|
| |
| |
| |
Hoofdstuk II.
Redenen van misnoegen en van verwarring in de Nederlanden. - Afkomst en inborst der voornaemste staetsmannen van dit tydstip. - Haet der edellieden tegen den kardinael van Granvelle. - Het Eedverbond. - Verspreiding der Hervorming. - Vertrek van Granvelle. - Oorsprong der Genzen. - Beeldstormery in de Nederlanden. - De Geuzen nemen de wapens op en komen in het veld.
Van 1559 tot 1567.
Vooraleer wy het droeve verhael der aenstaende gebeurdtenissen beginnen is het noodig in eene korte schets de inborst, de middelen en de strekking te doen kennen van die persoonen welke op het lot onzes vaderlands eenen byzonderen invloed hebben uitgeoefend en, om zoo te zeggen, de zestiende eeuw maekten wat zy voor de Nederlanden was.
Margareta, hertogin van Parma, en nu de Landvoogdesse der Nederlanden, was eene onechte dochter van Keizer-Karel en van een burgermeisje, Margareta Van der Geest of Van der Gheinst geheeten, dat hy te Audenaerde had bemind. De jonge vorstin was godvruchtig, zedig en goed van harte; zy had eene tamelyke ondervinding van
| |
| |
staetszaken en kende de alsdan heerschende bestuervormen; zy was in België opgevoed, genoegzaem door ieder bemind en inderdaed geschikt om, in gewoone tyden, haer vaderland ten goede te bestieren. Hare wezenstrekken en haer gansch voorkomen boden iets mannelyks aen, en gewis spruit het daeruit voort dat velen haer met mannenmoed en met kracht van wil begaefd achtten, daer zy in tegendeel door hare langwylige goedheid en haer verlangen om iedereen te vrede te stellen, meer dan eene onvoorzigtigheid beging en de zaken niet zelden ten uiterste liet verergeren.
Antonius Perrenot, later kardinael van Granvelle, was in Bourgundië geboren van eenen vader die de voornaemste raedsheer van Keizer-Karel was geweest. Geene der hoedanigheden, welke iemand regt tot invloed op 's landszaken geven, ontbrak aen Antonius Perrenot: ryk aen geestvermogens, ondervinding en geleerdheid, voegde hy daerby eene diepe kennis der menschen en eene uitgestrekte wetenschap in alles wat het Bestuer der koningryken betreft. Hy was aen den vorst door eene onkrenkbare verkleefdheid verbonden en een zoo heet vyand van de nieuwe leer, dat zyne vurigheid tot het verdedigen van den katholyken godsdienst hem meer dan eens de echte middelen tot het bereiken van zyn doel deed voorby streven. Was Perrenot als staetsman met uitstekende hoedanigheden begaefd, als mensch echter had hy zyne gebreken. Hoogmoedig over zynen hoogen staet en over zyne wyde staetkunde, had hy eene ongemeene neiging tot pracht; hy liet in zyne woorden blyken wat groote achting hy voor zichzelven gevoelde en hoe hy andere invloedhebbende mannen verre onder hem waende te zyn. Deze trotschheid dreef hem meer dan eens aen, om den eenen of anderen edelman te hoonen en hy, van opgeblazenheid beschuldigd, trok zich den haet van velen op den hals.
Willem van Nassau, prins van Oranje, bygenaemd de Zwyger, was in Duitschland geboren en tot zyne twaelf jaren in den hervormden Godsdienst opgevoed. In de Nederlanden had hy uitgestrekte landgoederen geërfd en was er voorts in dienst van Keizer-Karel gebleven, die hem een byzonder vertrouwen had geschonken. Hy gedroeg zich,
| |
| |
gedurende zyn verblyf in België, alsof hy den katholyken Godsdienst ware verkleefd geweest; doch geheimlyk was hy de hervormde leer toegedaen. By eenen doordringenden geest, eenen diepzienden blik en eene koele inborst, voegde Willem eene berekende stilzwygendheid en eene onbuigbare standvastigheid in het najagen van zyn doel. Veinzery en list waren hem hulpmiddelen om zyne vyanden te bedriegen en zyne vrienden als werktuigen tot de uitvoering zyner ontwerpen te doen dienen. Op zyn eigen gemoed bezat hy eene onbegrypelyke magt en kon zich, met eene wonderlyke behendigheid, volgens den eisch der omstandigheden gedragen, terwyl hem nooit een woord meer ontviel dan hy inderdaed voor het bevoorderen zyner ontwerpen noodig had te spreken. Met de andere edellieden los en blymoedig tot dartelheid toe, om als vreugdegezel invloed op hen te winnen; met staetsmannen ingetogen en achterhoudend om veel te hooren, veel te doorgronden en nimmer iemand in zyn eigen hart te laten lezen.
Lamorael, graef van Egmont, in Holland geboren, was een moedig krygsman, wiens roem, door de overwinningen van St-Quintyn en Grevelinghe, gansch Europa had doorklonken; van inborst edel, regtzinnig en getrouw. Doch, was hy manhaftig op het slagveld, in den gewoonen ommekeer des levens was hy traeg en buigzaem. Het viel aen Willem van Oranje ook niet moeijelyk den goeden Egmont tegen des konings dienaren op te hitsen en hem onwetend de ontwerpen der hervormers te doen begunstigen, alhoewel hy den katholyken Godsdienst ten uiterste verkleefd en den koning toegedaen was.
Philips van Montmerency, graef van Hoorn, van hollandsche afkomst, was Groot-admirael en had de volkomene inborst eens zeemans: ruw en moedig, geschikt om deel te nemen in alle onlusten die zynen onrustigen geest voedsel konden geven; verder niet diepziende genoeg om te berekenen wat het gevolg zyner daden kon zyn.
De vier genoemde persoonen zaten in den Staetsraed met de Landvoogdes, benevens Viglius van Aytta, een uitstekend regtsgeleerde, van Friesland afkomstig, en den graef van Berlaimont, die zich onderscheidde door zyne diepe kennis van alles wat 's Ryks geldmiddelen betrof.
| |
| |
Willem van Oranje, Egmont en Hoorn zouden zich hebben kunnen vergenoegen met het deel dat hun in het openbaer Bestuer, als leden van den Staetsraed en als gewestvoogden, was toegekend; maer het smartte hun te zien, dat Granvelle, Viglius en Berlaimont, nevens de Landvoogdes in den geheimen Raed zittende, kennis namen van 's konings brieven en over de gewigtigste zaken beslisten zonder hunne tusschenkomst. Daer zy wisten dat Granvelle het hoofd en de ziel van den geheimen Raed was, ontstaken zy in haet tegen hem; zy aenzagen het als eenen onlydelyken hoon, in magt overtroffen te zyn door eenen man van burgerlyke afkomst, en konden niet verkroppen dat zy zoo dikwyls onder zynen invloed en onder de uitgestrektheid zyner staetswetenschap bukken moesten: hy alleen bezat het vertrouwen des konings, uit zynen mond moesten zy des vorsten verlangen nu kennen; en dewyl zy in oorlogstyd, als bevelhebberen des legers, naest den koning gestaen hadden, konden zy zich in vredestyd aen deze onderschikking niet gewennen.
Gedurende de lange oorlogen van Keizer-Karel hadden de edellieden, die als bevelhebbers in zyn leger dienden, zich door het doen van aenhoudende opofferingen verarmd. Daer de openbare welvaert den burgeren toeliet eene ongemeene pracht te voeren, hadden de edelen, om eer aen hunne geboorte te doen, zich verpligt gezien die pracht te overtreffen, en zy waren door den samenloop dier omstandigheden in zware schulden geraekt. Dan, naermate het verlies hunner geldelyke middelen, hadden zy in roem gewonnen en met regt mogten zy, nu de vrede gesloten was, op eene vergelding aenspraek maken. Koning Philips had de voornaemsten onder hen met gewestvoogdyen begiftigd en tot de hoogste ambten vervoorderd, doch het was hem niet mogelyk geweest de eergierigheid van allen te voldoen. Het eindigen van den oorlog had ontellyke edellieden in eenen staet van werkeloosheid gesteld, welke hun naer ambten en weerdigheden deed uitzien; deze niet kunnende verkrygen, betigtten zy den koning van ondankbaerheid en vielen met alle het gewigt hunner eischen en hunner ontevredenheid op den hals van de Landvoogdes en van haren raedsman Granvelle.
| |
| |
Het misnoegde iedereen dat de spaensche soldaten, ondanks de belofte door den koning te Gent gedaen, in België bleven; het woest gedrag dier krygers, hunne roofzucht en baldadigheid bragten veel toe om de algemeene ontevredenheid op te wekken en te versterken. Van alle kanten werden er zulke bittere klagten tot de Landvoogdes gezonden, dat zy voornam by den koning aen te dringen om het vertrek der spaensche benden van hem te verkrygen. Terwyl de gemoederen dus ontsteld waren en men het volk geheimlyk tegen den koning begon op te hitsen, vernam men eensklaps uit Spanje dat Philips II, in den loop des jaers 1559, pauselyke bullen had bekomen voor de opregting van een aental nieuwe bisdommen in de Nederlanden. Namentlyk dry aertsbisdommen: - Mechelen, als opperste aertsbisschoppelyke stad, Kameryk en Utrecht; en veertien bisdommen: - Antwerpen, 's Hertogenbosch, Gent, Brugge, Yperen, St-Omaers, Namen, Haerlem, Middelburg, Leeuwaerden, Groeningen, Roeremonde, Overryssel en Deventer.
Op zich zelven beschouwd was deze maetregel door de voorzigtigheid ingeboezemd. Er bestonden by 's konings vertrek slechts vyf bisdommen in de Nederlanden, zynde Utrecht, Luik, Doornik, Atrecht en Kameryk. In vorige tyden, toen de heerschende Godsdienst aen geene vyandlyke aenvallen was blootgesteld, kon dit getal toereikend zyn; doch, nu de Hervorming van alle zyden langzaem en byna ongemerkt in het Land drong, nu onder sommige geestelyken over punten van Godsdienst begon getwist te worden; - nu, in dit tydstip van verwarring, eene ergerlyke onregelmatigheid in het kloosterleven geslopen was, moest het getal der natuerlyke bewakers van Geloof en Geestelykheid vermeerderd worden, wilde men palen stellen aen de invoering, niet alleen van den hervormden godsdienst, maer zelfs van dwalingen in de katholyke Kerk. Het kwaed van den maetregel lag diensvolgens niet in zyn doel, dat allezins lofbaer was; maer wel in de dwingende vormen welke Philips er aen had gegeven. Zonder de Staten, de Geestelykheid, de Edelen noch het Volk eenige voorbereidende kennis van eene zoo grondelyke verandering te laten hebben,
| |
| |
werd de maetregel bekend gemaekt, als hy reeds door den koning besloten en door den paus gemagtigd was. Deze staetkundige verrassing, in tyden van ontevredenheid, verwekte een kwaedvoorspellend wantrouwen, en bereidde den grond waerop de hervormers de kiemen hunner gevoelens gingen werpen. Een gedeelte der Geestelykheid zelve klaegde hevig tegen de benoeming der nieuwe bisschoppen, omdat de koning het goed gevonden had de inkomsten der rykste abtdyen hun toe te voegen, en hy alzoo de regten der abtdyen en kloosterlingen krenkte.
De nieuwsgezinden verzuimden niets om alles ten nadeele van den vorst uit te leggen en uit deze omstandigheden nut te trekken, voor de verspreiding van den hervormden Godsdienst; zy deden het volk gelooven dat, met de nieuwe bisschoppen, de spaensche Inquisitie zou worden ingevoerd, en, daer deze inrigting de Nederlanders eenen grooten schrik en eenen diepen afkeer inboezemde, voerden zy door door dit middel het misnoegen tot het uiterste punt.
Onder den invloed van Willem van Oranje, begonnen de edellieden te samen te spannen tegen Granvelle, die, nu kardinael en aertsbisschop van Mechelen geworden zynde, door zynen hoogen staet en overgroote pracht hun nog meer in den weg liep. Dan, wat Willem van Oranje betreft, hem was het niet om den kardinael alleen te doen: zyn oogwit, alhoewel dan nog ondoorgrondelyk, strekte veel verder en moest, indien het bereikt werd, eene onwenteling in Staet en Godsdienst voor gevolg hebben. Nu echter rigtte hy de edelen slechts tegen het verblyf der spaensche soldaten in ons Land, en tegen Granvelle, die alleen de wetenschap en de magt had om zyne ontwerpen te ontdekken en welligt ook om ze te verydelen. Met de plaetsing der nieuwe bisschoppen ging men zeer langzaem te werk, deels omdat de tegenstand der steden een hinderpael was, deels omdat de Landvoogdes gedoogd had, dat eene afveerdiging tot den koning gezonden wierde om hem den staet van zaken, aengaende de bisdommen, voor oogen te leggen.
In 1561 ligtte de koning eindelyk de spaensche soldaten uit de Nederlanden, en dus werd eene der grootste redenen van openbaer misnoegen
| |
| |
uit den weg geruimd. Men zou hebben mogen denken dat dit vertrek de gemoederen moest bedaren, doch het tegendeel geschiedde: de hervormers, hierdoor meer vryheid krygende, staken het hoofd op en begonnen zich stoutelyk te toonen. De kardinael Granvelle, die zich
granvelle.
tegen het vertrek der spaensche krygsknechten had verzet, bleef nu zonder steun aen den haet en aen de bevechting der edellieden blootgesteld. Men begon tegen hem allerlei schandschriften en spotprinten te verspreiden, en, daer hy oogschynelyk het hoofd van het Bestuer was, gaven deze spotternyen aenleiding tot eene grondelyke verzwakking der staetsmagt in de Nederlanden. Het volk weigerde aen 's konings bevelen te gehoorzamen, de Calvinisten durfden het wagen te Doornik en te Valencyn in het openbaer te prediken; de Lutheranen
| |
| |
zaeiden hunne gedachten in de noordelyke gewesten, en, zoo wel de geestelyke als de staetkundige inrigtingen, werden met eene algemeene verwarring bedreigd. Een enkel middel kon de Nederlanden nog van eene omwenteling redden en dit was de komst des konings zelven; doch hoezeer Granvelle ook aendrong om den vorst deze reis te doen ondernemen, Philips bleef in Spanje en liet, door zyne traegheid, het kwaed onuitrukbare wortelen schieten. Oranje, Egmont en Hoorn, die zich aen het hoofd der vyanden van Granvelle gesteld hadden, weigerden nog langer met hem in den Staetsraed te zitten en maekten hem, door hunne gedurige klagten, ook by de Landvoogdes verdacht en gehaet. De edellieden, door hen opgehitst en op des kardinaels pracht en hoogmoed bitsig verstoord, zonden eenen hunner tot den koning om het vertrek van Granvelle te vragen. Philips zag met diepe spyt, dat men in de Nederlanden eenen oorlog tegen zyne getrouwste dienaren had begonnen en gaf, voor alsdan, geen gehoor aen de eischen van den adel; maer de tegenstand werd eindelyk zoo vurig dat Granvelle zelf zyn ontslag vroeg, en de Landvoogdes den koning smeekte deze bevrediging aen den nederlandschen adel te verleenen. Met toestemming van Philips II, vertrok de kardinael uit ons vaderland in het jaer 1564.
Op zulk een oogenblik was de verwydering van Granvelle eene daedzaek, welke de Landvoogdes al vroeg betreuren moest. Niet zoohaest had de kardinael de Nederlanden verlaten of Willem van Oranje en zyn aenhang maekten zich meester van alle magt en invloed en drongen zich overal in, niet zonder in de zaken van bestuer de grootste wanorde te veroorzaken. Ieder wilde nu voor zyne lang verwaerloosde belangen zorgen: men verkocht ambten, men schonk abtdyen weg en men legde de hand op 's konings inkomsten, alsof het Land in eene volstrekte regeringloosheid ware vervallen geweest. Onderwyl streelde men de Landvoogdes uitermate en zy, vrouw als zy was, verwierp den raed van den wyzen Viglius d'Aytta, die haer het doel harer vleijers aenwees.
Nu schenen alle redenen van ontevredenheid vernietigd te zyn; doch, gelyk men er zich aen mogt verwachten, men hitste het volk geheimlyk
| |
| |
meer en meer tegen den koning op. Men sprak van Inquisitie, van brandstapels en pynbank; men stroeide onder het volk en onder de edelen het gerucht dat Granvelle, alhoewel vertrokken, echter nog door zynen invloed de hooge hand op het Bestuer had en dat eerlang een spaensch leger in de Nederlanden zou komen om de Inquisitie met geweld in te voeren.
Zulke geruchten begunstigden ten uiterste de verspreiding der nieuwere gedachten; ook zag men hier en daer openbare predikatiën der luthersche en calviensche gevoelens. Gewis het doel der meerderheid van den adel was alsdan het katholyk Geloof niet vyandig; zy dachten integendeel dat zy alleenlyk tegen den invloed der Spanjaerden streden; maer hun aenleider, Willem van Oranje, wist zeer wel wat hy deed en wat hy wilde. Van dan af reeds begon hy met list de hervormers te begunstigen; en, toen er in den Staetsraed overwogen werd of men tegen de invoerders der nieuwe leer de strengheid der wetten niet behoorde te gebruiken, deed Willem beslissen dat men van dit dwangmiddel zou afzien. In sommige plaetsen spanden de wethouders nog poogingen in, om de bevelbrieven van Keizer-Karel tegen de ketters uit te voeren, doch de openbare magt was dusdanig verlamd dat de pligtigen dikwyls met geweld uit de handen der regters werden verlost.
Terwyl alles dus te samenliep om den staet van zaken te verergeren kwamen eenige der stoutste edelen op het gedacht van zich door eede in eene magtige samenspanning te verbinden. Philips van Marnix, heer van St-Aldegonde, stelde het eedverbond op en teekende het met elf zyner makkers: eenige dagen later hadden vier honderd edellieden hunne namen op het eedverbond gezet. Dit gewigtig schrift bevatte eenige beschuldigingen tegen degenen die des konings bevelen hadden poogen uit te voeren, en schilderde de Inquisitie in de zwartste kleuren af; het eindigde met eene soort van eed, waerby alle de onderteekenaers zich verbonden tegen het invoeren der Inquisitie lyf en have te wagen en elkander by te staen, indien een van hen vervolgd werd om zaken van Geloof of uit hoofde van het eedverbond zelf.
| |
[pagina t.o. 410]
[p. t.o. 410] | |
Eedverbond der Edelen.
| |
| |
Gewis om geheime redenen hadden Oranje, Egmont en Hoorn zich onthouden van op het eedverbond hunne namen te stellen.
Zoohaest het volk de wete kreeg van der edelen samenspanning kende de stoutmoedigheid der hervormers geene palen meer, vermits zy nu onder de beschutting der voornaemste heeren des Lands dachten te staen. De prins van Oranje verliet het Hof der Landvoogdes en vertrok naer Breda, waer men korts daer na een smeekschrift opstelde om aen de hertogin Margareta te worden gedragen. Op den 5 en april
1566 vergaderden te Brussel by de vier honderd edellieden, die allen zich voor de Landvoogdesse aenboden, om haer het opgestelde smeekschrift in handen te geven. In het schrift, en door den mond van Hendrik van Brederode, vroegen zy eene vergadering van 's Landsstaten en de opschorsing der geloofsonderzoeking en der bestaende bevelen.
Des anderendaegs kwamen de edelen weder ten hove en kregen van de Landvoogdes ten antwoord, dat zy hoopte dat het geloofsonderzoek zou worden afgeschaft en de keizerlyke bevelbrieven gematigd, doch dat men daerop des konings antwoord behoorde af te
| |
| |
wachten. De edelen schenen weinig voldaen over den slechten uitslag hunner pooging; echter verzochten zy de Landvoogdes wel te willen gelooven dat hunne komst geen ander doel had dan 's Lands geluk en 's konings dienst, waerop Margareta van Parma zeer koel tot antwoord gaf, dat de tyd en hunne daden dit zouden bewyzen.
De meeste geschiedschryvers zeggen dat op den dag der aenbieding van het smeekschrift, de Landvoogdes over het groot getal edelen verschrikt zynde, de graef van Berlaimont tot haer in de fransche tael zou gezegd hebben: ‘Rassurez-vous, madame, ce n'est qu'une troupe de gueux: Stel u gerust, mevrouw, het is slechts een hoop bedelaers.’ Wat er ook van zy, de benaming van Geus eigenden de ontevreden zich van dit oogenblik toe, en men noemde later met den naem van Geuzen alle degenen die het katholyk Geloof hadden verlaten om den hervormden Godsdienst aen te nemen. Onder de schynbare bescherming der edelen hadden de nieuwe gedachten zich schrikkelyker wyze verspreid; hervormers van verschillige gezindheden bevonden zich in byna alle gewesten der Nederlanden en deden openbaerlyk poogingen om aenhangers te winnen: te Valencyn, Doornik, Ryssel en Audenaerde heerschten de Calvinisten; in Gent en Yperen bevonden zich Calvinisten en Herdoopers; in Holland had de gezindheid der Herdoopers de overhand; in Antwerpen waren Herdoopers, Lutheranen en Calvinisten.
In dezen staet van zaken wist de hertogin Margareta niet tot welke maetregelen haren toevlugt te nemen. Zy schreef nogmaels aen den koning en smeekte hem vurig dat hy toch naer de Nederlanden wilde komen, haer toe te laten 's Lands algemeene Staten te doen vergaderen en haer te zeggen wat zy in haren neteligen toestand behoorde te doen. De koning, met zyne gewoone en hoogst laekbare traegheid, antwoordde haer op alles in onbeslissende woorden en het haer even diep in radeloosheid en onmagt verzonken.
Ondertusschen begon men in byna alle steden openbare predikatiën tegen den katholyken Godsdienst te houden, en veel volks tot dezelve te lokken. In den eerste wilden de wethouders der steden zulks verbieden, doch de nieuwsgezinden gingen daerop gewapend naer de
| |
| |
predikatiën, en, om schrikkelyke bloedstortingen te vermyden, zag men zich eindelyk gedwongen hen ongehinderd te laten begaen.
Langs eenen anderen kant vergaderden te St-Truijen omtrent twee duizend gewapende edellieden, met dienaers en gevolg, alsof zy zich tot den oorlog hadden uitgerust. Terwyl de verschrikte Landvoogdes met hen in onderhandeling getreden was, om hen te bedaren en te stillen, brak eensklaps het lang gevreesde onweêr over de Nederlanden los. - In de maend Augusty 1566 begonnen eenige Calvinisten, geholpen door fransche landloopers, omtrent Yperen de beelden langs de openbare wegen omverre te rukken en te verbryzelen; welhaest verstoutten zy zich de kapellen open te breken, en er alle teekens van den katholyken Godsdienst te vernietigen. Deze heiligschending was een roep, die in alle de steden der Nederlanden eenen akeligen weêrklank vond: het blinde gespuis, dat men tegen den Godsdienst had opgeruid, liep met ontuchtig vrouwvolk en met vreemde boeven te samen, brak de tempels en kloosters open, verjoeg en mishandelde de priesters, rukte de beelden des Zaligmakers en der Heiligen omverre, roofde goud en gesteenten, trapte de gewyde dingen met voeten en pleegde zulke vuile
| |
| |
baldadigheden op de trappen der verbryzelde altaren zelven, dat ieder redelyk mensch er van walgde. Als een verslindend vuer liep de beeldstormery over den grond onzes vaderlands: in weinige dagen waren de meeste kerken, kloosters en abtdyen in België door uitzinnige benden geroofd, geplunderd, verwoest en ontheiligd. De Onze Lieve Vrouwe
kerk te Antwerpen, zoo ryk aen schoone altaren en onschatbare meesterstukken der voorvaderlyke kunst, was het voorwerp hunner byzondere razerny. Hier lieten zy niets onverbryzeld; zy rukten het Maria-beeld onder ontuchtige spotternyen ten gronde, scheurden de schilderyen aen stukken, braken de beelden, strooiden de Hostiën op den vloer, smeerden hunne schoenen met de H. Olie, sleurden standaerden en stoolen door het slyk, en vervulden aldus in éénen dag de maet der losgebroken boosheid!
| |
| |
Intusschen was de verslagenheid der burgeren en wethouders zoo groot, dat niemand op de gedachte kwam om de beeldstormery met geweld te doen ophouden; ieder vreesde voor zyn eigen leven en goed, en, eer de algemeene verbaesdheid verminderde, was er in de aengevallen steden geen enkel uitwendig teeken van den katholyden Godsdienst meer zigtbaer.
De gepleegde baldadigheden deden veler oogen opengaen. Een goed gedeelte echt katholyke burgers die, uit ontevredenheid en zonder het te vermoeden, de Hervorming hadden begunstigd, bemerkten nu eerst dat men het niet alleen tegen de Spanjaerden maer hoofdzakelyk tegen den Godsdienst gemunt had. Wel verklaerden de hervormden by geschrift, dat de beeldstormery tegen hunnen wille geschied was en zy zelven de buitensporigheden betreurden; eventwel, daer zy onmiddelyk de verwoeste tempels in bezit namen en er begonnen te prediken, hechte men geen geloof aen hunne verklaring. Den meesten deele der verbondene edellieden werd nu ook den blinddoek van de oogen gerukt; zy, die aen den katholyken Godsdienst dachten getrouw gebleven te zyn, zagen met schrik en berouw wat bloedigen slag zy aen hun eigen Geloof hadden voorbereid, en zy verlieten diegenen welke in hun begonnen werk verklaerden te willen voortgaen.
De ongelukkige Landvoogdes Margareta had de dagen der beeldstorming in eenen doodelyken angst doorgebragt en zich gereed gehouden om naer Bergen, in Henegauwen te vlugten; doch de burgers, uit verschriktheid voor de gevolgen van dit vertrek, hadden de poorten der stad ingenomen om het te beletten. Dank zy hunnen goeden wil en der waekzaemheid van den graef Pieter Van Mansfelt, Brussel bleef van beeldstormers bevryd.
Nog gansch ontsteld en verontweerdigd, schreef de Landvoogdes aen den koning wat er gebeurd was; zy ried hem dringend aen, zelf naer de Nederlanden te komen en eene voorbeeldelyke wraek over de wederspannigen en kerkroovers te nemen.
Een algemeene schrik beving intusschen de inwooners der Nederlanden, en bovenal die, welke door tegenstand aen 's konings bevelen,
| |
| |
de verspreiding der nieuwe gedachten de hand hadden geleend; onder anderen wendde Egmont, gewestvoogd van Vlaenderen, alle poogingen aen om in zyn gebied de beeldstormers in handen te krygen en deed er zelfs verscheidene ter dood brengen.
Men twyfelde niet of des konings woede zou schrikkelyk zyn, en, als een onvermydelyk ongeluk, zag men nu de komst van een spaensch leger te gemoet. Inderdaed men bedroog zich in de droeve verwachting niet: by het ontvangen der brieven van de Landvoogdes Margareta, ontvlamde Philips II in eenen grensloozen toorn; hy, gewoonlyk zoo koel, kon zich dit mael niet bedwingen en riep van gramschap bevend, terwyl hy zich de haren uit den baerd rukte: ‘ô, het zal hun zuer bekomen, ik zweer het by de ziel myns vaders!’ Van dit oogenblik af wortelde in zynen geest het gedacht dat de Hervorming in de Nederlanden met reuzengeweld moest verpletterd worden; dat eindelyk de zachtmoedigheid een mispryzelyk gevoel was geworden en dat het tyd was om met het onverbiddelyk zweerd dien grond door het bloed te zuiveren. Hy schreef in dien zin aen de Landvoogdes om haer van zyne aenstaende komst te verwittigen, en belastte haer terzelfder tyd met het doen aenwerven van een zeker getal duitsche krygsbenden. Andere brieven, uit Spanje door byzondere persoonen overgezonden, schilderden de gramschap en de wraekzucht des konings vervaerlykst af en verspreidden wyd en zyd de benaeuwdheid in de nederlandsche gewesten. Van dan af begonnen vele huisgezinnen hunne goederen te verkoopen om naer Duitschland, naer Engeland of hooger op in Holland te vertrekken; deze uitwyking bleef voortduren en groeide steeds aen onder den invloed der latere gebeurdtenissen.
Willem van Oranje kon zich niet ontveinzen dat des konings gramschap in zyne dood waerschynelyk eene eerste verzoening zou zoeken, als zynde hy de ziel en de opstoker van den wederstand der edelen, dewelke alle andere oproeren en baldadigheden had mogelyk gemaekt. Andere voorname heeren, deel makende van het eedverbond, begonnen insgelyks voor hun leven te vreezen. In dezen neteligen toestand lagen zy in twyfel over hetgeen hun te doen stond, en, om daer over te
| |
| |
beraedslagen, hielden de voornaemsten onder hen eene geheime samenkomst te Dendermonde, op den 3en october 1566. Dáér bevonden zich Willem van Oranje en zyn broeder Lodewyk, met de graven van Egmont, van Hoorn en van Hoogstraten. In deze vergadering werd voorgedragen of het niet raedzaem ware de wapenen tegen den koning op te vatten om hem met geweld uit de Nederlanden te houden. De meerderheid stemde voor den openbaren opstand; Egmont van zynen kant poogde hun tot de onderwerping over te halen, zeggende dat men niet moest twyfelen of de koning zou alles vergeven indien men de predikatiën deed ophouden, en men zich ten dienste des vorsten stelde, om hem in het dempen der onlusten behulpzaem te zyn. De edellieden scheidden van elkaêr zonder een vast besluit genomen te hebben en hielden, volgens belofte, geheim wat er gezegd en behandeld was. Dan, de Landvoogdes kreeg er niet te min kennis van en schreef het over aen den koning. De edelmoedige doch zwakke Egmont, getrouw aen den vorst en aen het katholyk Geloof, zoo niet door zyne daden ten minste door zyne innerlyke gevoelens, had de moed niet om zich af te scheiden van vrienden die een ander doel hadden dan hy, en die hem, als hunnen aenhanger, verantwoordelyk maekten voor hetgene zy deden. Egmont's gedrag was altyd dubbelzinnig geweest; door Willem van Oranje beheerscht, alhoewel hy in zyne ontwerpen niet toestemde, had hy immer, zonder het te weten, hem tot werktuig gediend, en, terwyl hy, met regtzinnige woorden, zyne verkleefdheid aen koning en Godsdienst roemde, strekten zyne daden meest altyd ten voordeele der hervorming en des oproers. Zyne tegenwoordigheid in eene vergadering, waer men over eenen openbaren opstand handelde, was eene onbegrypelyke onvoorzigtigheid, welke hem by den koning als een schynvriend en verrader verdacht maekte.
De schanddaden der beeldstormers hadden eene krachtige terugwerking onder de inwooners der Nederlanden doen ontstaen; vele edellieden hadden zich van het eedverbond gescheiden en waren hunnen dienst aen Margareta komen bieden. De Landvoogdes, door het
| |
| |
openbaer gevoelen ondersteund, toonde zich eensklaps sterkmoedig en op het gebruik der wapenen beraden; zy deed krygsbenden aenwerven en verborg niet dat zy geweld tegen de ruststoorders wilde gebruiken.
Dit vernemende, vergaderden de verbondene edelen te Amsterdam en te Breda, en besloten insgelyks de wapenen op te vatten om de benden der Landvoogdes te bestryden. Het ontwerp werd in allerhaest ten uitvoer gebragt. De edellieden ligtten een aenzienlyk getal mannen in de Nederlanden zelven en in Duitschland. Deze magt verdeelden zy in verschillige steden en verklaerden dezelve in bezit te nemen om ze tegen vyandlyk geweld te verdedigen; op deze wyze kregen zy Antwerpen, Amsterdam, 's Hertogenbosch, Maestricht, Utrecht, Groeningen, Doornik en Valencyn onder hunne magt.
Onderwyl kwamen de legergedeelten, door de Landvoogdes aengeworven, ook te velde. De graef van Meghem trok op tegen Utrecht, dat eene bezetting van Geuzenbenden in had; eventwel hy herkende zich te zwak om de stad in te nemen en toog achteruit. Jan van Marnix, heer van Toulouse, trok uit Antwerpen met een gedeelte opstandelingen en wilde Vlissingen overvallen, doch keerde onverrigter zake terug langs Austruweel by Antwerpen, waer hy zich in afwachting nedersloeg. De Landvoogdes zond tegen hem een klein byeengeraept leger onder bevel van Philips van Lannoy; deze viel, den 13en maert 1567, de Geuzen met zoo veel geweld aen dat hy ze geheel verstrooide en meestendeels dwong in de Schelde te springen, waer er velen de dood vonden: de heer van Toulouse sneuvelde insgelyks, in dezen stryd te Austruweel, die de eerste veldslag is welke tegen de Geuzen werd geleverd.
Reeds sedert eenige maenden lag de heer van Noircarmes, Gewestvoogd van Henegauwen, in beleg voor Valencyn; deze stad, tot het uiterste gebragt, gaf zich over zonder voorwaerden, den 24en maert. De heer van Noircarmes deed er omtrent honderd Geuzen met de dood straffen.
De overgaef van Valencyn had voor gevolg dat velen hunne handen
| |
| |
van den oproer aftrokken en dat welhaest het gansch Land in gehoorzaemheid werd gebragt.
Om het eedverbond nog eenen ernstigen slag toe te brengen en ieder tot het opentlyk verklaren zyner gevoelens te dwingen, eischte de Landvoogdes eenen nieuwen eed van getrouwheid aen den koning. Willem van Oranje, de graven van Brederode, van Hoogstraten en van Hoorn weigerden den eed te doen; Egmont zwoer op nieuw en zonder aerzelen eene onverbrekelyke trouw aen den koning.
Overal werd de Landvoogdes nu met yver en goeden wil geholpen in het uitroeijen der Hervorming en het straffen der beeldstormers; in alle steden en ten platten lande belette men de predikatiën en de uitoefening van den hervormden godsdienst; men ving de wederspannigen en beeldenbrekers in groot getal en deed ze ophangen of onthalzen. De kerken werden weder versierd, de openbare oefening van den katholyken godsdienst werd hernomen en ieder gehoorzaemde aen hoogere bevelen.
De Landvoogdes over dezen staet van zaken verblyd en wanende over de toekomst gerust te mogen zyn, schreef het alles aen den koning en poogde hem te overtuigen dat de komst van een spaensch leger veeleer schadelyk dan nuttig zyn kon en misschien op nieuw het vuer des oproers zou doen ontbranden.
|
|
Auteursrechtvrij