spaensche heerschappy voor eenen waerschynelyken ondergang te bevryden, had niet een onverwacht voorval hem uit den allerneteligsten toestand komen redden.

Op den 24^en augustus 1572, zynde St-Bartholomeus dag, werden te Parys en in vele steden van Frankryk, de Hugenoten aengetast en in groot getal vermoord. Dit beroofde de Geuzen van de hulp welke zy uit Frankryk hadden te gemoet gezien. Willem van Oranje, die tot by Bergen was doorgedrongen, kon zyne krygsbenden niet langer betalen en had veel moeite om zyne bevelen te doen uitvoeren; langs eenen anderen kant ontmoedigde hem de overtuiging dat België zyner zaek weinig genegen was en hy, by misrekening, op de medewerking der zuidelyke gewesten had geteld. Eindelyk, na een lang en hardnekkig beleg, gaf Lodewyk van Nassau de stad Bergen aen den hertog van Alva over, op zeer voordeelige voorwaerden: alle de Geuzen der bezetting en de edelen, die met hen waren, mogten de stad verlaten

[p. 434]

met vliegende vaendels en brandende lonten, gevolgd door al hun wapentuig en den geheelen legertros. Willem van Oranje vertrok insgelyks



uit Braband naer den Rhyn en dankte dáér zyn duitsch leger af. Hy ging voorts naer Haerlem, waer hy zich aen het hoofd van den hollandschen opstand stelde en met den naem van Stadhouder het roer der openbare zaken in handen nam.

De hertog van Alva dacht nu eene gunstige gelegenheid te hebben om den opstand door beslissende slagen te verpletten; ook liet hy den tyd niet werkeloos voorbygaen. Onmiddelyk na de overgaef van Bergen trok zyn leger tot dit einde naer de hollandsche gewesten en plunderde onderwege de stad Mechelen, omdat derzelver inwooners Willem van Oranje hadden ontvangen. Van daer vertrekkende ging Alva de stad Zutphen belegeren en overweldigde ze na weinige dagen. Tot

[p. 435]

hare straf onderging zy eene yslyke plundering en werd aen de roofzucht der woeste soldaten overgeleverd. Frederik van Toledo, de zoon des hertogs, deed intusschentyd nog een wreeder lot ondergaen aen de stad Naerden, wier inwooners men onbarmhartiglyk vermoordde. Het was een oorlog van vernietiging en van bloedkwisting aen beide kanten: terwyl de Spanjaerden met eene ongehoorde wreedheid op de inwooners der steden, zonder onderscheid van schuldig of onschuldig, hunne wraek uitoefenden, pleegden de Geuzen geene mindere onmenschelykheden op de Katholyken en bovenal op priesters en kloosterlingen, waer van er vele werden omgebragt te Leyden, te Enkhuizen, te Alkmaer en te Gorcum. In deze laetste stad vingen de Geuzen, onder bevel van Willem Van der Marck, negentien priesters en kloosterlingen en deden ze onuitsprekelyke pynen onderstaen, waerna men ze des nachts in eene schuer ophing. Zoo verre vergaten de Geuzen alle menschelyke gevoelens, dat zy de lyken der gehangene geestelyken de neuzen en ooren afsneden en deze bloedige zegeteekens aen hunne hoeden droegen.

Na de inneming van Zutphen gevoelde de hertog van Alva zich zwak en ziekelyk; hy gaf dan aen zynen zoon Frederik den last om Haerlem te gaen belegeren, en keerde terug naer Brussel om van daer de werking zyner legers te bestieren. De onbuigbare Alva begon nu eerst voor goed te bemerken dat hy niet de ware middelen tot de onderwerping der Nederlanden had aengewend; want, ondanks de felle slagen welke hy onophoudend de Geuzen had toegebragt, groeide hun getal schrikkelyk aen; zy beschikten nu reeds over eene aenzienelyke zeemagt en hadden zich, in de sterkste steden van Holland, zoo wel van alles voorzien dat men, alhoewel met gedurige zegepralen, eenen onberekenbaren tyd zou behoeven om hen uit de noordelyke gewesten te verdryven. Daerby zag Alva zich het voorwerp van den algemeenen haet der Nederlanders; niemand keurde zyn gedrag goed, en hy wist zelf dat de koning, in hem geen betrouwen meer hebbende, reeds op de gedachte was gekomen om hem door den hertog van Medina-Celi te doen vervangen.

[p. 436]

Na zeven maenden voor Haerlem gelegen te hebben kreeg Frederik van Toledo eindelyk die stad onder zyn geweld. Dan ging hy Alkmaer belegeren; maer de Geuzen dwongen hem van daer te vertrekken en vernielden daerenboven nog de koninglyke schepen in de Zuiderzee. Frederik verplaetste zyn leger en omsloot de stad Leiden, welke hy voornam uit te hongeren en door dit middel in zyne magt te krygen.

Terwyl hy hier mede bezig was, kwam te Brussel Don Lodewyk van Requesens om, uit last van den koning, den hertog van Alva te vervangen en in zyne plaets Landvoogd der Nederlanden te zyn.

De oude hertog van Alva vertrok naer Spanje op den 18^en december 1575, en werd door den koning zeer koel ontvangen. Later kwam hy echter weder in gunst, en voerde met veel geluk en krygsroem den oorlog in Portugael. In den ouderdom van zeven-en-zeventig jaer stierf hy te Lissabon, in de maend december 1582.