Geschiedenis van België

[p. 285]

Hoofdstuk II.
Jan-Zonder-Vrees, hertog van Bourgundië en graef van Vlaenderen. - Opstand der Luikenaers. - Wreedheden van bisschop Jan van Beijeren. - Algemeene poogingen tot het inkorten der volksvryheden. - Jacoba van Beijeren. - Oorlogen in Holland. - Moord van Jan-Zonder-Vrees.
Van 1404 tot 1419.

Jan van Nevers, bygenaemd Zonder Vrees, volgde zynen vader in zyne fransche bezittingen op; het jaer daerna, zyne moeder Margareta gestorven zynde, beërfde hy insgelyks het graefschap van Vlaenderen, en werd ingehuld te Gent op den 21^en april 1405. Aengezien hy door Margareta was opgevoed en zyne kinderjaren meest in Vlaenderen had doorgebragt, betoonde hy eene groote liefde en bezorgdheid voor dit deel zyner staten en verkreeg in verwisseling zyner weldaden de onbepaelde genegenheid der Vlamingen. Hy regelde eenige geschillen, opgerezen tusschen Brugge en de omliggende gemeenten wegens de lakenwevery, gaf aen zyne vlaemsche onderdanen eenige gewigtige vryheden aengaende de regten van erfenis, ontsloeg hen van de zwaerste belastingen en bevoordeelde hunnen handel met Engeland. Iets dat,

[p. 286]

in dien tyd van verfransching, als van oneindig gewigt mag beschouwd worden: de hertog Jan, op de aenvraeg der Vlamingen, verleende hun, dat voortaen alle wettelyke schriften uitsluitelyk in de vlaemsche tael zouden moeten opgesteld worden.

Terwyl Vlaenderen, in rust zynde, door den arbeid en den handel zyne welvaert vermeerderde, was het fransch ryk ontsteld door de heerschzucht van eenige edelheeren. De koning Karel VI, met zinneloosheid geslagen, kon zelf niet het bestier in handen houden; dit werd eene oorzaek van vele ongelukken, alzoo verscheidene aenzienlyke hertogen en graven elk een deel der koninglyke magt zich poogden toe te eigenen. Hertog Jan-Zonder-Vrees, en de hertog van Orleans waren de magtigste vorsten des Ryks; tusschen hen, die bloedvyanden waren, moest de zucht naer invloed op 's landsbestuer akelige gevolgen hebben. De hertog van Orleans, door nyd aengedreven, had de eer der moeder van hertog Jan schandelyk gelasterd. Deze, om zich daerover te wreken, deed den hertog van Orleans, in 1407, verraderlyk vermoorden. Er vormden zich alsdan in Frankryk twee gezindheden, dewelke gedurende dertig jaren dit Land moesten ontrusten, zonder dat België echter deel in de tweespalt nam of er eene andere schade door leed dan het verlies van eenige ridders.

Het jaer daerna werd de hertog van Bourgundië uit Frankryk naer België geroepen om eenen zyner bloedverwanten hulp te doen. Bisschop Jan van Beijeren had, door zyne ondeugden en door zyne dwingende beheersching, de inwooners van Luik dermate in haet tegen hem ontstoken, dat hy voor de tweede mael door het volk was verjaegd geworden en binnen Maestricht eene schuilplaets had gezocht. De gemeenten van het bisdom verklaerdem hem van de vorstelyke weerdigheid vervallen, kozen den heer van Perwez tot Ryksvoogd of Mambour van Luik en verhieven Diederik van Horne, zynen zoon, tot bisschop. De kasteelen der edelen, die het met Jan van Beijeren hielden, werden verdelgd, hunne goederen geroofd en zelfs eenige hunner vermoord. Dan vormden de gemeenten een leger van 40,000 man en gingen Maestricht omringen, in welke stad Jan van Beijeren zich had opgesloten.

[p. 287]

Hy bevond zich in eenen akeligen toestand en mogt dagelyks vreezen in de handen zyner verbitterde vyanden te vallen. Eindelyk, op zyne aenvraeg, spanden de hertog van Bourgundië en de graef van Henegauwen te samen om de Luikenaers ten onder te brengen en hem te ontzetten. Willem van Beijeren, die zynen vader Aelbrecht onlangs was opgevolgd, vergaderde eenige henegauwsche benden, terwyl Jan-zonder-Vrees zyne bourgundische en vlaemsche ruiters aenvoerde. De twee vorsten trokken op met saemgevoegde magt en ontmoetten de Luikenaers omtrent Othée, op den 23^en september 1408. Er werd een allerschrikkelykste veldslag geleverd, in denwelken de Luikenaren, door de ruitery omvangen, ondanks hunne dapperheid, byna geheel vernietigd werden: na min dan twee uren strydens overdekten 26,000 hunner lyken het bloedig en rookend veld. De heer van Perwez en zyn zoon, de nieuwe bisschop, waren mede gesneuveld. Des anderen daegs verliet Jan van Beijeren de stad Maestricht om zyne verlossers te komen bedanken. Men toonde hem het hoofd van den heer van Perwez, als een zegeteeken, op eene lans gestoken. Met een wreed genoegen wandelde hy over het akelig slagveld, tusschen de lyken zyner verslagene vyanden, en deed nog eenige burgers, die men verborgen vond, omhals brengen. De stad Luik gaf den moed op na deze beslissende nederlaeg; zy smeekte ootmoediglyk de genade van den bloedzuchtigen vorst af. Deze eischte dat de inwooners, op hunne bloote voeten met naekten hoofde en in hun hemd, hem zouden te gemoet komen. Zes-en-twintig der voornaemste burgers, benevens de heeren van Rochefort en van Seraing, moesten het volk vooruitgaen. Er was geen middel om deze vernederende voorwaerden te verwerpen. De burgers gingen dan den bisschop te gemoet; maer niet zoodra waren zy tot hem genaderd of hy deed de voormelde zes-en-twintig persoonen aenvatten en in het gezigt van eenieder het hoofd afslaen. Bevend en bevangen met benaeuwdheid voor zulk een yslyk lot, wierpen de sidderende burgers zich geknield neder en riepen herhaelde malen om genade. Onderwyl had Jan van Beijeren eenige benden in de stad gestuerd om er nog grootere wreedheden te plegen. De heer van Jumont, die met deze

[p. 288]

schandelyke zending belast was, deed een groot getal inwooners, mannen en vrouwen, uit hunne huizen rukken; men bond dezelve rug tegen rug en wierp ze alzoo in de Maes. Deze schrikbare wraeknemingen duerden eenige dagen zonder ophouden, te Luik, te Hoey, te Dinant, te St-Truijen en te Tongeren. De vloek des volks kleefde aen den naem van den onmenschelyken vorst, dien men, van dan af, Jan-zonder-Genade begon te heeten. Hy vond het niet geraedzaem voor dit oogenblik binnen Luik te verblyven en trok met 200 gyzelaers naer Ryssel, om met zyne bloedverwanten nadere maetregelen te beramen, en over de zaken van het bisdom te beslissen. De vereenigde vorsten, ziende het volk geheel ter neder geknakt, namen een onregtveerdig besluit: zy ontrukten de inwooners van het bisdom alle hunne oude vryheden, en onderwierpen de gemeenten zonder beroep aen eene willekeurige alleenheerschappy. Onder anderen bevolen zy: dat alle de steden van het bisdom hare keurbrieven zouden overleveren om te worden vernietigd; dat voortaen de benoeming der burgemeesters en schepenen, en van alle andere stedelyke ambtenaren, aen den bisschop zou toebehooren en dat dezelve aen hem alleen rekening over hun bestuer zouden te doen hebben; dat alle byeenkomst, raed, broederschap of gilde te niet gedaen was, en de burgers niet meer mogten vergaderen zonder uitdrukkelyk oorlof des bisschops.

De inkorting der volksregten en vryheden is het kenmerk van dit tydstip. Hetgeen in den luikschen staet zoo bloedig uitgewerkt wordt, geschiedt langzaem en byna onzigtbaer in de andere graefschappen van België, alhoewel niet tot dit uiterst punt. De groote magt der vorstelyke Huizen van Bourgundië en van Beijeren, de laetste oorlogen en beroerten, welke de gemeenten ontzenuwd hadden, deden deze terugwerking van zelve ontstaen. Daer by komt zich nog eene gewigtigere oorzaek voegen, namelyk de meer regelmatige onderschikking des adels. Inderdaed, in de vorige tydstippen ziet men dikwyls de edelen tegen de vorsten opstaen of onder elkander twisten en oorlogen; nu is er meer eenheid in den adel; ieder schynt er zyne plaets te kennen, en allen, zonder uitzondering, gehoorzamen hunnen vorst en verdedigen hem

[p. 289]

met lyf en have. Dat eene gematigde vermindering der volksvryheden een kwaed was, kan niet ligt bewezen worden; althans het is zeker dat, nevens het groote en steeds in magt klimmende fransche ryk, ons vaderland niets by eene langere verdeeldheid winnen kon, en het nu ten minste tyd geworden was om meer eenslachtigheid aen de regten der gemeenten en meer magt aen het hoog bestuer te geven. De vorige opstanden, die niet zelden onregtveerdig waren en het Land grootelyks beschadigd hadden, vonden dikwyls hunnen oorsprong in twisten over vryheden, welke de eene gemeente boven de andere beweerde te bezitten, en nog meer in de worsteling des volks tegen den adel. Nu hadden de edelen van hunne eischen op onmiddelyke overheersching afgezien en verbleven meest aen de hoven der vorsten. Die oorzaek van onrust byna verdwenen zynde, mogt men het als eene weldaed voor het vaderland aenzien, dat de arm van den vorst magt genoeg bekomen had, om zich beslissender wyze tusschen de twisten der gemeenten te leggen of, in het algemeen belang, eenige hunner bestierhinderende voorregten te scheuren.

Na de bloedige onderwerping der Luikenaers was hertog Jan-Zonder-Vrees weder naer Frankryk getogen om het bestier des Ryks gewapender hand aen het Huis van Orleans te betwisten. In de burgeroorlogen, welke er ontstonden, weigerden de Vlamingen hunnen graef in Frankryk te volgen, hoe ootmoediglyk hy hen ook daer toe aenzocht; niet dat zy over zyn bestuer ontevreden waren: integendeel, hy had hun zynen dertienjarigen zoon Philips, later bygenaemd de Goede, als ryksvoogd gegeven, hem de vlaemsche tael doen aenleeren en hem als Belg doen opvoeden, hetgeen de Vlamingen het gedacht van vreemde overheersching deed verliezen. Zy waren daerover zeer dankbaer, beminden hunnen jongen vorst uitermate en beschonken zynen vader met buitengewoone toelagen, ter zyner eer. Maer, wanneer men hen tot diep in Frankryk wilde voeren, maekten zy gebruik van een oud voorregt, verbrandden hunne legerhutten en keerden huiswaerts, zonder zich daerom wederspannig te achten of als dusdanig door den hertog in schyn aenzien te worden. Deze moest gewis over die afbreuk van

[p. 290]

een deel zyner onderdanen verbitterd zyn, doch hetgeen de leden van het Huis van Bourgundië kenmerkte, was eene diepe en voorzigtige staetkunde, welke stil en langzaem de inkorting der volksregten, meer van den tyd en van de aenhoudendheid, dan van het geweld verwachtte. De Brabanders hadden eene dergelyke weigering aen hunnen hertog Antoon gedaen.

jan-zonder-vrees.

Onderwyl landde er een engelsch leger op de kusten van Frankryk; hertog Jan verbitterd op den koning, die zich tegen hem en voor Orleans verklaerd had, ontzegde hem zyne hulp en bleef werkeloos den oorlog aenschouwen. De Franschen werden, in de maend october 1415, omtrent Azincourt verslagen, verloren 10,000 man en lieten 14,000 gevangenen in de handen der Engelschen. In dezen veldslag, die het leven kostte aen vele belgische ridders, bleef de hertog van Braband, Antoon van Bourgundië, insgelyks dood. Zyn zoon Jan IV,

[p. t.o. 291]

Jacoba van Beijeren.

[p. 291]

nog minderjarig zynde, stelden de staten van Braband hem onder het voogdyschap van eenen raed uit elf leden gevormd; namelyk twee geestelyken, vyf edelen en vier burgers. Jan IV beklom den hertogelyken troon in 1418: hy was een onbekwaem vorst, zwak van ligchaem en van geest, zonder wil en zonder moed, en riep over Braband eene lange reeks onheilen door zyn huwelyk met Jacoba van Beijeren, eenige dochter en erfgename van den overleden Willem IV, graef van Henegauwen en Holland. Jacoba had eene manneninborst, was moedig en vervuld met driften welke den levensloop eener vrouw ongestuimig en zelden lofbaer maken; zy was dus de echtgenote niet die den jongen hertog betaemde. Deze wilde onmiddelyk Holland en Henegauwen in bezit nemen, als het wettig erfdeel van Jacoba; maer een magtig medestrever kwam hem in den weg. Jan-Zonder-Genade, bisschop van Luik en oom van Jacoba, maekte aenspraek op Henegauwen en Holland, en vatte het voornemen op van zynen Stoel te verlaten om de graeflyke kroon aen te nemen. De onweerdige vorst wierp zyne bisschoppelyke kenteekenen af en trouwde met de weduwe van den laetsten hertog Antoon, Elizabeth van Gorlitz, die Luxemburg als byleving bezat, waer door hy het bestier over Luxemburg in handen kreeg en zyne eerste wereldlyke magt ontving. Jan van Heinsberg werd bisschop van Luik en zag zich in den eerste door de burgery bemind, omdat hy veel liefde tot het volk toonde.

Zich alleen niet magtig genoeg gevoelende om met den hertog van Braband te worstelen, wendde Jan-Zonder-Genade zich tot den duitschen keizer Sigismond, die de graefschappen van Henegauwen en Holland, by gebrek aen mannelyke erfgenamen, op de keizerlyke kroon vervallen verklaerde en dezelve aen Jan-Zonder-Genade schonk. Deze begaf zich onmiddelyk naer Holland en vormde er zich talryke aenhangers onder de gezindheid der Kabiljauws, terwyl de Hoeks het met Jacoba hielden. In 1418 werd Jan, als graef van Holland, te Dordrecht door de Kabiljauws ingehuldigd. Jacoba hield onderwyl by haren echtgenoot aen om hem uit zyne werkeloosheid op te wekken; maer ziende dat hare poogingen zonder uitwerksel bleven trok zy naer

[p. 292]

Holland, waer zy de Hoeks vergaderde en, als eene heldin, zelve hare benden naer het slagveld voerde. Zy was echter niet gelukkig en zag haren medestrever steeds vooruitgaen. De stad Rotterdam, door hem in de maend october van hetzelfde jaer ingenomen zynde, zoo verminderde het getal der Hoeks spoediglyk. Men begon aen een vredeverdrag te denken, en, na eenige onderhandelingen werden de wapens van wederzyde nedergelegd op de volgende voorwaerden: Jan-Zonder-Genade zou Holland bestieren, als voogd van Jacoba, en Zuid-Holland ten leen houden; hy zou, als Ruwaerd, gedurende vyf jaren het beheer hebben over het erfdeel van Jacoba en hetzelve beërven, indien zy zonder mannelyke kinderen stierf. Dit verdrag, zoo hoonend voor Braband, beviel Jacoba niet, alhoewel zy door de zwakheid haers echtgenoots zich gedwongen zag het te aenveerden. Zy, wier ziel heldenmoed en mannelyken wil besloot, voelde in haer hart een diep mispryzen groeijen voor eenen man wiens zenuwstel niet raekbaer genoeg was, om over hare en zyne vernedering getroffen te worden. Zy verborg haren walg voor hem niet, en kreeg zynen haet in verwisseling harer kleinachting.

Men zou met reden zich verwonderen, dat Jan-Zonder-Vrees, hertog van Bourgundië en graef van Vlaenderen, zich niet werkelyk met den twist over het bezit van Holland bemoeide; maer hy had alsdan genoeg spels om in Frankryk zynen invloed staende te houden tegen den aenhang van Orleans, aen wiens hoofd de kroonprins of Dolfyn zich bevond. In 1418 waren de Engelschen, onder koning Hendrik van Lancaster, voor de tweede mael zegepralend in Frankryk gerukt, en bedreigden nu het Ryk met eene gewisse onderwerping. Dit bragt de twee strydende gezindheden in schyn tot eene verzoening. Er werd eene byeenkomst bepaeld tusschen den kroonprins en den hertog van Bourgundië; dezelve zou plaets hebben in eene tente op de brug der stad Montereau. Vele trouwe raedsheeren poogden den hertog van deze gevaerlyke byeenkomst terug te houden; dan, hy die regtzinnig handelde en de eer van Frankryk wilde redden, antwoordde hun: ‘Wat er ook van kome, ik begeer vrede. Indien zy my vermoorden, zal ik martelaer sterven; maer zoo de vrede bewerkt wordt, zal ik met de ridders van den kroonprins

[p. 293]

tegen de Engelschen optrekken; hy heeft moedige mannen en ervaren oversten. Dan zal men zien wie meer weerd is, Janneken van Vlaenderen of Hendrik van Lancaster.’

Op den 10^en september 1419 begaf hertog Jan zich met tien ridders naer de aengewezene plaets, waer de kroonprins hem verwachtte. Op de brug ontvingen hem de heeren Beauveau en Tanneguy Duchatel, tot dewelke hy zegde: ‘Gy ziet, myne heeren, hoe wy komen!’ willende beduiden dat zy geene andere wapens dan hunne degens hadden. By de tente genaderd zynde, zag de omstaende menigte, hoe hy de kapruin van het hoofd deed en zich voor den kroonprins nederboog. Maer op het oogenblik dat hy zich wilde oprigten, riep Tanneguy Duchâtel: ‘Het is tyd, sla dood! sla dood!’ en kloof met eenen bylslag het hoofd van den



ongelukkigen hertog, die, in zyn bloed zwemmende, nederviel en yslyk door de overige mannen van den kroonprins doorkorven werd. Van de tien ridderen, welke met hem gekomen waren, ontsnapte er slechts één uit dezen verraderlyken moordkuil.

[p. 294]

De dood van hertog Jan-Zonder-Vrees werd door zyne vlaemsche onderdanen zeer betreurd, en niet zonder reden. Inderdaed, onder zyn Ryk had Vlaenderen eene heilzame rust genoten; de koophandel en de nyverheid waren er in vollen bloei en strooiden den rykdom en den overvloed tot onder de laegste standen des volks. De vorst was bemind omdat hy zyne onderdanen beminde en bovenal omdat hy voor Vlaenderen zich byzonder genegen toonde, gelyk men genoeg kan merken uit den gemeenzamen naem Janneken van Vlaenderen, dien het volk hem gaf en hy met hoogmoed droeg. Alhoewel de kleine gemeenten allengskens hare voorregten verloren hadden, hetzy dat de hertog dezelve niet in aendacht nam of dat de gemeenten zelven het gebruik er van lieten vervallen, zoo had hy nochtans de groote steden in het bezit harer gewigtigste vryheden ongehinderd gelaten en dus de liefde van iedereen verworven. Eventwel, hetgeen de Vlamingen, uit vaderlandsmin, als zyne grootste weldaed aenzagen, was dat hy gedurende zyn leven hun zynen zoon en erfgenaem Philips tot byzonder vorst gegeven had en hun had toegelaten, hem in tael en in zeden Vlaming te maken.