Geschiedenis van België

[p. 396]

Spaensch tydvak.
België onder de koningen van Spanje.

Hoofdstuk I.
Aenvang van het Ryk van Philips II. - De graef van Egmont in den slag van St-Quintyn en in het gevecht van Grevelinghe. - Philips II maekt zich bereid om België te verlaten. - Zyne maetregelen om het Bestuer der Nederlanden op vaste gronden te vestigen. - Zyn vertrek naer Spanje.
Van 1555 tot 1559.

Philips II was niet opgevoed om tusschen Belgen te woonen, en voorzeker moet zyn vader hem vroeger niet bestemd hebben om over ons te heerschen; want anders ware het eene onbegrypelyke dwaling van Keizer-Karel geweest, den jongen Philips zyne jeugd geheel in Spanje te hebben doen slyten. Deze opvoeding had hem in tael, in zeden, in kleeding en in staetkundige begrippen uitsluitelyk tot Spanjaerd gemaekt; hy was streng, koud, weinig gespraekzaem en had voor de Nederlanders een terugstootend voorkomen. Allezins bezat

[p. 397]

Philips een diep verstand en eenen omvattenden oogslag; maer hy had eenen afkeer van de wapenen en van reizen, tot zoo verre dat hy alle de zaken, zyne uitgestrekte ryken betreffende, van uit zyn paleis bestierde, zonder het noodig te achten met eigene oogen te zien en op eigene ondervinding zyn oordeel te vestigen. Deze handelwys oefende op Spanje geenen nadeeligen invloed uit, dewyl de vorst altyd in dit Land verbleef; maer zy deed hem verkeerde denkbeelden over België opvatten en was oorzaek dat hy, tegenstrydig met den eisch der zaken, eerst met te veel langwyligheid en later met te veel geweld te werk ging.

Philips het roer des Staets in handen genomen hebbende, bleef eenigen tyd in de Nederlanden en gedroeg zich volgens de wyze inspraek der raedsheeren die zynen vader gediend hadden. De Staten des Lands stonden hem eene negenjarige geldheffing toe om in de kosten van den oorlog in Italië tegen Frankryk te voorzien. Dit laetste Land had, voor den afstand van Keizer-Karel, met hem eenen wapenstilstand van vyf jaren gesloten, doch verbrak denzelven reeds in het jaer 1556, en noodzaekte dus den koning Philips tot het opnemen der wapenen. De fransche vorst randde Italië met eene groote magt aen, en zond langs eenen anderen kant een aenzienlyk leger tegen België. Philips had reeds het Landvoogdschap der Nederlanden aen Philibert, hertog van Savoeije, toevertrouwd en gaf hem in deze omstandigheden het opperbevel over het nederlandsch leger, dat, rondom de zestig duizend man tellende, uit alle volkeren doch meest uit Belgen was samengesteld, en in hetwelk de bloem van den nederlandschen adel zich bevond, als onder anderen: de prins van Oranje, de hertog van Aerschot, de graven van Egmont, van Hoorn, van Meghen, van Mansfelt en van Berlaymont. Philibert rukte spoedig in Frankryk en ondernam het beleg van St-Quintyn, dat eene fransche bezetting in had. Terwyl de Nederlanders en hunne duitsche hulpbenden de stad naeuw omsingeld hielden, naderde het fransch leger, onder bevel van den hertog van Montmerency, om St-Quintyn ontzet te doen. Het gelukte dezen des nachts omtrent vyf honderd man en

[p. 398]

eenige ridders, over een moeras, by middel van schuiten, in de stad te brengen. Hierop hield de veldheer Philibert raed met zyne voornaemste ridders, over hetgeen hun te doen stond om alle verdere hulp van de belegerde vesting te verwyderen. De graef van Egmont beweerde, en hield met aenhoudendheid staende, dat men het fransch leger moest aenvallen en zonder dralen hetzelve tot eenen veldslag moest zoeken te dwingen. Zyne moedige woorden werden aenhoord: de ruitery, aen wier hoofd Egmont zelf zich bevond, rende vooruit naer de voorwachten der Franschen, die achteruitweken om zich by het groot deel van het leger te vervoegen. Egmont volgde hen op de hielen tot op dry mylen ver, waer hy tegen de geheele magt der vyanden aenviel, met onweêrstaenbaer geweld hunne slagorde doorboorde en alles neêrhakte wat zich voor hem aenbood. Intusschen vielen de andere nederlandsche benden, door moedige veldheeren aengevoerd, de verbaesde Franschen insgelyks op het lyf; in weinig tyds was het slagveld overdekt met dooden, het fransche leger overhoop gesmeten en genoodzaekt in de uiterste verwarring langs alle zyden te ontvlugten.

De vyand liet in den slag van St-Quintyn nagenoeg 5,000 dooden en een verbazend getal krygsgevangenen, waeronder de hertog van Montmerency, benevens zes honderd ridders; hy verloor mede zyne standaerden, zyn geschut en zyn legertuig.

Zeventien dagen na de verdelging van het fransche leger werd de stad St-Quintyn stormenderhand ingenomen, verwoest en gedeeltelyk afgebrand. De admirael Coligny, bevelhebber der vesting, met een zeker getal andere ridders, viel in handen der Nederlanders.

Het belgisch leger, geene vyanden meer te bevechten vindende, en niet uitgerust zynde voor eenen langen veldtogt, ging uiteen en werd grootendeels afgedankt. Deze onvoorzigtigheid maekte de koning van Frankryk zich gedurende den winter ten nutte: hy deed in Duitschland 20,000 krygslieden aenwerven, en, dezen by de fransche magt gevoegd hebbende, zond hy, in het voorjaer van 1558, twee legers op België af: het eerste, onder den hertog van Guise, viel in het luxemburgsche en

[p. 399]

nam de steden Diettenhove en Arlon met geweld in; het andere, onder den maerschalk van Thermes, overweldigde Duinkerke, plunderde Winox-Berghe en verwoestte het platte land, tot onder de wallen van Nieupoort.

Zoohaest het nieuws dezer verrassing te Brussel kwam, deed koning Philips met allen spoed krygsbenden vergaderen, en gaf last aen Philibert van Savoeije om tegen den hertog van Guise in het luxemburgsche op te trekken; hy zond den graef van Egmont naer Vlaenderen om, ware het mogelyk, den maerschalk van Thermes in zynen optogt tegen te houden. De moedige Egmont ligtte eenige benden uit de bezettingen der vlaemsche steden, werfde een goed getal landlieden aen en begaf zich met eene magt van min dan 10,000 man naer de grenzen. In het midden der maend July verscheen hy eensklaps voor het fransch leger, dat, met roof beladen, omtrent Grevelinghe langs den zeekant in Frankryk meende te trekken. Egmont deed eene korte aenspraek tot zyn volk, waerna hy zich vooruitwierp en, door alle zyne mannen gevolgd, tegen de vyandlyke slagorde inviel. Er ontstond een schrikkelyk gevecht, welks gelyk men in lange niet gezien had: men streed er man tegen man, in de akeligste verwarring. Lang duerde de stryd zonder dat de uitslag zich raden liet; reeds was Egmont's peerd onder hem neêrgeschoten en het geschut der Franschen vernielde geheele gelederen van het vlaemsche leger; doch niets kon Egmont's krygslieden doen deinzen, daer hy hen aenmoedigde door woorden en door heldendaden. Eindelyk boorden de Vlamingen met de duitsche ruitery overal door de vyandlyke slagorde: een uer later was het fransche leger geheel verstrooid en grootendeels vernietigd. Vyftien honderd vyanden lagen voor de Duinen uitgestrekt; hun veldheer, de maerschalk van Thermes, gewond en verlaten, werd gevangen genomen.

In de beide landen maekte men zich onmiddelyk tot eenen langen en afdoenden veldtogt gereed, en reeds waren de twee nieuwe legers zoo dicht by elkander genaderd dat er dagelyks schermutselingen voorvielen, toen de twee koningen in onderhandeling traden en op den 3^en april 1559 eenen regtzinnigen vrede teekenden.

[p. 400]

Terwyl men in Nederland en in Frankryk groote vreugdebedryven aenregtte om het sluiten van den vrede te vieren, maekte koning Philips zich gereed om België te verlaten en naer Spanje te vertrekken. Ongetwyfeld moest hy dan reeds gevoelen dat hy waerschynelyk nooit ons vaderland zou wederzien; want hy nam zulke uitgebreide en zulke voorzigtige maetregelen, dat in minder onstuimige tyden de rust des lands in zyne afwezigheid gewis voor altyd ware verzekerd gebleven.

In de maend augusty van hetzelfde jaer riep hy 's Lands Staten te Gent byeen, gaf hun kennis van zyn aenstaende vertrek en stelde het Bestuer der Nederlanden in dezer voegen te samen: zyne zuster, Margareta, hertogin van Parma, benoemde hy tot Landvoogdesse en voegde haer eenen hoogen Staetsraed by, om haer over alle gewigtige zaken te helpen beslissen. De leden van dezen raed waren: Antonius Perrenot, bisschop van Atrecht en later kardinael van Granvelle; Viglius Van Aytta, daerna bisschop van Gent; de graef van Berlaymont; Willem van Nassau, prins van Oranje; Lamorael, graef van Egmont, en Philips van Montmerency, graef van Hoorn. Nog twee andere raedgevende ligchamen werden ingerigt onder de benamingen van Financieraed en Geheimraed. Verder stelde de koning over elke provincie eenen ridder van het Gulden Vlies tot gouverneur of gewestvoogd. Braband zou onder de hertogin Margareta staen; de prins van Oranje werd gewestvoogd over Holland, Zeeland en Utrecht; de graef van Egmont over Vlaenderen en Artois; de graef van Aremberg over Vriesland, Overryssel en Groeningen; de graef van Meghem over Gelderland en Zutphen; de graef van Mansfelt over Luxemburg; de markgraef van Berghe over Henegauwen; de baenderheer van Berlaymont over Namen. Andere edelen hadden het gebied over kleinere landgedeelten.

Van Keizer-Karel's krygsmagt waren nog, in België, 3,000 spaensche soldaten overgebleven. Deze zou koning Philips geerne in ons vaderland gelaten hebben, dewyl hy reeds een voorgevoel had van de moeijelykheden welke men zyner zuster Margareta zou berokkenen; maer de vergaderde Staten drongen by hem zoo ernstig aen om het verwyderen der vreemde krygsmagt te bekomen, dat hy, ondanks zyn misnoegen,

[p. 401]

beloofde de spaensche benden binnen de dry maenden uit de Nederlanden te doen vertrekken. Deze belofte werd echter niet dan na anderhalf jaer vervuld.

Na het bestuer der Nederlanden aldus op schynbaer vaste gronden gevestigd te hebben, nam de koning afscheid van de Landvoogdesse Margareta en van 's Lands Staten, hun herhaelde malen de handhaving van den katholyken godsdienst aenbevelende, en ging eindelyk, den 26^en augusty 1559, in Zeeland, scheep naer Spanje.

Voor zyn vertrek, en op het oogenblik van vaerwel aen de belgische edelen te zeggen, verweet hy met bittere woorden aen Willem van Oranje dat hy de oorzaek was van den wederstand der Staten, en drukte hem de hand met eene bitsige kracht, die aen Willem genoeg deed voelen dat Philips II tegen hem eenen diepen wrok bewaren zou.