De patriottentijd. Deel 1: 1776-1784

[p. 110]

Vierde hoofdstuk.
Inwerking van den Amerikaanschen vrijheidsoorlog. - Toenemende verwijdering van en eindelijke breuk met Engeland. - Zijdelingsche aanval op den prins.

Van de nieuwe verbindingen, in 1756 tusschen de groote mogendheden van Europa gesloten, was die tusschen Frankrijk en Oostenrijk duurzamer gebleken dan de andere, tusschen Engeland en Pruisen. Dit lag in de oorzaken zelve die elk van beide hadden bewerkt. De aanzoekers waren onderscheidenlijk Oostenrijk en Engeland geweest, de aangezochten Frankrijk en Pruisen. Het motief van Maria Theresia, de bestendige bedreiging die de pruisische macht opleverde voor het rustig bezit harer monarchie en voor het overwicht van Oostenrijk in de duitsche landen, zoolang Frederik op den steun of zelfs maar op de onzijdigheid van Frankrijk rekenen kon, bleef na den vrede in volle kracht bestaan: immers die gevaarlijke macht was ongeschonden uit den oorlog getreden. Het motief van den koning van Engeland, de noodzakelijkheid eener bescherming van zijn hannoversch gebied, hield met den vrede op. Engeland, dat zijn belang beter begreep dan Frankrijk het zijne, had zich zoo weinig mogelijk met de duitsche zaken bemoeid, en al zijn kracht aangewend op zee en in de koloniën. De eerste minister de beste die Pitt verving, had reeds de subsidiën aan Frederik ingetrokken en dezen tegen de coalitie alleen gelaten, twee jaar vóór den vrede. Toen die kwam had Frederik niets gewonnen; Engeland veel. Het werd zich zijn roeping als groote koloniale mogendheid meer dan ooit bewust; zag meer naar Indië en Amerika dan naar het vasteland van Europa; berustte in het feit dat het daar geen vrienden of bondgenooten meer overhield, maar alleen benijders.

[p. 111]

Beide staten stonden van nu aan alleen in Europa, Engeland en Pruisen. Maar was Engeland er onverschillig onder, Pruisen zag in die nieuwe positie een groot gevaar. Het trachtte zich schadeloos te stellen door de vriendschap van Rusland, zijn aanvankelijken vijand uit den zevenjarigen oorlog, maar wiens plotselinge omkeer Pruisen meer dan iets anders van den ondergang had gered. Het rijk van Frederiks bewonderaar Peter III was wel van korten duur geweest, maar Catharina liet het onder haar voorganger met Frederik gesloten verbond in wezen. Zich nu aan de oostzij veilig wetend, vond Frederik nog altijd Frankrijk en Oostenrijk tegen zich verbonden. Zijn staatkunde stelde zich van nu aan tot taak, Frankrijk af te trekken van zijn nieuwe bondgenootschap, dat, in de parijsche salons nimmer recht populair, als een maaksel van het hof werd beschouwd, waartegen de epigrammen-oppositie wel haar stem waagde te verheffen. Om Frankrijk op zijn zijde te brengen moest hij natuurlijk beginnen zich zelven van Engeland af te keeren, wat met zijn persoonlijke neiging zeer wel strookte. Dien Lord Bute en dien George III die hem in den zevenjarigen oorlog verraden hadden, maakte hij tot voorwerpen van zijn felsten haat, en kon zich zijn leven lang de engelsche macht niet meer voorstellen dan onder hunne trekken. ‘Le But de la Hollande’ is later het uitgezochtste invectief dat hij tegen den Dikken Hertog, ook een persoonlijke antipathie van hem, meent te kunnen vinden. - Dat een onrustig jong man, met plannen in het hoofd die zonder even zoovele oorlogen onuitvoerbaar waren, aan Frans I was opgevolgd en bij den eerlang te verwachten dood van Maria Theresia geheel naar eigen inzicht zou kunnen regeeren, vermeerderde Frederiks zorg in het kweeken van Frankrijks welgezindheid.

Deze politiek van den pruisischen koning is op die van de Republiek niet zonder uitwerking gebleven. De pruisische invloed hier te lande was met den franschen of engelschen niet in de verte te vergelijken, maar Frederiks persoonlijke reputatie stond zoo hoog in Europa, dat het gewicht van zijn woord toch wel de schaal kon doen overhellen waarin het geworpen werd, zoodra de partijen van Frankrijk en Engeland elkander ongeveer opwogen in de Republiek, en dit was nu weldra het geval. Sympathie voor onzen staat had de koning in geenen deele. De Republiek had geen vinger uitgestoken om hem behulpzaam te zijn toen hij in nood verkeerde; integendeel had haar geldmarkt zijn vijanden gereedelijk van de middelen voorzien om hem te blijven beoorlogen. De Republiek had over Noordduitsch-

[p. 112]

land ook niet meer een overwicht van beschaving als vroeger, toen zij aan duitsche beschouwers was voorgekomen als het bolwerk van vrijheid en protestantsche cultuur in Noord-Europa, eerst tegen de habsburgsche wereldmacht, later tegen Lodewijk XIV. In zeker opzicht had juist de opkomst van Pruisen de Republiek waardeloos gemaakt voor Noordduitschland. Zij gold daar nu bovenal voor een staat van kooplieden en bankiers, met een inhalige, enghartige, vreesachtige staatkunde, te laks om zich in staat van tegenweer te houden, en in geval van nood aan anderen overlatend zich voor haar onafhankelijkheid in de bres te stellen. Het gemis van een leger maakte haar waardeloos als bondgenoot tegen een der groote vastelandsmogendheden, en met haar vervallen vloot kon zij evenmin dienen als tegenwicht van de zeemogendheid Engeland. Het eenige wat Frederik soms wat nader bracht tot de Republiek, was dat zij veel belangen had die met die van den Keizer onvereenigbaar waren. Dat nu Frankrijk zich voor de Republiek interesseerde, de diensten van haar onzijdigheid aannam, zag hij niet ongaarne, omdat Frankrijk daardoor de beschermer worden moest van een land dat elk oogenblik met den Keizer in moeilijkheden komen kon. Een alliantie tusschen Frankrijk en de Republiek moest die tusschen de eerste macht en Oostenrijk van een goed deel van haar beteekenis berooven, en zoo Frederik een eind nader brengen tot zijn groote doel: dat hem gevaarlijke verbond verbroken te krijgen. Dus zag hij in, nimmer den franschen invloed in de Republiek te moeten tegenwerken; hoe de laatste uit de moeilijkheden geraken wilde waarin het gehoor geven aan Frankrijk haar moest brengen met Engeland, liet hij gaarne aan haar over. Dat dit vrij-spel laten aan Frankrijk de positie in gevaar kon brengen van zijn neef en nicht en hun kinderen, was een overweging van persoonlijken aard die Frederik steeds zorgvuldig bij de algemeen-staatkundige heeft doen achterstaan. Zijn neef vond hij een onverbeterlijken stumper, en dit was in Europa geen geheim¹⁾. Dat de vreemde ophooping der stadhouderlijke rechten en bevoegdheden in een republiek kwalijk voegt, en aan tijdsomstandigheden als de tegenwoordige de wijsheid eischt concessies te doen, staat in zijn brieven aan de Prinses evenzeer vast als dat het stadhouderschap te diepe wortels heeft om ooit geheel uitge-

1) M. de Goertz a eu une lettre à Petersbourg ou le feu Roi disoit mon benet de Neveu; dans ses depeches pour Versailles, il en a fait un Dindon.... Kinckel aan Van de Spiegel, 23 Januari 1787. (Van de Spiegel III, 94).

[p. 113]

roeid te worden. Indien slechts, moest het zijn met opoffering van den persoon Willem V, aan zijn nicht en haar kinderen een eervolle, aan een koninklijke prinses niet onwaardige positie verzekerd bleef, hield hij zich tevreden.

De hoop op een vernedering van Engeland was toen zeer algemeen in Europa. Wat men gaarne wenscht, aan de mogelijkheid daarvan gelooft men spoedig. Men rekende zich voor dat de grootheid van Engeland op geen deugdelijken grondslag rustte: het cijfer der staatsschuld wekte de verbazing van het vasteland, en in het binnenlandsch bestuur scheen sedert de troonsbestijging van George III onberadenheid en willekeur de vastheid van Pitt vervangen te hebben. Er waren in Engeland zelf boetpredikers die de engelsche toestanden voor geheel bedorven verklaarden, en Engelands onspoed in Amerika voorstelden als een gerechte straf. Op het vasteland maakten zij misschien meer indruk dan in Engeland zelf¹⁾, waar de politieke consequentiën uit het achttiend'eeuwsch rationalisme getrokken, minder grif aanvaard werden dan elders. De meest geruchtmakende van deze ongeluksprofeten, de dissenterpredikant Richard Price, werd door Capellen onmiddellijk in het hollandsch vertaald²⁾. Het averechtsche denkbeeld, dat wij in een brief van Price aan Capellen³⁾ uitgedrukt vinden, als zou het verlies van Amerika den engelschen handel te gronde richten, was in onze koopsteden algemeen. Het vrijgeworden Amerika, stelde men zich voor, zou liever met anderen dan met Engeland handelsbetrekkingen aanknoopen.

Al wat in Noord-Amerika voorviel, was reeds sedert eenigen

1) It is become the fashion, from all the Libels published in England, to look upon us as unable to maintain the present contest. Yorke 29 Mei 1778.

2) Aanmerkingen over den Aart der Burgerlijke Vrijheid, over de Gronden der Regeering, en over de Regtveerdigheid en Staatkunde van den Oorlog met Amerika, door Richard Price, vertaald door Johan Derk baron van der Capellen, Leyden 1776. De eerste engelsche druk is van Februari, de eerste hollandsche van December van dat jaar.

3) Britain has been long a country happy above all others. A few years ago it was at the head of the world in respect of arts, commerce, science, naval power and liberty. But it seems to be now losing fast its pre-eminence. Increasing corruption and luxury have sapped its liberties, and almost annihilated its excellent constitution of government.... Its trade and opulence are threatened with ruin by the separation of America from it, and France and Spain are likely to rival its naval power.... On this side the Globe everything seems to be degenerating. Happy is it for the world, that there is one region where the value of civil and religious liberty is understood, and an Asylum likely to be provided for the virtuous and oppressed among mankind. - Price aan Capellen 23 Januari 1779, Brieven blz. 97.

[p. 114]

tijd met buitengemeene belangstelling van uit Europa gadegeslagen. De engelsche koloniën daar waren de eerste nederzetting van eenig noord-europeesch volk, die haar inwoners niet bij honderden of duizenden, maar bij millioenen tellen ging, en het stroomgebied van Ohio en Mississippi het eerste van de reusachtige binnenlanden op aarde, dat voor de westersche weetlust en winzucht open te liggen kwam; de algemeene belustheid op nieuws uit Noord-Amerika was dus natuurlijk. Vóór en tijdens den zevenjarigen oorlog had de worsteling, dáár tusschen Frankrijk en Engeland voorgevallen, al veel meer de aandacht getrokken dan die in Indië, waar het toch ging om niet minder groote belangen. Het verwerven van Canada was alom als een even groote overwinning voor Engeland beschouwd, als nu de afval der dertien staten een voor die mogendheid vernietigende slag werd geacht; op de wijze waarop in de dagen waarin wij thans leven, het toebrengen van een beslissende nederlaag aan de engelsche troepen in Zuid-Afrika aan het prestige van dat rijk oneindig grooter afbreuk zou doen, dan een gelijke ramp in welke andere van zijn vele bezittingen ook.

Doch er was een andere en veel werkzamer oorzaak waardoor wat in Amerika gebeurde zoo groote aandacht heeft getrokken in de Republiek en in gansch Europa. Wat tot nu toe in de oude wereld alleen in boeken, voor een klein publiek van geletterden bestemd, als wenschelijk of noodzakelijk was voorgesteld, werd dáár nu als recht opgeëischt, met de wapenen in de hand. Alle macht uit het volk; de regeering de mandataris van het volk, met een door de meerderheid opzegbaar mandaat; ongerijmdheid van de onderstelling dat iemand wetgever of magistraat kan geboren worden; dit waren alles zaken die de republikeinen van over zee niet bespraken in een salon of genootschap, maar schreven in hun staatsstukken. Zoowel het enthousiasme als het eigenbelang in de Republiek, waren dus tot ondersteuning der Amerikanen geneigd. Beiden ook achtten den franschen invloed hun welkomen bondgenoot, die de regeering dringen kon zoo niet tot openlijk hulp verleenen aan de opstandelingen, dan toch tot weigeren van alle hulp aan Engeland.

In onzen handel op de West was door den amerikaanschen opstand eensklaps verdubbelde levendigheid gekomen. St. Eustatius was de meest geschikte haven om de rebellen van alles te voorzien wat hun ontbrak en waarvan onmiddellijke invoer uit Europa door Engeland belemmerd werd; de reede daar lag aanhoudend vol schepen, en er werd een goed stuk geld verdiend aan de

[p. 115]

levering van ammunitie vooral¹⁾. Klachten van Engeland bleven niet uit. Reeds in Februari 1775 kwam Yorke met een verzoek bij de Staten-Generaal, dat zij den uitvoer van ammunitie naar West-Indië zouden verbieden, althans beperken tot wat volstrekt noodig was voor de nederlandsche bezittingen zelve. Inderdaad gebood de Raad van State deze beperking van den uitvoer, maar de admiraliteiten die aan de naleving van het verbod de hand hadden te houden, zagen niet te scherp toe, en in het ontduiken waren onze kooplieden vanouds vindingrijk. Voor en na moesten de Engelschen oorlogsschepen doen kruisen tusschen St. Eustatius en de kust van Noord-Amerika, en zooals immer was het uiterst moeilijk, zoo niet ondoenlijk, zich bij aanhoudingen van alle geweldpleging vrij te houden. Ook van onze zijde kwamen er dus klachten.

Engeland had zich ernstig voorgenomen den opstand te fnuiken. Het had daartoe sterke en onmiddellijke behoefte aan troepen, en sloot links en rechts koopverdragen met duitsche vorsten. Het tractaat van 1678 met de Republiek was in dezen oorlog, tegen rebellen en buiten Europa gevoerd, niet van toepassing, en Engeland kon ons dus niet om de 6000 man hulptroepen verzoeken; het vroeg alleen, in October 1775, het gebruik van onze schotsche brigade, oud erfstuk in het leger der Republiek. Sedert 1577 was zulk een troepenafdeeling bij ons in dienst gebleven, en de Stuarts hadden de instandhouding er van ijverig bevorderd, en faciliteiten bij de werving verleend in ruil voor de zekerheid van in tijd van nood een legercorps bij de hand te hebben voor welks onderhoud zij van het parlement de gelden kwalijk zouden hebben bekomen. Het laatst was de brigade aan Engeland in gebruik gegeven in 1715 en 1745, maar beide keeren als onderdeel der 6000 man die wij, als hebbende de protestantsche successie gegarandeerd, te stellen hadden tegen de aanslagen van den ouderen en jongeren pretendent. Thans vroeg de engelsche regeering deze schotsche troepen niet krachtens eenig tractaat te leen, maar op grond van

1) I hear with infinite satisfaction the way from Amsterdam that two English frigates are cruising off St. Eustatia. Be assur'd that is the best way of preventing smuggling and is a terrible damper, especially at a moment when Gunpowder bears so exorbitant a price in the West Indies, three times what it costs here. Yorke aan Eden, 27 Februari 1776. - Dit komt overeen met wat verzekerd wordt in de Révolutions des Provinces-Unies III, 32: dat als een reeder drie schepen naar de West zond, behouden aankomst van één schip hem schadeloos stelde voor het verlies der lading van de beide andere.

[p. 116]

de tusschen beide staten bestaande vriendschappelijke verhouding, en van de traditie dat de brigade, hoewel in onzen dienst, in geval van nood ter beschikking stond van den koning van Engeland, die immers bij het werven der troepen behulpzaam was. Doch van deze traditie was Engeland zelf afgeweken, dat in den laatsten tijd de recruteering in Schotland bemoeilijkt, en zelfs gedurende den zevenjarigen oorlog geheel verboden had; dit was gevolgd op de weigering van de 6000 man door de Republiek, in 1756. Daardoor was de afdeeling in verval geraakt. Zij bedroeg op papier nog 2400 man¹⁾, maar was, volgens Thulemeyer, thans niet meer dan 1000 man sterk. De troep zelf was volstrekt niet meer uitsluitend uit Schotten of Engelschen samengesteld; het officierscorps nog wel.

Yorke had antwoord verzocht binnen de maand, en al dadelijk bleek dat de tijd voor gunstbewijzen aan Engeland hier voorbij was. Slechts vier provinciën, Gelderland, Friesland, Overijsel en Groningen, gaven gereedelijk hun toestemming. Holland was eerst in Februari 1776 met zijn besluit gereed en stelde drie voorwaarden: de vrije recruteering in Schotland moest hersteld, de kosten van het vervangen der brigade, in de garnizoensplaatsen der Republiek, door troepen voor deze gelegenheid in Duitschland aan te werven, zouden door Engeland worden gedragen, en de brigade alleen in Europa gebruikt. Met name de laatste voorwaarde maakte deze halve toestemming voor Engeland waardeloos. Liever dan zich in een onderhandeling over deze drie punten te begeven, zag de koning van de gansche zaak af²⁾. Bij de beraadslaging was veel antipathie tegen Engeland aan het licht gekomen. Amsterdam had eigenlijk de gansche brigade wel voor geld aan den koning willen overdoen, als om aan de wereld te toonen dat wij met Engeland niet meer stonden op den ouden voet, en de banden van vroeger gaarne verbreken wilden³⁾. De Hertog vertrouwde Amsterdam toen al zoo weinig meer, dat hij zelfs van 't begin af het leenen der brigade ontraden had, uit vrees dat de stad er

1) Geheel ten onrechte stelt Dr. Nijhoff het voor, alsof ook in 1775 van het afstaan van ‘circa 6000 man troepen’ sprake was (blz. 145 van zijn boek).

2) Lord Suffolk aan Yorke, 27 Februari 1776. Argument dat de engelsche minister opgeeft: it is impossible not to feel the untoward manner in which this Business is transacted on your side the water.

3) Si j'ose le dire, toute l'Europe en seroit étonnée et le considereroit comme la pierre de touche de la rupture de toutes liaisons entre la République et l'Angleterre. - De Hertog aan den Prins, 30 Januari 1776, bij Dr. Nijhoff, blz. 292.

[p. 117]

een argument uit zou trekken tegen vermeerdering van het leger, en niet zou toestaan dat de leegte door het vertrek van dien troep ontstaan, op voldoende wijze werd aangevuld¹⁾.

In de Staten van Overijsel had zich bij de beraadslaging een incident voorgedaan dat algemeen de aandacht trok in de Republiek. Sedert eenige jaren was in de Ridderschap van die provincie beschreven Joan Derk van der Capellen van de Poll, een geldersch jonker die tot de Ridderschap van Gelderland niet toegelaten was omdat zijn kwartieren niet geheel in orde waren. Hij kocht toen land in Overijsel waar het bezit van een riddergoed toegang verschafte, en kwam daar in de Staten met een aanbeveling van den Prins, aan wiens hof zijn geslacht een goeden naam had. Capellen betoonde zich van den aanvang af een roerig lid, stelselmatig in oppositie tegen de voorstellen die van den Prins uitgingen. Hij had wat lectuur, in 't bizonder engelsche, en was een strijder te goeder trouw voor de idealen die de Amerikanen aan het verwezenlijken waren. Hij was een ijverig maar ijdel colporteur, met wat meer gloed dan het gros van zijn landgenooten, maar zonder het geringste practische staatsmanstalent of eigenlijke kennis van zaken. Hij was de eerste die in een hooge vergadering, en in taal van een heftigheid die nog niet in de Republiek vernomen was, uitsprak wat velen al in het hart droegen, en maakte daardoor een buitengewonen opgang bij breede kringen van de burgerij. Dit steeg hem vreeselijk naar het hoofd; hij beschouwde zich na zijn klinkend advies in zake de schotsche brigade dat in openbaren druk verscheen en een geweldig gerucht maakte, als een fenomeen in het land, en was ten uiterste verbolgen op den Prins dien hij beschuldigde van in zijn spoedig gevolgde uitzetting uit de Staten van Overijsel de hand te hebben gehad, en in stilte gebeten op de hollandsche regenten die toen niet voor hem in de bres gesprongen waren. Hij was de eerste hier te lande die uit de leer van 's volks alvermogen openlijk de consequentiën trok, deze formuleerde en er het bestaande aan toetste: een democraat van

1) Jusqu'à quel point on oseroit se flatter de trouver les esprits dans la République disposés à remplacer tout de suite ces troupes, ou à augmenter l'armée, c'est ce que je n'oserois décider. J'appréhende plutot, que si le Gouvernement consent d'avoir cette complaisance pour le Roi d'Angleterre, qu'au lieu de permettre que ces six bataillons soyent remplacés par d'autres troupes, il y aura plusieurs membres notables qui refuseront absolument d'y consentir; et qui se serviront même de cette complaisance comme d'un argument pour prouver l'inutilité d'une augmentation de troupes. De Hertog aan den Prins, 9 October 1775, bij Dr. Nijhoff blz. 287.

[p. 118]

geheel ander slag dan de amsterdamsche doelisten van 1748. Overigens geen schepper maar een volger, en geheel een geest van den tweeden rang, wiens opgang een bewijs is hoe leeg het land stond van oorspronkelijke vernuften. Zijn invloed is zeer waarneembaar op het wakker worden der burgerij, nauwelijks op het eigenlijke beleid der staatszaken. Amsterdam liet zich al spoedig wel met de Amerikanen in, maar hield daar Capellen geheel buiten. In zijn eigen provincie begon hij een strijd tegen de drostendiensten, gering overblijfsel van feodale instellingen, die hij ten onrechte meende dat in 1631 reeds voor goed waren afgekocht. Het waren hand- en spandiensten, van de huisluiden gevorderd eens te gras en eens te hooi (in het voorjaar en des zomers); gewoonlijk stonden de drosten toe ze voor een kleinigheid af te koopen. Capellen eischte geheele afschaffing, maar de meerderheid van de Staten wilde alleen de afkoopbaarstelling gebiedend voorschrijven. Hierop werd hij zoo beleedigend dat de Staten hem in October 1778 in zijn lidmaatschap schorsten. Deze locale zaak der drostendiensten wekte op verre na de belangstelling niet die zijn optreden voor de Amerikanen had gaande gemaakt, en het zou nog eenigen tijd duren eer met Capellen's invloed ernstig rekening moest worden gehouden.

Van de brigade werd nu door de engelsche regeering niet meer gerept, maar de zaak had duidelijk aan het licht doen komen, hoe weinig gunstig men hier Engeland gezind was. De engelsche maatregelen tot beteugeling van den smokkelhandel in wapenen en kruit hielden die kwade gezindheid levendig, maar tot een openlijk partijkiezen voor Amerika was de staatsgezinde partij nog volstrekt niet besloten. Het moest nog blijken of de opstand kans van slagen had, en, wat alles afdeed, Frankrijk dat in deze zaak het beslissende woord moest spreken, en zonder welks hulp elke stap van onze zijde een onvergeeflijke donquichotterie moest blijven, had zijn besluit nog niet gevat. Dit bleek aan onze staatslieden zoowel uit het vooralsnog uitblijven van franschen aandrang op de Republiek, als uit onderschepte brieven van den franschen zaakgelastigde, abbé Desnoyers. Zoo min als elders maakte men toen in de Republiek bezwaar, de brieven van vreemde gezanten aan hun regeeringen op het postkantoor te ontzegelen en over te schrijven. Zij waren wel in cijferschrift gesteld, maar men hield er een afzonderlijk ambtenaar op na wiens taak het was studie te maken van het gebruikte cijfer, en die na langer of korter tijd

[p. 119]

er altoos wel in slaagde den sleutel te vinden. Men deed zoo met de brieven van de fransche en pruisische gezanten in den Haag, ook met die van den pruisischen gezant te Londen, welke over ons grondgebied hun weg naar Berlijn namen. De engelsche gezant behoefde voor deze onderschepping niet beducht te zijn, om het gemak waarmee hij de bezorging ter scheepsgelegenheid te Hellevoetsluis zelf op zich kon nemen. De afschriften gingen rond bij den Raadpensionaris van Holland, den Griffier der Staten-Generaal, en den Prins. Sedert Steyn door Van Bleiswijk was opgevolgd, was het gebruikelijk ze allereerst aan den Hertog van Brunswijk te geven, en van toen af kwam er een eind aan de vroegere mededeelzaamheid met de ontdekte geheimen, die Fagel in praktijk had gebracht tegenover den engelschen gezant¹⁾. Uit deze brieven bleek in het voorjaar van 1776, dat een gemachtigde van een comité te Philadelphia, belast o.a. met het aanwerven van een goeden hollandschen ingenieur, door Desnoyers de fransche regeering had gepolst over de ondersteuning van hare zijde waarop voor den opstand te rekenen viel. Uit het antwoord bleek groote voorzichtigheid²⁾. De fortuin had zich in Amerika nog niet beslist ten gunste der opstandelingen gekeerd, en vóór dit geschied zou zijn wilde Frankrijk zich wel op alles voorbereiden, maar droeg zorg zich door geen toezeggingen te binden.

Een tegemoetkoming van onze zijde aan de klachten over den

1) Yorke 30 April 1776.

2) J'ai eu la conférence prévue avec le correspondent du Committé de Philadelphie. Je réduis le compte que je dois vous en rendre aux trois chefs de ma Commission. Le premier fut, que le Roy ne pouvoit pas être porté avec honneur, ni même avec utilité, pour un Parti, et que la demande de sa Province n'étoit pas reconnuë de tous côtés. Cela fut entendu. Le second, que les Ports de France étoient ouverts aux vaisseaux de toutes les nations, sous la protection et la réserve des usages reçus, et que tous les Anglois, dont le Roy ne distinguoit point les Provinces, étoient maitres de les fréquenter et d'y recevoir le prix légitime de leurs effets. Cette ouverture parut faire plaisir. Le troisième, que l'indulgence du Roy ne pouvoit pas aller plus loin [er schijnt gedoeld te worden op zekere oogluiking voor den toevoer van munitie uit Frankrijk], et que des amas d'armes, ou des enrollemens d'hommes seroient contraires à des ordres dont cette indulgence même étoit l'exception. Je produisis en cet endroit les sévères proclamations des autres Souverains contre les envois de secours aux Colonies. On convient de la difficulté de tirer jamais un parti plus avantageux des dispositions secrettes de toutes sortes de Puissances, à commencer par la Hollande. L'entretien finit par des Commissions exécutées du Correspondant, entr'autres, de l'acquisition qu'il venoit de faire d'un bon Ingenieur Hollandois, espèce de secours dont les Colonies avoient le plus de besoin. - Desnoyers aan Vergennes, 21 Mei 1776, bij Yorke 24 Mei 1776. Dit bericht was bij uitzondering door Fagel aan den engelschen gezant meegedeeld.

[p. 120]

smokkelhandel in oorlogsbehoeften in de West, was de vervanging van Heyliger, gouverneur van St. Eustatius, en bij de Engelschen verdacht van dien handel te begunstigen, door een ander titularis, Van der Graaff (September 1776). Tegelijkertijd werd Engelands verzoek om dien handel tegen te gaan, in dringerder vorm herhaald¹⁾. Het antwoord kwam ditmaal vlug maar bestond in vernieuwing voor een jaar van de oude - en onvoldoend gebleken - verbodsbepalingen, en de belofte van andere maatregelen in overweging te zullen nemen (October 1776). Dit was in het wezen minder geruststellend dan in den vorm²⁾: alles hing af van den spoed die met de overweging zou worden gemaakt, en van het gevolg waartoe zij zou leiden. Al spoedig hoorde men van de zaak niets meer. De verhouding van de engelsche regeering tot het stadhouderlijk hof was dikwijls van zulk een vertrouwelijken aard geweest, dat de eerste ook thans hoopte de maatregelen met den Prins te kunnen overleggen, en den laatste de zorg bevolen te kunnen laten ze te doen aannemen in de verschillende Statencollegiën. Het was toch zoo moeilijk niet, schreef de engelsche minister, te begrooten hoeveel ammunitie de nederlandsche koloniën werkelijk voor zichzelf noodig hadden, en de levering daarvan te doen geschieden onder onmiddellijk toezicht van het Gouvernement; iets dergelijks had ook in Engeland plaats³⁾. Doch Yorke moest antwoorden dat hij reeds lang geleden te vergeefs op dien maatregel had aangedrongen, en dat de tijd voor het oude overleg tusschen hem en de stadhouderlijke regeering voorbij was: deze durfde die manier van de zaken in te leiden, niet meer aan⁴⁾.

In den loop van het jaar 1776 had Frankrijk zich nu toch zoo vertrouwd gemaakt met het denkbeeld van een nieuwen aanval op Engeland, dat het zijn voorbereiding voltooien wilde met het bewerken van de Republiek. Het deed voor den vacanten gezantschapspost in den Haag ditmaal een zeer goede keus. Paul François de Quelen, duc de la Vauguyon, was toen hij hier

1) Le Roy s'attend de V.H.P. qu'Elles prendront sérieusement et sans délai les Mesures nécessaires pour arrêter le Cours de ces Envois clandestins de Munitions de Guerre, par aucun canal direct ni indirect. - Memorie voor de Staten-Generaal, aan Yorke toegezonden 13 September 1776.

2) This Resolution promises so much and decides so little, that it is not easy, at present, to know what value to put upon it. Lord Suffolk aan Yorke, 18 October 1776.

3) Lord Suffolk aan Yorke, 22 October 1776

4) Yorke 29 October 1776.

[p. 121]

in December 1776 verscheen dertig jaren oud maar nog zonder diplomatiek verleden. Zoon van den gouverneur van Lodewijk XVI, was hij door de gunst van het hof tot den haagschen post bevorderd, maar bleek dien zeer goed te verdienen. Zijn talent om met de dispositiën die hij hier bij de staatsgezinde partij vond, te woekeren ten bate van Frankrijk, is buitengemeen geweest. Hij wist de regenten tot alles te bewegen wat de Republiek geheel afhankelijk maken moest van Frankrijk, zonder zijn regeering tot iets wezenlijks te verbinden¹⁾. Voorloopig bepaalde hij er zich toe de winzucht van den koopmansstand en de machtsbegeerte van de regentenpartij tot het uiterste te prikkelen. Ook moest de Stadhouder wat gediscrediteerd als werktuig van Engeland, maar niet meer dan noodig was om hem te isoleeren en zóó machteloos te maken dat hij de Republiek niet verhinderen kon zich aan Frankrijks leiding over te geven. Een onmiddellijken aanval op het stadhouderschap hield Vauguyon tegen²⁾: de regenten moesten vooral niet te spoedig verzadigd worden, en nog lange jaren naar Frankrijk opzien om hulp. Van een begunstigen der democratie, als geheel buiten het programma der fransche regeering liggend, en alleen geschikt om hem verdacht te maken bij de regenten van wie hij alles hebben moest, onthield hij zich zorgvuldig. Van persoon was hij wél aangelegd om hun vertrouwen te winnen: hij droeg niets van de frivoliteit en het scepticisme ten toon die bij de Franschen van stand toen algemeen waren; deed zich niet voor als een homme d'esprit, hoe vaardig spreker hij ook zijn mocht; kwam zelfs in uiterlijk meer overeen met de buikige burgemeesters met wie hij te doen kreeg, dan met het type dat men zich van den franschen hoveling voorstelde³⁾.

1) Het portret in de Introduction (blz. 265-266): ‘vain, rash, visionary, improvident, excursive, equally void of judgment and of experience,... seldom discriminating between characters, circumstances, or conjunctures,’ is al zeer weinig gelijkend en door een al te partijdige hand getrokken. De Introduction moet overal waar Yorke of Vauguyon zelf ter sprake komen, met de uiterste voorzichtigheid worden gebruikt.

2) Hij brengt zijn systeem tegenover den Stadhouder onder deze formule (in een dépêche van 6 Augustus 1779): Sans jamais nous flatter de pouvoir nous attacher le Stadhouder, mais sans vouloir attaquer le Stadhouderat, nous lui imposerons une borne nécessaire à nos intérêts.

3) I have seen our new French Embassador, who is of a right cut for this Embassy, being as squab as anything in Holland. Yorke aan Eden 24 December 1776. - Over de algemeene lijvigheid en geringe verfijning in de Republiek vgl. Introduction blz. 42: [The Duke of Brunswic] was generally looked upon as the most ungraceful and unwieldy man, even in Holland, where clumsiness and corpulency are not uncommon; - en Harris 15 Februari 1785: The Gordian knot may be untied as well as cut, and, if we have not an Alexander, we may find a Fabius. It is for this reason that I have signed the lease of my house for five years, that I am making up my mind to dullness and gravity; my eyes to black teeth and white lips; my nose to the stench of tobacco and unwashed toes; and my stomach to cheese, butter and herrings. The experiment will cost me a few moral as well as physical indigestions, but in five or six mouths I hope to become as square and solid, mentally and corporally, as the most massive burgomaster in the Republic. (Diaries II, 54; boutade in een mistroostigen particulieren brief aan Lord Carmarthen). - De hollandsche magistraten zijn te weinig in het buitenland geweest; hebben niet ‘l'usage du grand monde. Aussi ont-ils toujours été dupes des ministres souples et intriguans.’ Alleen te Amsterdam vindt men er ‘qui joignent à un grand mérite tous les avantages qu'on peut désirer dans les personnes du grand monde; il est vrai que le nombre n'en est pas considerable.’ (Révolutions des Provinces-Unies, Nimègue 1788, III, 97).

[p. 122]

Zijn secretaris van ambassade, Bérenger, was ook een man van gewicht, reeds dikwijls in diplomatieke betrekkingen gebruikt, en die zich veel kennis van de zaken der Republiek verwierf. Gedurende de veelvuldige absenties van zijn meester nam hij het gezantschap met bekwaamheid, maar niet met dezelfde matiging in den vorm tegenover den Stadhouder, waar. Vauguyon begon uiterst voorzichtig; liet zelfs de pretentiën vallen van de Breteuil, betreffende de etiquette bij het ontvangen van den Prins¹⁾. Zijn eerste dépêches zijn een belangwekkende lectuur. Onzijdigheid der Republiek in een oorlog tusschen Frankrijk en Engeland, bevindt hij, staat op ieders programma, maar niet ieder beveelt haar aan om dezelfde reden, of begrijpt haar op dezelfde wijze. De man met het meeste crediet is ongetwijfeld nog de Hertog van Brunswijk, maar hij heeft al zijn talent noodig om het te bewaren en zou het in de waagschaal stellen zoo hij een engelsche politiek aanprees. Ook heeft hij een persoonlijke reden om niet te wenschen dat de Republiek ooit in een landoorlog gewikkeld worde: lichamelijk ongeschikt geworden tot het aanvoeren van het leger, vreest hij den invloed dien een ander, met het bevel belast, op den Stadhouder zou kunnen verkrijgen. De Raadpensionaris, creatuur van den Hertog, doet al zijn best om zijn ouden beschermer te verdringen, en de invloedrijkste man te worden in de Republiek. Inderdaad is hij er in geslaagd persoonlijk gezag bij den Stadhouder te verkrijgen, die niet meer zoo uitsluitend naar Brunswijk luistert als voorheen. Maar de Raadpensionaris is uiterst behoedzaam, durft

1) Yorke 14 Januari 1777. - Motiveering bij Vauguyon 28 Januari 1777: Je me suis borné jusqu'à présent à essayer d'inspirer des dispositions favorables à tous les partis par des prévenances générales; j'ai même fait plus de frais pour ceux qu'on m'annonce comme contraires à l'ancien système François; c'est sous ce point de vue que j'ai cru important d'attirer chez moi M. le Prince et M^me la Princesse.

[p. 123]

niet veel aan, zal zich altijd verklaren voor wat de meeste kans heeft aangenomen te worden in de Staten van Holland. In deze vergadering geeft Amsterdam den toon aan, een verklaard voorstander van de onzijdigheid, uit eigenbelang. Aan allen gemeen eindelijk is een besef van zwakheid: bedreiging met het sluiten der fransche havens bijvoorbeeld, zal het beste middel zijn om de Republiek te krijgen tot wat men van haar hebben wil¹⁾. Van den Prins noch van de Prinses wordt in die eerste dépêches veel gezegd. De eerste is te onbeduidend om een eigen overtuiging ingang te willen doen vinden; de tweede heeft wél een eigen oordeel, maar blijft buiten de zaken en heeft weinig invloed op haar gemaal²⁾. Naar Amsterdam begaf Vauguyon zich al spoedig, maar verkende nog slechts het terrein, deed zich voor als toerist die begeerig is zich te onderrichten, zocht den omgang met Temminck en Van Berckel niet: zij zouden in den Haag hem wel komen zoeken, en als zij kwamen, wilde hij niet te spoedig toeschietelijk zijn, en hen goed uithooren³⁾.

In groote trekken is deze situatie dezelfde als die van 1755, maar in Vauguyon's verhaal doet zich toch de Republiek al veel weerloozer voor dan in de memories van de Bonnac of in de berichten van d'Affry. Toen was de regeering der Gouvernante op de leiding der zaken nog ten uiterste naijverig; en die van thans liet zich alles uit de handen nemen, deed nauwelijks eigen voorstellen meer, liet zich door Amsterdam telkens verrassen. Toen ook moest de fransche gezant nog moeite doen

1) Vauguyon 18 en 25 Februari 1777. Uit de eerste dépêche: Les Hollandois se conserveront en paix tant qu'ils le pourront. Mais comme ce ne sera pas par un motif de modération, mais par un principe de foiblesse qu'ils écarteroient la guerre, ils seront infailliblement entraînés par l'impulsion de ceux qui leur causeront le plus d'effroi; et il me semble, M. le Comte, qu'il n'est pas de puissance qui puisse leur en inspirer davantage que la France et l'Espagne unies, lorsqu'elles voudront faire usage de leurs moyens. Interdire l'entrée des ports François et Espagnols au commerce de la Hollande, c'est en quelque sorte briser les digues et rendre ce pays à la mer. Je crois qu'il est important de présenter aux membres de la République l'aspect de la situation ôu elle se trouveroit réduite si, supérieures aux petits inconvenients qui en résulteroient pour elles-mêmes, la France et l'Espagne se détermineroient à cet acte de severité... En uit de tweede: La République se dirige moins par le sentiment de son intérêt que par celui de sa foiblesse.... La crainte est le seul mobile déterminant ici.

2) Vauguyon 4 Maart 1777.

3) Vauguyon 25 Februari 1777. Een deel der aangehaalde dépêches van Vauguyon is afgedrukt in het vroeger vermelde boekje van baron d'Yvoy van Mijdrecht, Frankrijks Invloed op de buitenlandsche aangelegenheden der voormalige Nederlandsche Republiek, Arnhem 1858. Van af 1781 echter verwijzen haast alle aanhalingen naar nimmer gedrukte berichten.

[p. 124]

om de republikeinen voor zich te winnen; nu kon hij afwachten dat zij kwamen bedelen om zijn gunst. Het koren stond voor Frankrijk goed te velde; niet de geringste verdienste van Vauguyon is geweest dat hij zich niet overhaast heeft een oogst binnen te halen die zonder veel bemoeiing van den franschen akkerman reeds meer dan half rijp gestoofd was. De verwijdering tusschen de Republiek en Engeland zou vanzelf wel grooter worden als de amerikaansche opstand duren mocht. In de westindische zeeën volgde het eene incident het andere op. Bij brief van den 14^den Februari 1777 kreeg Yorke bevel een krachtige memorie in te dienen tegen den nieuwbenoemden gouverneur van St. Eustatius, Van der Graaff, die wel verre van een ander gedrag te volgen dan zijn voorganger, de opstandelingen op allerlei wijze begunstigd, zelfs hun vlag gesalueerd en dus erkend had. De memorie had een dreigend slot, dat groote verontwaardiging wekte in de Republiek¹⁾; in de Staten van Holland vielen er harde woorden over, en het antwoord van de Staten-Generaal (21 Maart), hoewel het saluut aan de amerikaansche vlag afkeurende en de toezegging behelzende dat Van der Graaff ontboden zou worden ter verantwoording, eindigde met een bittere klacht over den toon van het engelsche staatsstuk, als ten eenenmale tusschen soevereinen en onafhankelijke staten ongebruikelijk. Dat Engeland zich hierop voldaan verklaarde met de ‘terugroeping’ van den gouverneur, hoewel over diens ontslag niets beslist was, gaf nieuw ongenoegen²⁾. Intusschen had de engelsche admiraliteit, op het eerste bericht van Van der Graaff's gedrag, het aanhouden en opbrengen bevolen van alle hollandsche schepen in de West, met wapenen, ammunitie en kleedingstukken (of materiaal daartoe) geladen (15 Februari); op dezen maatregel was in het slot van

1) Il ne me reste après la communication des Pièces annexées [rapporten van engelsche bevelhebbers in de West] qu'à ajouter que le Roi, qui les a lues avec non moins de surprise que d'indignation, m'ordonne à présent de demander à V.H.P. un Désaveu formel du Salut rendu au Pavillon Rebelle, la Démission et le Rappel immédiat du Gouverneur de Graaff, et de déclarer en outre de la part de S.M. que jusqu'à ce que cette satisfaction ait été donnée, l'on ne doit pas attendre que S.M. se laissera amuser par de simples assurances, ou qu'Elle tardera un instant à prendre les Mesures qu'Elle croira devoir aux Intérêts et à la Dignité de Sa Couronne. - Uit de stukken op het Record Office blijkt, dat deze woorden wel degelijk van de engelsche regeering zijn en niet van Yorke's vinding zooals men in de Republiek staande hield.

2) S.M. a appris avec plaisir que L.H.P. ont rempli Son attente; qu Elles ont rappellé leur Gouverneur, que l'Insulte est désavoué... etc. (Réponse au C^te de Welderen, 10 avril 1777). - Van der Graaff wendde zwakke gezondheid voor en bleef op zijn post, zich schriftelijk verantwoordende.

[p. 125]

Yorke's memorie gedoeld. Dit bevel werd nu wel ingetrokken, maar het was te voorzien dat het zijn werking reeds zou hebben gehad, vóór de intrekking in West-Indië kon worden bekend gemaakt¹⁾; hieruit waren nieuwe moeilijkheden te wachten.

De altijd hangende zaak der vlootvermeerdering kreeg nieuwe beteekenis voor de Republiek, nu de handel weer om bescherming roepen ging. De generale petitie voor 1777 had de oude klachten en aansporingen ingehouden, maar de Raad van State had al sedert onheuglijke tijden geen gezag meer²⁾. Holland drong thans in de eerste plaats aan op uitrusting van een eskader voor de West, en verder op eindelijke toezegging door al de provinciën van subsidiën voor den aanbouw van 24 nieuwe linieschepen. Bleef die ook ditmaal uit, dan dreigde Holland op afdanking te zullen staan van een deel der in dienst zijnde troepen, om het vrijkomende geld aan de admiraliteiten te kunnen geven. De Raadpensionaris toonde zich in al wat de vloot betrof bizonder ijverig; Vauguyon schrijft dat Amsterdam het niet beter van hem zou kunnen verlangen³⁾. Een groot bezwaar zou het vinden van goede bemanning zijn; voor de weinige schepen, thans in commissie, gaf dit al groote moeite. In November kwam eindelijk de goedkeuring der Staten-Generaal op het voorstel van Holland tot uitrusting van een eskader naar de West; men had gesproken van twintig grootere en kleinere schepen, maar kreeg er niet meer dan acht bemand, die in December vertrokken met strenge order om alleen den geoorloofden handel in bescherming te nemen. De bevelhebber, schout-bij-nacht Lodewijk graaf van Bylandt, kweet zich verdienstelijk van zijn moeilijke opdracht; hij bleef tot in 1779 om en bij St. Eustatius, tot groot voordeel van den geoorloofden handel, en hoewel hij tegen het vuren op engelsche kapers niet opzag, wist hij, tegen de verwachting van Yorke en Vauguyon beiden⁴⁾, een botsing met de

1) Lord Suffolk aan Yorke, 8 April 1777.

2) Yorke bij het overzenden van dit staatsstuk: It serves at least to continue in the Paper-Office the History of this Country. People are so accustomed to these annual sermons from te Council of State, that they are almost looked upon as words ol course. Dépêche van 18 Februari 1777.

3) Les membres principaux de la ville d'Amsterdam continuent de se louer de la conduite de M. de Bleswic. Jusques à présent ils se défioient de sa sincérité, mais ils se sont aperçus qu'il pressoit avec zèle le relèvement des forces navales, et qu'il luttoit avec courage contre l'engourdissement national. Vauguyon 10 Juni 1777.

4) A party at Amsterdam are endeavouring to push te States to give convoy to the West-Indian trade, which will be plunging into all the inconveniences and squabbles of the last War, and therefore I hope this Government will be too prudent to give into, for I make no scruples to tell them as my private opinion, that England can never suffer such a trade to be so cover'd, when the proofs of the ill use made of our indulgence are so notorious. Yorke 24 September 1777. - Il n'est pas douteux que malgré la protection des vaisseaux de guerre, les Anglois voudront continuer de visiter les navires marchands. On m'assure même que M. Yorke l'a positivement déclaré, et il me paroit alors impossible d'éviter de part et d'autre des actes violents. Vauguyon 31 October 1777.

[p. 126]

engelsche scheepsmacht te vermijden. Het uitrusten van dit eskader was met buitengemeene belangstelling in de Republiek gevolgd, en Van Bleiswijk zorgde dat de Prins die ook toonde en althans niet achter bleef bij den franschen gezant, die de marinewerven bezocht en naar Texel zelfs zijn vrouw meenam, zooeven uit Parijs aangekomen. Ook voor de andere propositie van Holland, die tot den aanbouw van 24 linieschepen, werden alle krachten ingespannen, en in Mei 1778 gaf inderdaad tot de laatste provincie toe haar consent.

In Amerika had in den aanvang van 1777 de opstand groote verliezen geleden: de hoofdmacht der Engelschen had Washington steeds verder teruggedreven; New-York en Philadelphia gingen verloren. Maar in het noorden behaalde een ander amerikaansch generaal, Horatio Gates, een belangrijk voordeel: hij slaagde er in een geheel engelsch corps de wapens te doen neerleggen (capitulatie van Saratoga, 16 October 1777). Dit feit maakte groot gerucht en werd in Europa wellicht hooger aangeslagen dan het verdiende: het heeft althans Frankrijk doen besluiten zijn afwachtende houding op te geven. Wij zagen deze macht in het voorjaar van 1776 zich uiterst behoedzaam gedragen: er ontbrak in Amerika nog een geordend en algemeen erkend bestuur waarmee men zich veilig inlaten kon. Maar sedert de onafhankelijkheidsverklaring van het Congres (4 Juli 1776), was een verbond met de Vereenigde Staten ernstig in 's konings raad besproken. Voor een hernieuwde worsteling met Engeland had men zich al jaren toegerust: de fransche marine was uit haar verval opgeheven en thans in veel geduchter staat dan twintig jaar geleden, en men hoopte nu ook op de hulp der niet onaanzienlijke vloot van Spanje. Een vierledig advies van den minister van buitenlandsche zaken, Vergennes, was eindelijk aangenomen, strekkende om de zaak van Amerika nog een jaar aan te zien vóór men zich tot iets verbond, inmiddels de toerusting ter zee krachtig voort te zetten, zich over de aan te nemen houding met Spanje te verstaan, en indirect de opstandelingen te helpen zoo-

[p. 127]

veel men kon. Om deze hulp te bemantelen werd het zoogenaamde handelshuis van Beaumarchais opgericht, dat voor millioenen waarde naar Amerika zond; de geleverde wapenen waren gedeeltelijk uit de arsenalen van het koninkrijk afkomstig. Beide de amerikaansche opstand en het denkbeeld van weerwraak op Engeland voor den smadelijken zevenjarigen oorlog, waren in Frankrijk ten uiterste populair. Onder den nieuwen koning moest de nationale roem iets herwinnen van den onder Lodewijk XV zoo jammerlijk getaanden glans. In de buitenlandsche staatkunde verlangde men een krachtig optreden tegen Engeland, en een verslapping der oostenrijksche alliantie, die in vooruitstrevende kringen - en daartoe rekenden zich thans hof en adel zoo goed als de schrijversbent te behooren - met zekeren spot werd genoemd en waarmee het openbaar worden van Frankrijks verval onder Lodewijk XV onafscheidelijk in de herinnering was verbonden. Als vertegenwoordiger van het Congres was Franklin naar Parijs gezonden, de man van niets opgekomen, vaandeldrager der democratie, wiens huisje te Passy een plaats van bedevaart werd voor prinsen en heeren. In denzelfden tijd vertrok, in opgewondenheid, de jonge Lafayette naar het oorlogsterrein (Maart 1777). Na Saratoga werd het publiek dringender dan ooit, en de regeering gaf toe, al was een van de voorwaarden nog niet vervuld die zij het vorige jaar gemeend had te moeten stellen: van Spanje's toetreding was zij nog niet zeker. Den 16^den December 1777 zegde men Franklin aan dat de onderhandelingen een aanvang nemen konden, en den 6^den Februari 1778 werd het verdrag geteekend. De koning erkende de Vereenigde Staten; verklaarde Engeland hierom oorlog, dan verbonden beide machten zich niet dan gelijktijdig vrede te sluiten, en niet vóór de onafhankelijkheid der Staten door Engeland was erkend. Voor het overige was het verdrag er een van koophandel. Frankrijk stelde de Republiek eerlang van de sluiting officieel in kennis, onder verzekering dat het geen uitsluitende handelsvoordeelen voor zichzelf bedongen had (Maart 1778).

Zoodra de fransche regeering besloten was den oorlog te wagen, had zij hier het terrein verkend en de vertrouwde staatsgezinden doen afvragen, hoe zij dachten over een conventie tusschen Frankrijk, Spanje en de Republiek, tot onderlinge verzekering van de vrijheid van hun handel. De ontvangst van dit denkbeeld was toch nog tegengevallen: de Republiek had eerst willen afwachten van welke zijde de eerste aanval zou worden gedaan, en was nog huiverig zich in verbintenis te begeven met de vijanden

[p. 128]

van haar officieelen bondgenoot¹⁾. Van Bleiswijk had zich wel zeer gunstig over zulk een conventie uitgelaten, maar voor 't oogenblik was er geen kans dat hij er den Prins voor winnen kon: juist had hij zich tegen diens aandrang tot vermeerdering der landmacht te sterk moeten verzetten²⁾. Er was namelijk ook te land eenig gevaar gerezen voor de Republiek, dat haar gedurende de eerste maanden van 1778 wat meer dan gewoonlijk over den slechten staat van haar levende en doode weermiddelen bezwaard maakte. De oude keurvorst van Beieren, Maximiliaan Jozef, was in December van het afgeloopen jaar kinderloos overleden. De Keizer had deze gebeurtenis lang voorzien en was in onderhandeling getreden met den erfgenaam, Karel Theodoor, keurvorst van de Palts, een van de vele duitsche vorsten die op veel grooter voet leefden dan zij betalen konden. Voor het geld van den Keizer stond deze nu geheel Neder-Beieren af, en verklaarde zich bereid over afstand van het overige in nadere bespreking te komen (3 Januari 1778). De verwerving van Beieren, geheel of ten deele, zou Oostenrijk een groote machtsuitbreiding bezorgen in Duitschland, en streed tegen het belang van Pruisen, dat gelegenheid vond als verdediger van de rechten der rijksvorsten tegen den Keizer op te treden, doordat Karel Theodoor zelf geen kinderen had, en zijn naaste erfgenaam, de hertog van Tweebruggen, tegen den afstand van grondgebied in verzet kwam. Oostenrijk en Pruisen beide brachten troepen in het veld, en een oorlog scheen waarschijnlijk. Hierom had de Prins weer wat sterker geijverd voor het leger: nu door zijn medewerking de toestemming der landprovinciën in de vermeerdering der vloot eindelijk verzekerd was, verlangde hij in ruil dat Holland de beurs zou openen voor de landmacht. Hij sprak er de afgevaardigden van Amsterdam over aan maar kreeg een besliste weigering ten antwoord³⁾; toch wilde hij beproeven of, wat zoo dikwijls was mislukt, misschien onder den druk der europeesche gebeurtenissen meer kans van slagen had. Vier provinciën (Gelderland, Utrecht, Overijsel en

1) Il est plus aisé, Mgr., de se pénétrer de l'importance de cette démarche, que d'en procurer le succès... Tous mes aperçus m'autorisent à répéter qu'ils supportent impatiemment l'orgueil et le despotisme de la Grande Bretagne, mais ils m'autorisent aussi à soupçonner qu'ils sont incapables de prendre des résolutions vigoureuses... Ils verroient avec plaisir tomber ce colosse trop imposant pour eux; mais comme ils n'en ont mesuré la hauteur qu'avec effroi, ils oseroient difficilement entreprendre de le renverser. Bérenger 6 Februari 1778.

2) Bérenger 10 Maart 1778.

3) Thulemeyer 3 April 1778.

[p. 129]

Groningen) hadden reeds tot de vermeerdering besloten; den 2^den April ontbood nu de Prins de Ridderschap van Holland, zijn gewone orgaan in de Staten van die provincie, op het stadhouderlijk kwartier en verzocht haar de zaak nogmaals in omvraag te doen brengen. Amsterdam en Dort bleven onverzettelijk; de laatste stad bracht zelfs de conventie tusschen Frankrijk, Spanje en de Republiek ter sprake waarvoor de fransche zaakgelastigde gewerkt had, maar die tot nu toe nog niemand in de Staten van Holland had durven aanbevelen. Den 16^den April gingen de Staten uiteen, zonder een besluit in een van beide kwesties te hebben genomen; die van het leger was wederom commissoriaal gemaakt, en daarmee de beslissing voor onbepaalden tijd verschoven. Het argument dat de Prins aan den toestand van Europa ontleend had kon ook spoedig geen dienst meer doen: tot een algemeenen oorlog kwam het niet. Frankrijk wilde niet in zijn oude fout vervallen van zich in de duitsche zaken te steken op het oogenblik dat het een zeeoorlog tegen Engeland aanving, en verklaarde zich door het bondgenootschap van 1756 ditmaal niet tot bijstand tegen Pruisen verplicht te rekenen. In zijn hoop op den steun van Rusland, dat sedert eenigen tijd zijn vriendschap had gezocht, werd Jozef evenzeer bedrogen: tegen de Turken wilde Rusland met hem optrekken, niet tegen Frederik. Onder fransch-russische bemiddeling kwam ten slotte de vrede van Teschen tot stand, die Oostenrijk maar een geringe uitbreiding gaf, tot de Inn (Mei 1779).

Bleef dus het vasteland in rust, de zeeoorlog ving nu spoedig aan. Op het bericht van het tusschen Frankrijk en de Vereenigde Staten gesloten verdrag had Engeland zijn gezant uit Parijs teruggeroepen, en in Juni begonnen de vijandelijkheden in Europa, wederom, als in 1755 vóór de oorlog was verklaard. Hiermede begonnen de moeilijkheden voor de Republiek eerst recht: de kwestie over de toepasselijkheid der beide met Engeland gesloten tractaten was niet opgelost, en kon het niet worden zonder goeden wil aan beide zijden, die na al het voorafgegane ontbrak. Frankrijk had door zijn verklaring van Maart (zie blz. 127) hier de vrees opgewekt dat het de Republiek wilde opnemen in het met de Amerikanen gesloten verdrag, en haar daardoor in den oorlog sleepen; het deed het nu als een gunst voorkomen dat het hiervan afzag, en haar liet bij de voordeelen der onzijdigheid¹⁾.

1) Nous devons nous borner à désirer que la République demeure neutre à jamais, mais je continue à être convaincu qu'il est essentiel de lui faire envisager notre modération à cet égard comme une faveur, et je compte, pour y parvenir, profiter de l'opinion générale où l'on est ici, que la France ne veut pas se contenter de la neutralité, opinion que M. de Berkenrode [gezant der Republiek te Parijs] vient d'accréditer dans une dépêche secrette dont on m'a donné communication. Vauguyon 31 Maart 1778.

[p. 130]

In werkelijkheid stond de zaak anders, en was de fransche regeering in besprekingen met Vauguyon die een keer naar Parijs had gedaan en in het laatst van Maart op zijn post terugkeerde, tot het inzicht gekomen dat het voor Frankrijk veel voordeeliger was als de Republiek, met haar zwakke oorlogsmaar uitgebreide handelsvloot die Frankrijk van scheepsbehoeften moest voorzien, niet in den oorlog werd getrokken, wat het geval zou zijn zoo zij de onafhankelijkheid der Vereenigde Staten erkende. Frankrijk liet dus de Amerikanen verder voor zichzelf opkomen in de Republiek, maar bevorderde toch gaarne dat althans Amsterdam, in de meening voor de toekomst van zijn handel te moeten zorgen, zich bedektelijk met hen inliet, wat de stad afhankelijk maken moest van Frankrijk dat met haar dan een geheim zou hebben. De drie gemachtigden van het amerikaansche Congres te Parijs, Franklin, Arthur Lee en Deane, richtten zich den 28^sten April per brief tot den Raadpensionaris, met verzoek de Staten-Generaal in kennis te stellen van het verlangen van het Congres, om met de Republiek in vriendschaps- en handelsbetrekking te komen. De Raadpensionaris voldeed niet letterlijk aan dit verzoek, en werd er door Amsterdam, dat van de afzending van dezen brief van te voren kennis gedragen had¹⁾, ook niet toe genoodzaakt: men zou de zaak toch nog niet hebben kunnen doordrijven in de Staten-Generaal, en het was dus veiliger het stuk alleen in regeeringskringen bekend te maken, niet openlijk in behandeling te brengen²⁾. Elke stemhebbende stad van Holland ontving bedektelijk een af-

1) Vauguyon 1 Mei 1778.

2) Notre ami d'Amsterdam [Van Berckel] a eu à cette occasion une conversation très intéressante avec le Conseiller Pensionnaire qui lui a paru flatté de la confiance que lui témoignent les chefs des Etats Unis, et aussi favorablement disposé qu'il pouvoit le désirer. M. de Bleswick n'a nullement été embarrassé du parti qu'il devoit prendre. Il a senti la nécessité de faire part aux membres des Etats de Hollande du témoignage de prévenance du Congrès envers la République, mais pour ne pas donner à cette communication un éclat nuisible à ses vuës, il a cru ne devoir dans ce moment rendre aucun compte à cet égard dans l'assemblée même. Cette démarche auroit exigé une Résolution des Etats à l'effet de prendre la lettre ad referendum... et cette résolution quoique provisoire auroit pu exciter des réclamations de la part de l'ambassadeur d'Angleterre à qui il paroit sage de n'en pas fournir encore le motif. Il s'est déterminé à donner secrètement à chaque membre des copies de la lettre. Par ce moyen les différentes villes recevront l'information nécessaire pour délibérer sur cet objet intéresant... Vauguyon 15 Mei 1778.

[p. 131]

schrift. De Prins had de dwaasheid gehad, aan den Raadpensionaris te beloven er niet met Yorke over te zullen spreken, die er natuurlijk toch van hoorde nu zoovelen er van wisten. Een van die pijnlijke tooneelen tusschen den Prins en Yorke was er het gevolg van, waarvan de laatste in zijn berichten herhaaldelijk verslag te doen heeft¹⁾. - Intusschen, wat Amsterdam nog niet bij de Staten van Holland in behandeling durfde brengen, werd toch in burgemeesterskamer druk besproken. Het resultaat was, dat burgemeesteren den pensionaris Van Berckel gelastten aan den gemachtigde van het Congres, William Lee, te schrijven, ‘dat, in een vaste onderstelling 'er in het Congres thans in America met de Engelsche Heeren Commissarissen gehouden wordende, niets in het minste zal worden vastgesteld of geresolveerd, tot nadeel van de Commercie van deeze Republiek, Burgemeesteren van haare zijde geneegen zijn, om, zodra de onafhangelijkheid der vereenigde Staaten van Noord-America door Engeland erkend zal zijn, naar hun vermogen de zaaken daarheen te dirigeeren, dat tusschen de gemelde vereenigde Staaten, en deeze Republiek, een Tractaat van eeuwigdurende Vriendschap en Commercie, tusschen de wederzijdsche Ingezeetenen worde geslooten, met qualificatie aan bovengemelde Heere Lee, met behoorlijk menagement onder de hand van deeze Haar Ed. Groot Achtb. opregte sentimenten, gebruik te maaken, daar 't behoord’²⁾. Voorzichtig uitgedrukt zeker; maar burgemeesteren wilden verder gaan dan zij in het aanteekeningboek neerschreven waarop Rendorp zich in zijne Memoriën beroept om het onschuldige van de zaak aan te toonen: de berichten van Vauguyon en van Dumas, den geheimen amerikaanschen agent in den Haag, stellen dit buiten allen twijfel³⁾. De kooplieden,

1) It was impossible it could be long a secret, and nothing therefore was weaker than to think of concealing it. I was really sorry for the Prince of Orange, who not being prepared by the Pensionary before I saw him, shewed more concern and embarassment than I ever saw in him before, and convinced me that he had been led into it without feeling the consequences, and overpersuaded by others; I flatter myself not to have omitted anything which was proper to be said to him, which he received very kindly, and with strong assurances of attachment to the King, and personal regard to me; I left him with a strong and friendly recommandation not to suffer himself to be so entrapp'd again. Yorke 29 Mei 1778.

2) Rendorp I, 95, naar de oorspronkelijke aanteekening berustend in burgemeesterskamer. De verklaring werd door Van Berckel afgezonden den 23^sten September; zie de vertalingen uit de Extracts of the diplomatic Correspondence of the American Revolution in Nijhoff's Bijdragen III, 157 vv.

3) Ziehier bv. Van Berckel's toelichting der verklaring van 23 September: Il m'a communiqué cette déclaration dont quelques expressions m'ont déplu, mais il avoit prévenu mes représentations en m'observant que la régence d'Amsterdam ne pouvant pas faire un traité particulier avec le Congrès sans le concours de tous les membres de l'Union, n'avoit pas dû assigner dans un acte formel qui peut devenir public, d'autre époque pour la conclusion d'une convention définitive que celle même de la reconnoissance des dits Etats Unis par l'Angleterre, et il m'a fort positivement assuré qu'elle est disposée à saisir le premier moment convenable pour proposer aux Etats de Hollande de former avec leur République les liens précieux que l'intérêt commun nécessite (Vauguyon 6 October 1778). - Zelfde verzekering bij Dumas 27 October en 4 November 1778: ‘Wat de Burgemeesters betreft, ik ben zeker dat het hunne meening niet is, om onze toekomende gemeenschap van Groot-Brittanje afhankelijk te maken’ (Bijdragen t.a. pl.).

[p. 132]

althans die op welke men vertrouwen kon, waren in het geheim genomen, en één hunner, Jan de Neufville, was naar Aken gereisd om er William Lee te ontmoeten, en had met dezen, op den 4^den September, een ontwerp-tractaat opgemaakt, dat na de erkenning der onafhankelijkheid van Amerika door den invloed van Amsterdam wel zou bekrachtigd worden door de Staten-Generaal. Dit twee jaar later in handen van de Engelschen gevallen stuk is nog maar een ruwe schets; reeds de betiteling van de Staten-Generaal als ‘Staten der zeven provinciën van Holland’ wijst dit aan. Na den 4^den September is het ontwerp nog gewijzigd te Amsterdam¹⁾, ook in burgemeesterskamer²⁾. Amsterdam was deze zaak wel voornamelijk begonnen om zich een voordeelig handelsverdrag te verzekeren in de toekomst, maar van fransche zijde was zij bevorderd meest om de oefening in eigendunkelijkheid die zij opleverde voor de amsterdamsche regeering. Deze had nu de taktiek verlaten van den Raadpensionaris in haar geheimen in te wijden en hem tot het volgen van haar adviezen te dringen; het griefde hem diep dat hij voorbijgegaan was en Amsterdam nu al den dank zou oogsten van den franschen gezant, met welken hij zelf zoo gaarne op goeden voet stond. Yorke, voor wien niet het feit eener geheime verstandhouding tusschen Amsterdam en de Amerikanen, maar wel de bizonderheden een geheim bleven, hoopte reeds dat de gevoeligheid aan de eigendunkelijke handelwijs der stad, op den weifelenden man een goede uitwerking mocht hebben³⁾.

1) Notre vertueux républicain [epitheton van Van Berckel] rédige de concert avec plusieurs commerçants éclairés les articles du traité, qui doit avoir pour base celui qui a été conclu entre la France et l'Amérique. Vauguyon 30 October 1778.

2) ‘Het ontwerp is in orde gebragt met eenige verandering en bijvoeging... Het is in handen van de Burgemeesters, die het geheel zullen onderzoeken.’ Dumas 4 November 1778. - Temminck sprak dus onwaarheid, toen hij Rendorp verzekerde ‘dat de gehoudene aanteekening in Burgemeesters Kamer berustende, inhield, al 't geen in deezen, met kennis van Burgemeesteren, was voorgevallen.’ (Rendorp I, 98).

3) Zie de uitvoerige dépêche van 25 Augustus 1778, om haar belang hierachter opgenomen als Bijlage III.

[p. 133]

Wat de Republiek wel het meest bezig hield in dezen tijd, was het herstel van haar zeemacht. Den 21^sten Mei 1778 hadden eindelijk alle provinciën hun toestemming gegeven tot den sinds jaren gevraagden bouw van 24 linieschepen. Nu de vijandelijkheden ook in Europa uitbraken, was bescherming van den handel meer dan vroeger vereischt. Voor het loopende jaar kon men die niet meer verleenen, nu men reeds een eskader naar de West en een, onder Reynst, tegen de Marokkanen uit had, maar men hoopte tegen het volgende jaar gereed te zijn met de uitrusting van een derde smaldeel, ter bescherming van den handel dichter bij huis. De aanhoudingen door de Engelschen in het Kanaal begonnen in Juli, en in October bedroeg het getal der opgebrachte hollandsche schepen reeds 42¹⁾. De klachten der kooplieden stroomden in, en niet bij de Staten maar alle bij den Prins, alsof deze in staat was eensklaps verbetering te brengen. Zich met Engeland te verstaan, zooals de regenten gedaan hadden toen zij na den dood der Gouvernante zelf verantwoordelijk werden, weigerde men in overmoed, hoezeer de engelsche regeering gaarne in overleg treden wilde. Vóór het uitbreken der vijandelijkheden in Europa had Yorke het amsterdamsche regeeringslid Rendorp gepolst, en verzekerd dat Engeland de bij het tractaat van 1678 toegezegde hulp niet vragen zou, en onze vaart op de fransche Antillen vrij laten, indien de Republiek afzag van de levering van scheepsbehoeften aan Frankrijk²⁾. Rendorp had op zich genomen het gesprokene aan de amsterdamsche regeering over te brengen, maar deze had den gezant elk antwoord onthouden; een gedrag, te minder verschoonbaar, daar het besef niet ontbrak dat de vrijheid van alle andere takken van handel, die van den oorlog tusschen Frankrijk en Engeland evenzeer, schoon dan niet zulk een buitensporig, profijt trokken als de handel in scheepsmaterialen, ruimschoots opwoog tegen het verlies van grove winst dat enkele personen zouden lijden³⁾.

Niet beter was Yorke geslaagd bij den Prins of bij den Raadpensionaris. De Republiek, schrijft hij aan Lord Suffolk, is een nest hommels die u zullen vervelen met hun gegons, en op den honig afwillen, maar steken kunnen zij niet. Met geen aanbod tot regeling der zaak van te voren had de gezant eenig succès: men schroomde niet hem te verzekeren dat de herinne-

1) Thulemeyer 6 October 1778.

2) Rendorp I, 70. Het gesprek had plaats den 13^den April 1778.

3) Dit erkent Rendorp; I, 75.

[p. 134]

ring aan de sommen in den laatsten oorlog gewonnen wel wijzer maakte dan nu reeds eenige kans op herhaling van profijt op te geven. De post van engelsch gezant in de Republiek, klaagt Yorke, is zeer onaangenaam geworden. Het is hem onmogelijk tegen den Stadhouder in te gaan¹⁾, en deze neemt tegen het komend gevaar niet de minste maatregelen van voorzorg: hij bespeurt den toeleg om hem de leiding der zaken geheel uit de handen te nemen en hem dingen voor te schrijven die hij niet wil, maar troost zich met de ijdele gedachte dat hij, meester van de stemmen der landprovinciën, toch altijd een liberum veto houdt, dat hem in staat stelt af te wijzen waarvan hij niet gediend is. Ondertusschen neemt de oppositie in kracht toe; de voornaamste hollandsche steden, Dordrecht, Haarlem, Leiden, volgen in alles de leiding van Amsterdam, en elk bericht van een engelsche aanhouding werpt nieuwe brandstof op het vuur; de welgezinden durven zich niet meer doen hooren, uit vrees van voor onvaderlandslievend door te gaan. Ten einde raad stelt Yorke - onder verbetering - voor of niet de koning van Pruisen aangezocht kan worden om den Prins door een ernstige vermaning uit zijn lethargie op te stooten. De koning van Engeland immers heeft in de beiersche zaak zóózeer één lijn met Pruisen getrokken, dat het vragen van een wederdienst niet ongepast heeten mag. Doch dit denkbeeld werd door den minister aanstonds verworpen: Frederik had alleen overleg gepleegd met den gezant van Hannover te Berlijn, en dien van Engeland er opzettelijk buiten gehouden; men had geen reden hem voor genoeg bevriend te houden om

1) It will have appeared in the course of my Correspondence that from different causes the Stadtholder has suffered his controlling or conciliating Powers to be so much weakened, that he is at present really led, instead of leading. This is a mortifying circumstance for his Adherents, and a very embarassing one for an English Minister, who cannot act in opposition to him. Convinced of the inutility of openly breaking with a Nest of Drones, who can torment you with their Hum, and rob the Hive, tho' unable to sting, I have puzzled myself to strike out some line of conduct, by which Great Britain may reap some advantage from this untoward situation, without entering into a wordy Dispute, in which France will intervene, and force us, perhaps, without meaning it, to be more violent than we intend or wish. The reasonable of all Denominations admit that some Rule ought to be prescribed, but nobody chooses to come forward, because all are sensible that immense Profits will accrue by avoiding to adopt any. They dont scruple even to tell you, that even in the loose way things were left during the last War, and in spite of all the Captures we made, joined to the Expence of Suits, such Fortunes were made as to compensate for every Loss; and this is the real Motive for all the Opposition every friendly Reclamation of England meets with in this Republic. Yorke 19 Mei 1778.

[p. 135]

zonder gevaar zulk een verzoek tot hem te kunnen richten¹⁾. Had men te Londen geweten in welke termen Frederiks brieven aan de Prinses en aan Thulemeyer in dezen tijd waren vervat, de minister zou nog anders gesproken hebben.

Intusschen was men in Engeland tot het inzicht gekomen dat verder overleg met den Stadhouder verloren moeite was, en men zelf de zaak voor de Staten-Generaal zou moeten brengen, onder bedreiging van stijfhoofdigheid te zullen straffen met opeisching van de in het tractaat van 1678 gestipuleerde hulp. Het stelsel van den vorigen oorlog: verkoop in Engeland van alle aangehouden scheepsmateriaal, was nu weer in werking. In strijd daarmede - als bevattende geen der door Engeland als contrabande aangemerkte zaken - waren ook schepen opgebracht. Op verzoek van den gezant der Republiek, graaf van Welderen, werden deze vrijgelaten, maar hem werd tevens medegedeeld dat Yorke bevel zou ontvangen omtrent de toepassing van beide tractaten, van 1674 en 1678, in onderhandeling te treden met de Staten-Generaal (19 October). Den 2^den November gaf Yorke kennis van den ontvangen last; in afwachting van de benoeming van commissarissen tot zulk een onderhandeling door de Staten-Generaal, verzocht hij dat geen convooi zou worden verleend aan schepen met ‘navale munitie’ geladen. Men haastte zich niet met een antwoord; alleen deelde de Raadpensionaris aan Yorke mee dat die convooiweigering wellicht toegestaan kon worden, maar dat het nut van conferentiën over de toepassing der tractaten als hoogst twijfelachtig werd beschouwd: immers men was vast overtuigd dat betreffende de duidelijke woorden van het verdrag van 1674 geen bespreking voegde, en dat het andere verdrag de Republiek tot geen hulpbetoon in den tegenwoordigen strijd verplichtte²⁾. Wij zien hoe smal het plankje was waarop de regeering zich thans begaf, en hoe zij geen leuning vinden zou om er zich op staande te houden. Een fraai gedrag: met hand en tand hield men aan een tractaat vast dat de kooplieden zeer uitgebreide en voordeelige rechten waarborgde, maar ontzeide hun allen steun zoo zij die mochten willen doen gelden. Onwaardiger houding is wel zelden door een regeering tegenover haar ingezetenen aangenomen: zij maakte het gebruik van rechten die zij met nadruk bleef opeischen, tot een zaak van persoonlijke risico

1) Bijlage III.

2) Yorke 10 November 1778.

[p. 136]

voor wie er zich aan wagen wilde. De convooiweigering zou zin hebben gehad zooals Engeland haar had gevraagd: als voorloopige maatregel hangende de deliberatiën over het tractaat zelf; zooals zij nu toegestaan werd, deed zij de schurftige aapjes van duitendieverij en machteloosheid wat al te schandelijk uit de mouw komen.

De kans op winst bij levering van contrabande aan Frankrijk had te Amsterdam een ontzaglijke speculatie in gang gebracht. Men had in den zomer enorme voorraden van alles opgekocht om de markt te kunnen beheerschen, en beleende dezen opslag om weer nieuwen te kunnen inkoopen. Er werd zóóveel goed op deze wijze beleend dat het geld schaars werd te Amsterdam¹⁾. De fransche partij in die stad stelde nu alles in het werk om de weigering van convooi te verhinderen, zond deputaties van kooplieden aan den Prins, zette de assuradeurs op om geen verzekering meer te geven op hollandsche schepen naar Frankrijk of de fransche koloniën bestemd, ten einde zoo een algemeen geroep om convooi te doen opgaan. De laatste toeleg mislukte doordat het rijke engelschgezinde bankiershuis Hope tijdelijk als verzekeringskantoor optrad, en de eigenlijke assuradeurs spoedig hun inkomsten niet langer wilden missen²⁾. In een pamfletje door tegenstanders van Frankrijk in die dagen te Amsterdam verspreid, wordt gezegd dat de kooplieden er voor uit kwamen dat bij chartering van vier schepen met navale munitie naar fransche havens, de behouden aankomst van één enkel hun reeds winst verzekerde³⁾.

De ontworpen resolutie sloot alleen masten en timmerhout voor oorlogsschepen bestemd van het convooi uit, niet de andere artikelen die Engeland onder navale munitie begreep. De regeering deed alle moeite haar te doen aannemen bij eenparigheid: den 12^den November verscheen de Prins er zelf voor in de Staten van Holland, en werkelijk stemden alle leden er vóór behalve Amsterdam, dat zijn plan al met den franschen gezant had opgemaakt. Om de stad nog gelegenheid te geven om over te komen, werd de conclusie uitgesteld tot den 18^den. Toen

1) Thulemeyer 10 Juli 1778. Les capitalistes (geeft hij als verklaring), disposant de leurs fonds sous leurs yeux, et sur de bonnes sûretés, à raison de 4%, préfèrent de pareilles ressources à toute négociatìon étrangère.

2) Triquetti aan Yorke, 5 November 1778. De schrijver, consul van het koninkrijk Sardinië te Amsterdam, trok een engelsch jaargeld en diende Yorke voor correspondent.

3) Thulemeyer deelt het pamfletje mee bij zijn dépêche van 24 November 1778.

[p. 137]

ging de resolutie door onder protest van Amsterdam, en den 19^den werd zij eenstemmig goedgekeurd door de Staten-Generaal. De regeering wilde echter zóó weinig den schijn hebben van in eenig opzicht aan de wenschen van Engeland te zijn tegemoet gekomen, dat zij haren gezant te Londen een verklaring deed afleggen die niets inhield dan een weigering om in de verlangde onderhandeling te bewilligen; van de pas genomen resolutie werd met geen woord gewag gemaakt (3 December).

Intusschen had Vauguyon de goedkeuring zijner regeering verkregen op een plan dat hij met Amsterdam had overlegd om te verhinderen dat aan het besluit gevolg zou worden gegeven, en begaf zich den 2^den December naar die stad om de laatste hand aan de voorbereiding te leggen. Den 7^den diende hij een memorie in, waarin de Republiek beschuldigd werd van de strikte onzijdigheid te zijn afgeweken, en bedreigd met intrekking van de voordeelen die de fransche regeering, in Juli, aan den onzijdigen handel in het gemeen¹⁾, en van andere die zij, lang voor den oorlog, aan den onzen in het bizonder had toegestaan, zoo niet de laatst genomen resolutie werd vernietigd. Wij weten dat door het ontbreken van een handelstractaat met Frankrijk, de continuatie van die laatste voordeelen alleen afhing van de goede gunst des konings. Het kwam er nu voor onze regeering op aan, zich te handhaven in den moeilijk te verdedigen post dien zij had ingenomen. Nieuwe stukken werden tegen haar in batterij gebracht. Te Amsterdam liet Vauguyon de mogelijkheid verluiden van een samenwerking met de noordsche hoven tot bescherming van den onzijdigen handel tegen Engeland, iets waarop thans ten minste nog geen uitzicht was, en dat altijd een gevaarlijke zaak voor de Republiek moest blijven, die minder door de Engelschen behoefde ontzien te worden dan de voorgespiegelde bondgenooten, met name Rusland, en wier weerloosheid en nabijheid, bij zoo uitgebreiden handel, haar alle slagen zouden doen oploopen terwijl de anderen toeschouwers blijven zouden. Tegenover den Prins maakte hij thans voor het eerst van onbewimpelde bedreiging gebruik, en beproefde tevens in hoeverre hij een bondgenoote kon vinden in de Prinses, dit laatste in een gesprek met haar nog voor invloedrijk gehouden

1) Frankrijk, dat groote behoefte had aan allerlei aanvoer op onzijdige schepen, had den 26^sten Juli 1778 een vrijgevig reglement uitgevaardigd op de bejegening van de scheepvaart van al die mogendheden, welke binnen de zes maanden hun onzijdigheid door de oorlogvoerende partijen zouden hebben doen erkennen.

[p. 138]

gewezen duenna, freule von Danckelmann¹⁾. De regeering begreep maar niet hoe de aangekondigde dwangmaatregelen in het belang van Frankrijk konden zijn, dat in tijd van oorlog zoozeer van onze leverantiën afhing²⁾, en zag over het hoofd dat eer Frankrijk werkelijk tot de uitvoering van zijn bedreiging over zou moeten gaan, het zijn doel door den in de Republiek opgewekten storm al bereikt kon hebben. Den 30^sten December was men met het antwoord aan Frankrijk gereed, waarbij de regeering al een eerste stuk grond onder de voeten verloor, want zij verklaarde zich tot een vernieuwde deliberatie over het verleenen van onbeperkt convooi bereid, en ontnam daarmee zelf alle kracht aan haar betoog dat zij zich niet van de strikte neutraliteit had verwijderd. Doch zooals de resolutie was, verklaarde Vauguyon geen vrijheid te hebben haar ter kennis van den koning te brengen, en gaf te verstaan dat een opzenden er van aan onzen ambassadeur te Parijs nog slechter zou worden opgenomen. Ten einde raad ging men op oudejaarsdag toch tot dit laatste over, maar hoe zwak men zich voelde bleek tegelijkertijd uit een vergeefsche poging om voor rekening van de admiraliteiten, die nu er in ons eigen zeewezen een begin van leven kwam ook scheepstimmerhout noodig hadden, te lichten wat er in vijftien schepen die ter reede van Texel op het uitzeilen lagen, aan die koopwaar geladen was³⁾. Er lag daar een groote handelsvloot zeilree, hoofdzakelijk voor Frankrijk en de fransche koloniën bestemd, die eerlang door negen oorlogsschepen begeleid zonder ongeval het Kanaal door kwam. Thulemeyer twijfelt niet of die vijftien schepen met hout bevracht hadden zich onder de drie honderd andere ge-

1) Il insinua au Prince d'Orange que son état personnel et celui de sa Famille pourroit dépendre de la Résolution que l'Etat prendroit dans ces circonstances, et sollicita sous le même point de vue l'intervention de S.A.R. Madame la Princesse auprès du Prince. S.A.R. est d'intention de lui répondre, quand Elle en trouvera l'occasion, que ne se mêlant pas des affaires du Gouvernement, il ne Lui appartient pas de juger des intérêts de l'Etat, ni de s'y immiscer. (Memorie van den Prins aan den koning van Pruisen, van 2 Januari 1779; Staatsarchief te Berlijn). - Het onderhoud van den gezant met de hofdame is te vinden bij Dr. Nijhoff blz. 308, naar het dagboek van den Hertog. Ook hier dreigde hij: ‘Madame la Princesse se fera connoitre avantageusement, si Elle parvient à faire réussir un arrangement avantageux au Païs, et aux prérogatives de son Epoux.’

2) Ils sentent que nous avons besoin de la navigation Hollandoise dans les circonstances présentes, et n'imaginent pas que nous puissions trouver moyen de punir leur lâcheté sans nuire à nos intérêts essentiels. Vauguyon 25 December 1778.

3) Yorke 5 Januari 1779.

[p. 139]

mengd, en dus mede geprofiteerd van het convooi waarvan zij heetten uitgesloten. Zeven schepen met timmerhout, weet hij spoedig daarna te berichten, waren inderdaad op deze wijze behouden te Brest binnen gekomen. Zoo dit conniventie is, zegt hij, mag deze inderdaad voor het beste middel gehouden worden om Frankrijk te voldoen zonder al te openlijk Engeland tegen te gaan; en de pruisische ministers gaven hem hierin gelijk¹⁾. Wij zien hier tot welke eervolle uitlegging het gedrag der regeering aanleiding geven moest. Doch behalve eerloos, was dat gedrag bovendien onverstandig: dit was, wat Thulemeyer ook zeggen mocht, de wijze niet waarop Frankrijk en Amsterdam tevreden te stellen waren, en van zijn kant zou Engeland zich geen tweemaal op dezen trant laten bedriegen, en nam zich voor, een volgend convooi te onderzoeken niettegenstaande de bedekking van onze oorlogsschepen. De regeering kon niet meer doen dan de keuze verschuiven: zich op het ingenomen standpunt te handhaven bleek onmogelijk.

Bij haar beslissingen spraken thans nog andere personen mee dan de Hertog van Brunswijk alleen. Deze zag zijn invloed snel afnemen, nu haar levensvoorwaarde, de terughouding van Amsterdam, opgehouden had te bestaan. De kracht van den Hertog had gelegen in zijn persoonlijk gezag over zijn pupil, en in de omstandigheid dat Amsterdam het in haar belang had geacht dezen aan een leiding onderworpen te laten die zijn eigen partij van hem vervreemden moest. Sedert eenige jaren echter was ook een jonger geslacht van staatsgezinden aan het woord gekomen, dat, niet in de positie om de zelfvoldaanheid der amsterdamsche aristocraten mede te gevoelen, alarm sloeg tegen den Hertog, uitdeeler van de gunsten der regeering, door wien zij zich van het beleid der zaken uitgesloten waan-

1) Thulemeyer 12 Januari en 2 Februari 1779. Une telle connivence (zegt hij op den eersten datum), si elle existe effectivement, devroit satisfaire la Cour de Versailles, et peut-être est ce le seul parti qui reste à prendre au Gouvernement dans les circonstances délicates oú la République se trouve. - Ministerieel antwoord op dezen brief, Breslau 24 Januari: J'ai vu avec plaisir le parti mitoyen que la République a pris. Ce parti paroit en effet le plus conforme à ses intérêts et le plus propre à radoucir la France et à contenter la ville d'Amsterdam, sans s'exposer trop vis à vis de l'Angleterre. Il me semble que la Cour de Versailles a assez lieu d'être satisfaite de la connivence avec laquelle le Gouvernement de la République paroit disposé à favoriser tacitement le commerce qui se fait dans les ports de France. (Het is, in den vorm, altijd de koning die spreekt in de antwoorden op de dépêches van de pruisische gezanten; zij zijn geteekend, ‘ad mandatum’, door de ministers voor de buitenlandsche zaken, Finckenstein en Hertzberg; steller is bijna altijd de laatste).

[p. 140]

den¹⁾. En nu de tegenstand van belangen die door de entente cordiale tusschen den Hertog en Amsterdam verbloemd was maar niet opgeheven, naar aanleiding van den strijd om het onbeperkt convooi gansch duidelijk aan het licht kwam, bleef er voor den Hertog geen kans dan óf Amsterdam tevreden te stellen, óf den strijd tegen haar aan te binden. Het zoeken naar een middenweg die er niet meer was, beduidde feitelijke abdicatie. Dat Brunswijks plaats door een gevaarlijker man zou worden ingenomen, werd door de regenten niet meer zoo gevreesd als voorheen: Bentinck van Rhoon was in 1774 gestorven, en geen prinsenman was er te vinden die het talent of den moed had, om de voortzetting te beproeven van het door hem met zoo weinig succes begonnen werk. De historische oranjepartij lag uiteengevallen; in stukken leefde zij voort maar niet als geheel. Alleen de fransche partij was georganiseerd en wist wat zij wilde: bij verwijdering van den Hertog zou het bestuur haar niet kunnen ontgaan. Van twee personen zou de invloed op den Stadhouder door zulk een verwijdering worden versterkt: van den Raadpensionaris, en van de Prinses. Voor den eersten had de fransche partij reeds geenerlei ontzag meer, en het was van zoo algemeene bekendheid dat Frederik de Groote Frankrijks gunst zocht en de Engelschen haatte, dat zij ook den pruisischen invloed voor het oogenblik weinig duchtte. Voor de geringe mogelijkheid, dat de Prinses erfgename zou zijn van al Brunswijks overwicht op haar gemaal, was men niet ernstig bezorgd: men wist hoe naijverig Willem V was op haar; ook was zij, in de schatting van het publiek, bij lange na de figuur niet van later, toen zij ontzien werd als de eenige man aan het hof van den Stadhouder: men kende haar nog slechts als vijandig aan den Hertog, en geloofde dat zij in alles de leiding volgde van haar gewezen gouvernante de freule von Danckelmann, die de koning in 1767 had meegegeven om het zestienjarig meisje te dirigeeren²⁾, en die bij haar in groot aanzien was gebleven. Vauguyon, als hij in een van zijn eerste dépêches een beschrijving geeft van de personen aan het hof, en de Prinses voorstelt als van de freule afhangende, maakt zich tot overbrenger van het algemeen

1) De eerste aanval in de pers - nog bedekt maar daarom niet minder scherp - was voorgekomen in het boekje van den aankomeling Pieter Paulus, Het Nut der Stadhouderlijke Regering, 1772.

2) Zie de noot op blz. 84.

[p. 141]

gerucht¹⁾. Haar brieven uit dezen tijd bewijzen echter hoezeer zij zich van alles rekenschap gaf, en volstrekt niet aan een leiband liep als haar man deed; maar van haar eigen inzicht en eigen wil, die zich ook eerst langzamerhand vormden, was nog weinig naar buiten gebleken. Kort na haar huwelijk, zagen wij vroeger²⁾, had zij zich ernstig over den Hertog beklaagd, en te berusten in het feit van diens almacht over het gemoed van haar gemaal bleef haar immer moeilijk vallen. Haar eerste zachte middelen bleven zonder uitwerking, maar op sterkere bleef zij zinnen, en vond geen beter dan hem tijdelijk aan 's Hertogs omgang te onttrekken en onder andere invloeden te brengen, door hem mee te nemen op een tegenbezoek aan haar oom, te Potsdam³⁾. Maar de Hertog wist steeds te verhinderen dat de reis voortgang had, en legde zelfs moeilijkheden in den weg als de Prinses alleen wilde gaan, wat toch, ook om de geldiger reden van moederplichten herhaaldelijk uitgesteld, in den zomer van 1773 eindelijk plaats had. Zij was toen met den koning overeengekomen, zich meer van de staatszaken op de hoogte te zullen stellen, en haar verkregen kennis aan te zullen wenden om den Prins zoo mogelijk aan de vernederende en voor de toekomst hoogst bedenkelijke overheersching van den Hertog te onttrekken⁴⁾. In een belangrijken brief, van 27 Maart 1777, doet zij verslag van haar vorderingen. Veel is er nog niet bereikt: het crediet van den Hertog is wel zeer geschokt in het land, maar minder bij den Prins. Merkwaardig is wat zij zegt over een tweede bezoek aan Potsdam door den koning voorgeslagen. Van haar tijdelijke afwezigheid uit den Haag (onlangs ook op een reis naar Spa en Aken, in welke laatste plaats zij haar broeder den Prins van Pruisen en den minister Hertzberg had ontmoet), heeft zij blijkbaar zeer slechte gevolgen gezien: in geen geval wil zij haar man ook thans weer in Brunswijks handen laten; kan hij niet onmiddellijk mee, dan moet de koning hem althans doen beloven dat hij haar terug zal halen. Zelve durft zij het niet van hem eischen, maar zonder dat die belofte afgelegd wordt wil zij van de reis niet hooren: de Hertog zou hem, gedurende haar afwezigheid, te zeer tegen haar

1) Vauguyon 4 Maart 1777.

2) Bijlage II.

3) In 1768 had de koning het stadhouderlijk paar bezocht, op het Loo.

4) Fragmenten der briefwisseling met den koning uit de jaren 1769-1777, opgenomen als Bijlage IV.

[p. 142]

weten in te nemen. Het hoog loopen der moeilijkheden die de regeering ondervond, maakte het den Hertog gemakkelijk, goede redenen aan te voeren om voorloopig alle afwezigheid van den Prins te ontraden; van de reis is niet gekomen.

In het volgende jaar, 1778, bleek duidelijk dat de Hertog tegen de omstandigheden niet langer was opgewassen. Wilde nu de Prinses van de verzwakking van zijn crediet in het land het rechte voordeel trekken dat er uit te behalen viel voor de ontboeiing van den Prins, dan moest zij zelve, die zich thans van de staatszaken geheel op de hoogte had gesteld, hem op dit critieke oogenblik tot een beslissing brengen die de Hertog niet vinden kon. Zij achtte daartoe niets beter dan den Prins het advies van haar oom te doen vragen: met diens gezag om op te steunen, zou zij gemakkelijker den Hertog overtroeven. Van den pruisischen gezant, Thulemeyer, stelde zij zich weinig hulp voor: hij was een man van onaangenaam karakter, stond te slechter faam bekend in de Republiek, en werd gewantrouwd door beide partijen; de Prinses achtte hem door Frankrijk gewonnen, en moest reeds dáárom wenschen dat de koning meer naar waarheid dan de gezant het doen zou van de moeilijkheden waarin de Republiek verkeerde, op de hoogte werd gebracht. Zij bewerkte dus dat de Prins zich onmiddellijk tot haar oom richtte met een uiteenzetting van den hachelijken toestand en verzoek om voorlichting. De Hertog waarschuwde wel dat Frederik de Groote over de zaak der onzijdige scheepvaart evenzoo dacht als de andere mogendheden van het Noorden, en hij dus eerder zou raden Frankrijk genoegen te geven dan het tegendeel; een zeer gegronde opmerking inderdaad, evenals deze andere dat de koning nog in de wapenen stond tegen Oostenrijk - de vrede van Teschen was nog niet gesloten - en dus zelf de handen vol hebbend, weinig omzien zou naar zijn neef in de Republiek¹⁾; maar wat men dan wél te doen had om uit den nood te geraken gaf ook de Hertog niet aan, en zoo vertrok den 2^den Januari 1779 een lijvig stuk naar Breslau waar zich de koning bevond, het gansche verhaal van den strijd over het onbeperkt convooi bevattende, en waarbij de resolutiën van de Staten-Generaal en de memoriën van Yorke en Vauguyon in afschrift werden overgelegd. De Prins verklaarde zich volstrekt vrij van alle partijdigheid voor Engeland, sprak veel van de geheime verstandhouding tusschen Vauguyon en

1) De Hertog aan den Prins, 27 December 1778, bij Dr. Nijhoff blz. 314.

[p. 143]

de stad Amsterdam, en van de booze bedoelingen der laatste tegen zijn stadhouderschap¹⁾. In een begeleidenden brief wordt dan op 's konings bijstand tegen een zoo gevaarlijke kabaal een krachtig beroep gedaan²⁾.

Wat de Hertog voorspeld had gebeurde: de koning vond dat ieder aan zijn eigen kwaad genoeg had, en scheepte den Prins met een antwoord af, honend van eenvoud: niemand zou zeker het belang van de Republiek beter kennen dan hij; en hij moest dus zichzelf maar helpen³⁾. Aan de Prinses schreef hij

1) De memorie, op het Staatsarchief te Berlijn bewaard, bevat weinig nieuws en behoefde daarom niet in de Bijlagen gepubliceerd.

2) J'ose croire qu'ayant permis que je m'alliasse à V.M. en épousant la Princesse Sa Nièce, Alliance qui fait tout mon bonheur sur cette Terre, Elle ne verra pas avec indifférence s'exécuter des menées qui pourroient tendre à renverser la forme du Gouvernement actuel, et à me priver du Stadhoudérat, moi et ma Postérité, ou du moins à lui oter tout pouvoir et toute Considération, et à le réduire au point de n'avoir aucune influence dans les affaires de cet Etat. De Prins aan Frederik II, 2 Januari 1779 (Staatsarchief te Berlijn).

3) Brieven van Frederik II aan den Prins en aan de Prinses uit het jaar 1779, opgenomen als Bijlage V. - Wat bij Dr. Nijhoff op blz. 316 staat afgedrukt als ‘ontcijferde brief van Frederik II van 22 Januari 1779’ is in werkelijkheid een stuk van Hertzberg. Tegelijk met de memorie van 2 Januari waren brieven van de Prinses afgegaan aan den koning en aan haar broeder den Prins van Pruisen, met wien zij sedert de kinderjaren in geregelde briefwisseling stond, die evenwel tot nog toe niet over staatszaken had geloopen. Bij deze gelegenheid evenwel klaagde zij ook hem haren nood. Hij schreef het volgende terug (Huisarchief van H.M. de Koningin): Breslau 13 Janvier 1779. Ma très chère soeur. Soiez persuadée que je partage vivement vos inquiétudes et que je desirerés bien de pouvoir contribuer a les terminer a votre satisfaction. J'ai parlé pour cela avec un bien digne et honete homme de Notre Ministère et nous sommes convenu de vous communiquer nos idées sur le papié cijoint [het bij Dr. Nijhoff afgedrukte stuk]. S.M. a les meilleures intentions du monde, mais elle est fort embarassée, je ne scai trop ce qu'il repondra. J'ai fait chifrer l'autre écri pour plus de sureté et vous n'avez qu'a le faire déchifrer par Toulmeier qui a la clef, je suis fort inquiet sur tout cela et je fais bien des voeux que tout s'arrange a lamiable, et je crois qu'il faudroit surtout eviter de heurter de front les Regents des Ville pour ne pas les aigrir davantage, je me recommande a Votre cher amitié et suis et a jamais
Votre tendre et dévoué frère
Fred. Guillaume.
P.S. La personne qui a fait Chifrer ceci vous est fort attaché ma chere soeur et vous a fait sa cour a Aix la Chapelle il y a deux ans.
Hierdoor is Hertzberg als met name aangewezen. Het stuk is vóór of op den 22^sten door Thulemeyer ontcijferd en zoo op dien datum in het dagboek van den Hertog terecht gekomen waar Dr. Nijhoff het gevonden heeft, maar ook daar staat het toch zeker wel niet als brief van Frederik II vermeld, en hoe wil Dr. Nijhoff den Prins vóór 25 Januari, datum waarop diens brief aan den koning vertrok waarvan hij op blz. 174 spreekt, bezig doen zijn aan de beantwoording van een stuk dat den 22^sten, liefst te Breslau, zou geschreven zijn?
De zaak is hierom van eenig belang omdat het stuk in kwestie een ellendige woordenkramerij inhoudt, taal zooals Frederik II nooit schreef. De goedhartigheid van den Prins van Pruisen, die zijn zuster toch niet zonder uitsluitsel laten wil, het overmatig vertrouwen van Hertzberg op wat memories en papierbekladding, en de afkeer van dien staatsman om ooit van iets te zeggen dat hij er niets op weet, hebben het stuk ingegeven; de aanbevolen dubbele onderhandeling was na al het voorgevallene natuurlijk geheel onuitvoerbaar, en Hertzberg's raad een waardelooze, als elke die niet strekte, in dezen convooistrijd, tot kiezen of deelen.

[p. 144]

wat zakelijker: de Republiek deed te veel, of liet te veel na, voor de Engelschen, zij moest zichzelf respecteeren, niet Frankrijk of Engeland, en om van geen van beide de slaaf te worden, zich wapenen ter zee. Een kort recept, dat tien jaar eerder toegepast de ziekte misschien had kunnen voorkomen, maar niet hielp nu haar verschijnselen zich al hadden voorgedaan. In de omstandigheden waarin de onmachtige regeering de Republiek had laten komen, kwam het geven van zulk een raad neer op bevordering der oogmerken van de fransche partij. De Prinses kwam met warmte op tegen de beschuldiging als zouden de Staten-Generaal partijdig zijn voor Engeland¹⁾, en dit gaf den koning aanleiding tot een reeks variatiën op het thema dat de Republiek haar onzijdigheid te handhaven had, wier rechten door de Engelschen geschonden werden en van Frankrijk geen gevaar liepen; moet deze onzijdigheid Frankrijk ten goede komen, de Prinses bedenke dat zich Frankrijks welgezindheid te verzekeren, het eenige middel is dat overblijft om het stadhouderschap tegen de vijanden van binnen te handhaven, die anders door de Franschen tegen de Prins zullen worden losgelaten²⁾. Frederiks eigen behoefte aan Frankrijks steun, levendiger dan ooit gevoeld tegen den onrustigen Jozef II, zijn vooringenomenheid tegen de engelsche regeering en onderschatting van Engelands macht deden hem zulke dingen zeggen, en de kans loochenen dat onze koloniën verloren zouden gaan bij een breuk met Engeland, wat toch oneindig waarschijnlijker was dan dat Frankrijk de handen vrij zou hebben om ons aan te vallen te land, zoo wij die breuk vermeden. En wat het stadhouderschap betreft, niets zou deze instelling tot zulk een verderf strekken als tegen de mogendheid die haar steeds gesteund had in de Republiek, een oorlog te voeren in verbond met de macht die haar immer had ondergraven: dit zou tegenover de tegenpartij in het land zelf de beteekenis hebben eener volledige capitulatie. Altemaal raad die voor de zaak van den Prins hoogst nadeelige uitwerking

1) Brieven der Prinses van 23 Februari 1779 en vervolgens (Huisarchief te Charlottenburg).

2) Bijlage V.

[p. 145]

hebben moest, en dien de koning daarenboven voor de fransche regeering zoo weinig geheim hield, dat deze er een spoorslag in vond om voort te gaan op den sedert November van het vorige jaar ingeslagen weg. Reeds was Vauguyon, als d'Affry in 1756 (blz. 56), op dezelfde wijze met de hollandsche steden aan het onderhandelen gegaan als in vroeger eeuw beider model, d'Avaux¹⁾. Het fransche edict was al den 25^sten December opgemaakt, en voor bekendmaking in de Republiek was ruimschoots gezorgd, maar afgekondigd en in werking getreden was het nog niet. Het benam onzen handel alle voor en na toegestane kleine faciliteiten en voordeelen, en verzwaarde voor haar de tollen van het koninkrijk niet onaanzienlijk. Maar op den handel van Amsterdam zou het edict niet van toepassing zijn. Er viel nu te onderzoeken wat het vooruitzicht van zoo groot verlies bij de andere steden uitgewerkt had. Daartoe reed Vauguyon den 18^den Januari de logementen der steden in den Haag rond, en hield de deputaties vóór, aan welke schade zij hun burgers gingen blootstellen. Veel kwam aan op de houding van Rotterdam, de tweede stad die een belangrijk aandeel nam in den handel op Frankrijk. Dat de gezant met zijn karos voor het rotterdamsche logement - aan het Plein gelegen - stilhield op het uur dat de Prins daar aanwezig was om het garnizoen te inspecteeren, trok de aandacht en was ook ongetwijfeld met beleedigende bedoeling ondernomen. Echter voegde zich Rotterdam in deze dagen nog niet aan de fransche zijde; wél deed dit Haarlem, een stad waar de regenten vanouds zeer tegen den Prins gekant waren en wier burgers van het edict genoeg schade voorzagen in hun uitvoer van fijn linnen naar Frankrijk, om de regenten te dringen hun het genot der oude bepalingen te verzekeren nu zij het zoo gemakkelijk doen konden. De pensionaris van deze stad, Zeeberg, toonde zich van nu aan in alles een medestander van Van Berckel, en bleek spoedig een der bekwaamste en werkzaamste vijanden van de stadhouderlijke regeering. Hij was eerst kort geleden tot zijn pensionarispost geroepen, op aanbeveling van Van Bleiswijk, en had toen voor een goed aanhanger van het huis van Oranje gegolden²⁾. Zulke

1) The memoirs of that able statesman were never out of his hands, zegt van Vauguyon de Introduction (blz. 267).

2) ‘De Hertog is des morgens om half agt uur bij den Prins geweest, dewelke aan hem gesegt heeft dat de Burgemeesteren Valckenburg en van Dijk daags te voren bij hem waren geweest, en denzelve den nieuwen Pensionaris der stad Haarlem, Zeeberg, gepresenteert hadden; dat Z.H. dezelve zeer vriendelijk heeft ontvangen, en betuygt zeer content te zijn over deese keuse; de Prins voegde daarbij dat de Secretaris Royer [een goed prinsenman, Secretaris der Staten van Holland] zig zeer veel goeds van dien man beloofde, en zeer veel verseekeringen gegeeven heeft van zijne goede sentimenten voor het Huys van Oranje.’ De Raadpensionaris had Zeeberg aan den anderen candidaat, Van Wijn, geprefereerd. - Dagboek van den Hertog op 30 November 1775 (archief te Wolfenbüttel).

[p. 146]

teleurstellingen ondervond de Prins nu en later onophoudelijk: men verliet hem zoodra men dacht zijn kansen te verbeteren door tot de oppositie over te gaan, en de lieden die aan hem iets te danken hadden, toonden zich veelal later het meest tegen hem ingenomen.

Voor het oogenblik scheen de regeering niet van zins toe te geven. Dat alleen Haarlem zich nog bij Amsterdam gevoegd had was meegevallen, en de Prins zag met blijdschap dat Zeeland, de provincie die nu jaren lang geboudeerd had, hem in de zaak van het convooi haar vollen steun toezegde¹⁾: nu zoovele valsche vrienden hem verlieten was bij de werkelijk prinsgezinden, als de zeeuwsche regenten meest waren, een verlevendiging van loyauteit te bemerken. Friesland, waar de regenten meer aristocraten dan werkelijke oranjegezinden waren, toonde zich veel minder welwillend. De overige provinciën deden zich in deze zaak die een handelsbelang betrof veel minder gelden, maar hielden zich aan de staatkunde die het minste gevaar opleverde voor een kostbare wapening ter zee. De Frankrijk toegezegde hervatting van beraadslaging bij de Staten-Generaal leidde dus tot volharding bij het besluit van 19 November 1778. De nieuwe resolutie - van 18 Februari 1779 - werd evenmin door Vauguyon aangenomen als de vorige, en de afkondiging van het fransche edict was er het dadelijk gevolg van. Amsterdam en Haarlem bleven in het genot der oude voordeelen, als belooning voor betoond ‘patriotisme’.

Allerlei persoonlijks mengde zich mede in den strijd. De Prins, in zijn vlaag van standvastig willen zijn, had ditmaal bij de verandering der amsterdamsche regeering, die jaarlijks op den eersten Februari plaats had, voor het eerst van zijn recht van electie der schepenen gebruik gemaakt tot uitsluiting van een der zeven die door de stad tot het schependom waren bestemd²⁾: er werd een lijst van veertien aangeboden naar wij weten, maar de stad gaf te kennen welke personen zij daaruit gekozen wenschte. De getroffene was Abbema, een der jongste vroed-

1) Yorke 12 Februari 1779.

2) Yorke 5 Februari 1779.

[p. 147]

schappen, compagnon in het groote franschgezinde handelshuis Marselis, en de persoon door wien de stadsregeering haar nauwe betrekking met den handelsstand had aangeknoopt en onderhouden; iemand die op vergaderingen van kooplieden succes najaagde door snorkende taal, en op de beurs voorging in een scham peren toon tegen den Prins¹⁾. De amsterdamsche burgemeesterskring zat ook hierbij achter de schermen, maar liet rollen als deze gaarne over aan een groepje jongere vroedschappen die er zich met ijver voor beschikbaar stelden. De vijandschap van dit groepje tegen den Prins ging van nu aan alle perken te buiten.

In deze vlaag van verzet bij Willem V stelde Yorke van het begin af weinig vertrouwen. De voortgang van den ganschen strijd over het convooi was samengegaan met een steeds grooter worden van Van Bleiswijk's invloed op hem²⁾, en aan diens engelschgezindheid viel moeilijk te gelooven. De Hertog, hoewel van de persoonlijke aanhankelijkheid van zijn voormaligen pupil bij voortduring verzekerd, had zijn tijd hier overleefd, en maakte zich door nietsdoen overbodig³⁾; een besliste houding had hij evenmin aangenomen als iemand uit de omgeving van den Prins, de oude Griffier, die geen persoonlijkheid was die anderen voor zijn wil deed buigen, misschien uitgenomen⁴⁾. Toen

1) Triquetti aan Yorke 22 December 1778.

2) Hoe groot die thans was blijkt o.a. uit de wijze waarop hij aangeduid wordt in 's Prinsen memorie aan den koning van Pruisen van 2 Januari 1779: ‘le Conseiller Pensionnaire de Bleiswijk, Ministre, dont les lumières, les connoissances et le génie lui ont acquis l'approbation de la plus saine partie de la Nation, et qui par son attachement au Gouvernement présent mérite très particulièrement l'estime et la confiance de S.A.S.’

3) I saw Prince Lewis two days ago, who holds the language of a warm friend, tho' he avoids to act publickly as formerly, and is pleased with nobody. Yorke 29 Januari 1779.

4) Hij was een der weinige Nederlanders die den ganschen patriottentijd door goed engelschgezind zijn gebleven. In zijn geslacht was het voorstaan der engelsche alliantie een zaak behalve van overtuiging ook van traditie, het verst teruggaand op den Raadpensionaris onder Willem III, dan ook op François Fagel, den Griffier uit het tweede stadhouderloos tijdperk: ‘Ik heb François Fagel, dien grooten man, zittende op dien stoel (op welken de Heer President wees) hooren zeggen dat wij door de Engelschen slecht behandeld wierden en zij ons dikwijls gegronde reden van klachten gegeven hadden, maar dat men het met Engeland nooit tot het uiterste moest laten komen; dat wij onze relatie met Engeland, en het belang om met haar in Vrede te leven, zoo moesten beschouwen, dat wij in een oorlog met dezelven ontheupt zouden zijn’ (Van Iddekinge, president van de week, in de Staten-Generaal bij het aanbieden der generale petitie voor 1782, Jaarboeken 1782, blz. 137). - De tegenwoordige Griffier dacht en zeide niet anders: ‘Eene zaak, aanmerkelijk genoeg, is deze dat de Prins nimmer de nuttigheid, om niet te zeggen de noodzakelijkheid, van eene nauwe alliantie tusschen Engeland en de Republiek begreepen heeft. Wanneer mijn Grootvader hem zeide, dat deze Alliantie eene natuurlijke Alliantie was, antwoordde hij altoos: Ik ken geene natuurlijke Alliantie; waarop mijn Grootvader meer dan eens ingebragt heeft: Niemand behoorde ze evenwel beter te kennen dan je Hoogheid’ (Aanteekening van Fagel Jr., bij Bouwens, blz. 157). - Maar ‘the good old Greffier’ uit de engelsche gezantschapsberichten was een man van een verdwijnend type, zonder veel invloed op zijn omgeving of zijn tijd. Zie het aardige portret in de Introduction: He has the utmost contempt for polite litterature, and a total disregard for all those ceremonious forms which society has wisely adopted to restrain the petulance of some, and to conceal the deficiencies of others. His manner is stiff, his address ungraceful... In a word, M. Fagel was, even in the greatest trifles, too much a thorough-paced Dutchman (starch Hollander), of which a stronger proof cannot be given, in the case of a man of his rank and quality, than that he would never wear a full dress coat or silk stockings, circumstances of which in his convivial moments he has frequently boasted. (Introduction blz. 221 vv.).

[p. 148]

het nog tijd was, had Brunswijk den Prins den weg van onderhandeling met Engeland evenmin op durven drijven als iemand anders, en nu men toch eenmaal allen vasten grond had verlaten, had bij het zoeken naar een middenevenredige tusschen verstandhouding met Engeland en overgave aan Frankrijk, de Raadpensionaris op hem het voordeel van grooter jeugd en lenigheid van persoon en verstand. De Hertog was nu op dat tijdstip gekomen, noodlottig voor ieder die lang in een ministerie is geweest, dat elk die vroeger of later meent verongelijkt te zijn - en waar achter iedere regeeringsdaad zijn geheime invloed mocht worden vermoed, waren het er talloozen - de steenen die hij opgezameld heeft, wel durft te gaan werpen, zich sterk wetend door het aantal zijner mede-ontevredenen, en waarnemend de eerste gelegenheid waarbij de gehate persoon zich bloot te geven komt. Een buiten bedekking der wet staande invloed als die van den Hertog kon althans geen enkele van zijn andere bedekkingen ontberen, en een van de beste hielp hij thans afbreken met eigen handen. Zoo lang zijn geheim gouvernement gelden kon als waarborg voor de continuiteit van de staatkunde der Republiek tegenover het buitenland, zoo lang hij als wachter stond bij het systeem van zich bij Engeland aangesloten te houden, had hij kans dat althans de regeeringspartij aan zijn onmisbaarheid zou blijven gelooven, maar nu hij niet verhinderd had dat de Republiek aan een wisselvallige, allen vasten bodem missende staatkunde was gaan doen, had hij daardoor alleen feitelijk reeds geabdiceerd. Dit moest de loop dien de dingen namen hem weldra aan het verstand brengen, maar met de hardnekkigheid van een oud man die niet inziet wanneer het tijd van gaan is, klampte hij zich vast aan den stoel waarop men

[p. 149]

hem niet langer wilde laten zitten, en heeft zich laten stooten uit een plaats waar hij nu nog met eere uit had weg kunnen gaan.

Met dit al was de invloed van den Raadpensionaris voor dien van den Hertog een slechte ruil. Slechts voor het oogenblik liet zijn verleden hem vrijer dan dezen, en dat de Hertog in het land bleef werd hem noodlottig, want de mijn die men nu aanleggen moest om een der onderteekenaars van de Acte van Consulentschap te doen springen, was ook voor den opsteller van dat stuk geen geringe bedreiging¹⁾. De vrijheid van beweging die hem overbleef was ten slotte geen grootere dan Amsterdam hem laten wilde, en zoo worden ons zijn voorstellen van nu aan een vrij betrouwbare aanwijzing van waarmee Amsterdam, en het zich van deze stad bedienende Frankrijk op den achtergrond, telkens voor een oogenblik genoegen willen nemen liever dan tot een uiterste over te slaan dat ook voor hen zijn gevaren heeft. Van Bleiswijk was iemand die bang was voor de waarheid, zich gaarne paaide met den schijn, en naar dezen te rekenen was hij inderdaad de man geworden van het oogenblik, kon zich verbeelden de balans te houden tusschen twee partijen in de Republiek, en in staat te zijn Frankrijk en Engeland tegen elkaar uit te blijven spelen, zonder eind. De fijnheid van den zet dien hij nu bedacht had verdient eenige erkenning, maar die gematigd wordt door de overweging dat het de laatste was dien hij op dit bord kon doen, en dat hij bij verlies van dien enkelen zet het gansche spel gewonnen zou moeten geven. Naarmate er zich meer steden bij Amsterdam en Haarlem aansloten, moest Frankrijk voor die alle het edict wel buiten werking stellen, op straffe van door schijn van kwade trouw zijn pasgewonnen invloed te verspelen. Door dus het overloopen van andere sterk belanghebbende steden, als Rotterdam en Dordrecht, niet te veel tegen te werken, maar de gemakkelijker aan de streng te houden landprovinciën (waarbij zich nu vrijwillig Zeeland had gevoegd) in hun verzet tegen den franschen eisch te stijven, kon men het edict van zijn angel berooven en tegelijk zich op zijn standvastigheid beroepen tegenover Engeland²⁾. Dat het moreel

1) Hij wenschte den Hertog dan ook van harte het land uit. ‘Ik zal hem zijn verblijf alhier zoo moede maken, dat hij het wel van zelf zal opgeven,’ was een uiting van hem, aan zijn ouden beschermheer overgebriefd. (Dagboek van den Hertog op 11 November 1779, bij Dr. Nijhoff blz. 177). - Vgl. Rendorp I, 184.

2) Ook om haar eerste alinea, die weer treffend met de Introduction blz. 227 overeenkomt, is de brief waarin Yorke voor het eerst van dezen toeleg melding maakt het uitschrijven wel waard: The Prince of Orange in all this affair (de onderhavige nl. van het convooi) concerts solely with the Great Pensionary, to the exclusion of the Greffier, Prince Lewis and everybody; the Pensionary is tax'd with his family sentiments which are anti-Stadtholderian, and that he is leading the Prince to his own ruin and that of his family; he is accused of duplicity and a thousand other things. More or less there may be truth in these accusations, but passion and jealousy make them be seen too strong, and as I am not warp'd by either in this affair, I sometimes fancy I judge more coolly.
From the beginning it has appeared to me, that the Pensionary has flattered himself to deceive both England and France, and to gain time in hopes of some events which may put them more at ease, whilst he would affect a great impartiality. He knows the weak state of the country, and the impossibility of creating a marine sufficient to protect the Trade; he cannot therefore wish to push England too far. Without an army, or the possibility of getting one in a hurry, he would not willingly provoke a French Invasion. His next point will probably be to take out the sting of this French Edict, and yet not gratify France in what she insists upon. To do this, I suspect he will submit to let Holland vote for convoy, knowing that he can render that vote of no effect, by stirring up an opposition, in the progress of the affair, in the other Provinces. By this conduct, the Court of France would be induced to let the other Towns of Holland partake of what for the present is granted to Amsterdam and Haarlem only, and so the Contest end, whilst he would have leisure and means to deprecate the wrath of England. Yorke 26 Februari 1779.

[p. 150]

effect van deze kunstgreep vernietigend voor het gezag van den Prins in de provincie Holland zijn moest, was een kleinigheid die niet in aanmerking kwam.

Tot het slagen van Van Bleiswijks opzet was noodig dat Engeland zich voldaan rekende, of althans - om erger te voorkomen - voorloopig genoegen nam, met handhaving der resolutie van 19 November 1778, en dat het beloofde het beperkt convooi der Republiek, krachtens die resolutie verleend, te zullen ontzien. Om tot zekerheid hieromtrent te komen moest een bescheiden gesteld vraagje dienen, dat Van Bleiswijk den Prins op 26 Maart aan Yorke richten deed¹⁾. Het antwoord was zooals het verwacht kon worden van een regeering die maar geen ballon d'essai had opgelaten, maar van den aanvang af geweten had wat zij wilde: men vond geen reden op de bevelen terug te komen, in Augustus 1778 omtrent het aanhouden en opbrengen van met navale munitie geladen schepen aan de admiraliteit gegeven; van de al- of niet overeenstemming van de bevelen die de zeeofficieren van de Republiek betreffende het toelaten van zulke waren zouden ontvangen, met die naar welke de engelsche admiraliteit zich te richten had, zou het ten slotte afhangen of Engeland

1) Il seroit à souhaiter que S.M. Brittannique veuille nous assurer que du moins Elle respectera et fera respecter nos convois, pourvu qu'il ne s'y trouve point de vaisseaux chargés de Mats, Poutres et autres pareils Bois de Construction, comme cela est stipulé dans la Résolution du 19 Novembre 1778. (Note presentée par le Prince d'Orange au Chevalier Yorke, le 26 Mars 1779).

[p. 151]

ons convooi zou kunnen eerbiedigen¹⁾. M.a.w. de resolutie van 19 November 1778, die alleen aan scheepstimmerhout convooi weigerde en niet aan de vele andere artikelen die Engeland onder navale munitie begreep, was onvoldoende om de engelsche regeering tevreden te stellen. Na dit aan duidelijkheid niets te wenschen overlatend antwoord kan het verwondering baren dat men den Prins zich nogmaals tot Yorke richten deed, ditmaal met de vraag of Engeland het bevel aan de admiraliteit gegeven in 1745 (zie blz. 36), niet in de plaats kon stellen van dat van Augustus 1778²⁾. Het bevel van 1745 was uit een tijd dat de Republiek haar andere tractaat met Engeland was nagekomen; het was wat naïef, na al het voorafgegane daar thans van te reppen. Het antwoord der engelsche regeering verwees dan ook eenvoudig naar haar vorige³⁾.

Op dit cardinale punt na ondervond de Raadpensionaris in de uitvoering van zijn programma weinig bezwaar. In de Hollandsche handelssteden die door het edict getroffen waren was natuurlijk een groot gemor gerezen, want zij zagen zich met niets minder dan verplaatsing van hun handel naar Amsterdam bedreigd. Dit was niet te dulden, en één voor één bezweken de stadsregeeringen. Tegen het einde van Maart stond het in de Staten van Holland negen groote tegen negen kleine steden; de stadhouderlijke invloed deed zich in de laatste altijd meer gevoelen, en was vooral op die van het Noorderkwartier, dat naar zijn zielental en beteekenis veel te sterk in de Staten vertegenwoordigd was, nog vrij krachtig. De negen kleine steden maakten met de Ridderschap nog de meerderheid uit. Beiden Yorke en Vaugoyon merken op dat de Raadpensionaris al zeer weinig drong tot een besluit, nu het nog een overwinning voor den Stadhouder had kunnen zijn⁴⁾: het was of hij Amsterdam den tijd laten wilde, eenige stemmen om te koopen. Dit gelukte met Gorkum en Schoonhoven, en zoo viel den 30^sten Maart het besluit met 11 tegen 8 stemmen ten gunste van onbeperkt convooi. Onmiddellijk daarop gingen de Staten van Holland uiteen. Het was bij deze gelegenheid dat de derde uit het latere driemanschap der pensionarissen het eerst van zich spreken deed; Cornelis de Gijselaar, pensionaris van Gorkum. Aan zijn inspanning was

1) Lord Weymouth (voorloopig opvolger van dan overleden Lord Suffolk, tot in November 1779 Lord Stormont optreedt) aan Yorke, 30 Maart 1779.

2) Note presentée par le Prince d'Orange au Chevalier Yorke, 20 Avril 1779.

3) Lord Weymouth aan Yorke 30 April 1779.

4) Yorke 30 Maart 1779, en Vauguyon op denzelfden datum.

[p. 152]

het te danken dat deze stad zich bij de laatste stemming bij Amsterdam en de andere groote steden had gevoegd, en eerlang ontving hij zijn belooning en werd tot het gewichtiger pensionarisschap van Dordrecht benoemd door invloed van Van Berckel¹⁾; hij kwam toen spoedig naar voren en nam naast den triumfeerenden pensionaris van Amsterdam in de Staten van Holland de tweede plaats in. Het pensionarisschap eener stad was in de Republiek de eenige loopbaan waarin rechtsgeleerden van talent zich tot den regentenstand konden opwerken: zoo waren noch De Gijselaar noch Zeeberg lieden van patricische familie²⁾, wat hun later de verbroedering met de revolutionnaire burgerij gemakkelijker gemaakt heeft dan die aan de echte patriciërs viel, die er spoedig bezwaar in vonden de populariteit na te jagen op de wijze die weldra alleen succes meer had. Deze nieuwe pensionaris van Dort was een driftiger man dan Van Berckel; op hem kwam het houden van klinkende redevoeringen aan, op de beide anderen meer het arbeiden in stilte. Maar alle drie bleven poppen in de handen van den franschen gezant, die de gansche vertooning leidde.

Nam Engeland geen genoegen met handhaving der resolutie die het werk was van den Raadpensionaris, het moest nu blijken of althans Frankrijk in den val liep dien hij had gesteld. Frankrijk kwam zeker in groote moeilijkheid, maar zag in, de aangevangen vreesaanjaging te moeten voortzetten. Had het de werking van het edict thans voor de provincie Holland opgeheven, dan zou de vaardig geworden oppositiegeest zich weer te slapen hebben gelegd. Frankrijk ging dus voort zooals het begonnen was, behoedzaam, maar beslist. Het hief de werking van het edict niet op zoolang Holland de Staten-Generaal niet omgezet zou hebben; Amsterdam en Haarlem alleen bleven uitgezonderd. De uitkomst bewees dat Frankrijk niet te veel had gewaagd: de wrevel tegen de regeering die de ongelukkige resolutie met haar jammerlijken nasleep had voorgesteld en bleef handhaven, was in de teleurgestelde steden veel sterker

1) Harris 28 December 1784 (Diaries II, 32).

2) Van Bleiswijk, die in de laatste periode van zijn raadpensionarisschap tot een verachtelijken smaalmond afdaalde, tot den Griffier: ‘Gijzelaer is een man van geen geboorte, zijn vader of grootvader was een apotheker. Zeeberg is de zoon van een predicant en zijn grootvader was een lakenkooper; daarom heeft hij tot zijn collega verkozen Casteele [tweeden pensionaris van Haarlem], den zoon van den lakenkooper in den Haag: zulk soortje past wel samen. Van Berckel is een fatsoenlijk man maar brutaal.’ Aanteekening van Fagel Jr. op 24 October 1785 (M.S.).

[p. 153]

dan de verstoordheid op Frankrijk wegens het vooralsnog beschamen der opgewekte verwachting. Is het patriotisme zulk een voordeelig geloof, was algemeen de gedachte, de duivel haal ons zoo ooit Amsterdam ons weer vóór is met de belijdenis!

Voor Engeland begon het nu een punt van overweging uit te maken, of het niet de Republiek aan haar eigen dwaasheid overlaten zou, zich gereed houdend bij den eersten ernstigen aanstoot dien zij gaf haar den oorlog aan te doen. Bij Yorke was deze vraag het eerst opgerezen in het laatst van het vorige jaar¹⁾, na de zonderlinge boodschap die men Van Welderen te Londen had doen afleggen (blz. 137). Om de hulp die de vloot van de Republiek aan Engelands vijanden zou kunnen geven behoefde men het niet te laten: die vloot bestond nog nauwelijks meer dan in naam. Wij zagen vroeger in welk een staat zij zich bevond toen Willem V het stadhouderschap aanvaardde, en van ernstige verbetering was nog niets gekomen. Om eenig inzicht te krijgen in de mate van verblinding bij de meerderheid, van gewetenloosheid bij enkelen, die het tot oorlog met Engeland hebben laten komen op zoo onvoldoenden grond als het geschil over de uitlegging der verdragen van 1674 en 1678 opleverde, zal het zijn nut hebben nogmaals na te gaan hoe het met de vloot van de Republiek stond geschapen. In de zeegevechten van dezen tijd kwam het aan op schepen van 60 en meer stukken. In 1778 bezat Engeland 122 zoodanige schepen, Frankrijk 63 en Spanje 62; de Republiek slechts 11, tegen 12 in 1772 en even zoovele in 1741. En deze elf schepen waren veel ouder dan die van genoemde mogendheden, en voor het meerendeel vervallen; het jongste was van 1764, een was er zelfs van 1730²⁾. Twee zestigers stonden in het begin van 1779 op stapel. De vloot was in de laatste jaren wel iets toegenomen, maar in fregatten en vijftigers; deze laatsten heetten bij ons ook linieschepen, maar konden tegen de grootere van de andere mogendheden niet op. In Januari 1779 waren afge-

1) Your Moderation alone can hold up the Balance, an angry word can turn the scale the other way... It is not for me to determine what is the most suitable to the Situation of H.M.'s Affairs, but if Peace with Holland, and disappointing the Views of France and the Cabal of Amsterdam, are the most eligible, it will require a large share of Patience and Forbearance, for wich I humbly take the liberty to prepare you. You may have a quarrel with Holland if you choose it or are indifferent about it, but it is not so easy to keep the Peace. Yorke 8 December 1778.

2) Naar de staten bij De Jonge V, 667, en een Etat des vaisseaux de guerre des Provinces Unies, bij Yorke 16 April 1779.

[p. 154]

vaardigden der admiraliteitscollegiën in den Haag bijeengeroepen om van bericht te dienen op welken voet de zeemacht gebracht moest worden, ‘om het recht van den Staat, op de duidelijke letter der verdragen gegrond, met alle kracht te kunnen handhaven’¹⁾. De afgevaardigden wonnen advies in van een commissie uit de zeeofficieren, en brachten den 10^den Maart verslag uit. Zij achtten noodig:

12 zeventigers	}		6 veertigers	}
30 zestigers	}	linieschepen;	12 zes-en-dertigers	}	fregatten.
12 vijftigers	}		12 twintigers	}

Alleen het getal der aanwezige vijftigers en fregatten kwam het verlangde eenigszins nabij, maar van de 42 zware schepen die noodig geacht werden bezat men er maar 11! En hoe weinig men met goeden wil maar gebrekkige middelen in een paar jaar vorderen kon, blijkt uit de vergelijking, met deze verlanglijst van 1779, van den staat onzer zeemacht in October 1782, hier het best in te voegen, om den lezer het telkens terugvallen in rapporten, petitiën, resolutiën, consenten en fournissementen te besparen (er kwam wat meer gang in tijdens den oorlog, maar de weg dien men volgen moest om aan het geld te komen bleef dezelfde mijl op zeven); de vloot telde toen:

1 zeventiger	}		13 veertigers	}
12 zestigers	}	linieschepen;	12 zes-en-dertigers	}	fregatten;
12 vijftigers	}		15 twintigers	}

en in aanbouw waren zes zeventigers, acht zestigers, en twee veertigers²⁾. In plaats van de vereischte linieschepen waarvoor het geld niet inkwam, het hout van verlangde afmeting niet gereed lag³⁾, en de bemanning toch zou ontbroken hebben, was men fregatten gaan bouwen, zelfs boven het in 1779 beoogde getal, maar dit verhoogde weinig de vechtwaarde van de vloot: op zware schepen kwam het aan. Van 80 tot 100 stukken bezat Engeland er thans 22, Frankrijk 8, Spanje 9, en in 1700 de Republiek nog 15; maar negentigers van toen waren zeker niet grooter geweest dan zeventigers van thans; men was gaan schieten met steeds grooter kaliber op steeds zwaarder schepen. Hetzelfde vaarwater dat tijdens Willem III schepen

1) Resolutiën Staten-Generaal, 28 Januari 1779.

2) Naar den staat bij De Jonge V, 675.

3) Onze kooplieden leverden het thans wel aan Frankrijk, maar de admiraliteit had geen geld om het ook zelf te koopen, en na de oorlogsverklaring verhinderden de Engelschen den aanvoer er van uit het Noorden, zoodat men zich met het minder deugdelijke hout van den Rijn moest behelpen. (De Jonge VI¹, 275, en berichten van correspondenten uit de Republiek aan Yorke, in het voorjaar van 1781).

[p. 155]

van 90 stukken had doorgelaten, behoefde dat dus thans niet meer te doen, al was het op dezelfde diepte gebleven. Maar dit was niet eens het geval: onze havens en vaargeulen waren in de achttiende eeuw schromelijk verwaarloosd en vervallen. Schepen van 80 tot 100 stukken werden dus niet meer voorgesteld, om de eenvoudige reden dat men ze niet zou kunnen verplaatsen. Zoo moest ook bij ons voor het in grootsten getale aan te bouwen linieschip niet als bij andere mogendheden de zeventiger, maar de zestiger worden aanbevolen. Reeds het verplaatsen van schepen van dit en kleiner type gaf de grootste moeilijkheden. Om er een van Amsterdam naar Texel te krijgen moest men kameelen gebruiken, alle geschut er uit lichten, en had met dat al nog soms maanden noodig. Een plaats onmiddellijk aan zee gelegen waar de schepen 's winters blijven konden was er niet buiten Vlissingen, dat om redenen van provincialen naijver er niet voor gebruikt werd, al bood haar haven het dubbele voordeel van langs een diep vaarwater toegankelijk te zijn, en van een door Willem III aangelegd marinedok te bezitten, thans vervallen maar vatbaar voor herstel. Het was, bij zijn aanleg in 1692, bestemd geweest om een veilige ligplaats voor den winter te bieden aan 80 grootere en kleinere oorlogsschepen, toen een deel, maar thans meer dan het geheel der vloot. Nog onder Willem IV was het hersteld, maar sedert door achteloosheid wederom in verval geraakt. Eerst ná 1787 is het weer bruikbaar gemaakt, onder uitdrukkelijk beding dat het voor alle 's lands schepen, zonder onderscheid van admiraliteit, zou openstaan. Van de zeegaten in Holland hadden het goereesche en het brielsche de vereischte diepte niet, en was Texel een open reede, geen haven, en wegens den ijsgang voor het overwinteren van schepen een ongeschikte plaats¹⁾. Door deze om-

1) Zie over deze aangelegenheid Rendorp I, 139-143, en over het dok te Vlissingen De Jonge IV¹ 35-39 (aanleg); V, 283 (herstel onder Willem IV); VI¹, 296 (herstel na 1787), waarmee te vergelijken een dépêche van Yorke van 7 November 1780, opgenomen als Bijlage VII, die ook van belang is voor de kennis van het zeewezen van de Republiek in het algemeen. Reeds eerder schreef hij: One Circumstance is rather alarming and humiliating for the pretension to maritime power in this Country, which from history and habit is not yet worn out, and that is the State of their Ports. Admiral Reynst's ship of 64 guns under order for the Mediterranean waited for the last spring tide to fall down from Amsterdam to Texel, but all efforts were vain, guns and everything weighty was forced to be taken out before the ship could move. In the Maese the depth of water is not more encouraging; a Frigate lately come in to careen, drawing only 13 Feet, could hardly get up to Helvoetsluys thro' the Mud, as appeared on her sides. There is but one port susceptible of utility as a military one, which is Flushing, and that the jealousy of Holland, and the little local interests of other Towns, will ever prevent from becoming the permanent seat of Admiralty. (Yorke 1 Juli 1777). - De Hollander Rendorp klaagt sterk dat de kleine westfriesche steden uit eigenbelang verhinderen wilden het Nieuwediep tot een bekwame marinehaven uit te graven, maar van het bestaande dok te Vlissingen spreekt hij op de aangehaalde plaats, waar het pas zou hebben gegeven, met geen woord, hoewel hij elders (II, 218) blijken geeft de voordeelen van de zeeuwsche haven zeer wel te beseffen. Inderdaad waren daar werven waar de schepen konden kalefateren, en loodsen tot opslag van al wat daartoe noodig was, terwijl beide zaken aan het Nieuwediep ontbraken en nieuw aangelegd zouden moeten worden.

[p. 156]

standigheid had de Republiek over haar geringe vloot slechts gedurende veel kleiner stuk van het jaar de vrije beschikking, dan de naburen over hun groote: onze eskaders konden pas laat in zee verschijnen, en moesten spoedig weer naar huis, om de ligplaatsen voor den winter nog te kunnen bereiken.

Verder had men verzuimd, bijtijds een voorraad op te leggen van wat tot aanbouw van nieuwe, of uitrusting van bestaande schepen noodig was: de magazijnen der marine stonden leeg. Thans was, door speculatie¹⁾, de prijs van al zulke artikelen ontzettend opgedreven, wat onze admiraliteiten evenzeer tot nadeel strekte als enkele amsterdamsche opkoopers er bij gebaat waren. Maar het grootste bezwaar van alle was het vinden der bemanning, die voor de in vergelijking met de voorgestelde sterkte zoo uiterst kleine vloot welke de Republiek thans in zee had, al niet dan met de uiterste moeite en tegen ongehoorde premiën werd bekomen²⁾. Als een der oorzaken dat de dienst op koopvaardijschepen zooveel meer in trek was, hebben wij al vroeger de slechte voeding op 's lands vloot leeren kennen: de kapiteins hadden die te bekostigen, en velen hunner beschouwden hun commando te zeer als een middel om ruim van te leven, dan dat zij zich voor veraangenaming van het leven der bemanning eenige opofferingen getroostten³⁾. Een andere oorzaak was de onmogelijkheid om zooveel gage te bieden als de koopvaardijkapiteins geven konden. Juist nu in den handel der Republiek zoo groote verlevendiging was gekomen, gebruikte deze veel volk, en de winsten die men maakte waren zoo groot dat men tot elken prijs volk bleef aannemen: verdubbelde de staat heden zijn gage om haar aan die van de kooplieden gelijk te maken, dezen kwamen morgen met nieuwen opslag, en de ongelijkheid bleef bestaan. Een laatste en gewelddadig middel

1) blz. 136.

2) De Jonge V, 432.

3) blz. 90, en dat de toestanden sedert weinig verbeterd waren, blijkt uit Bijlage VII. - Er heerschten nog altijd hevige ziekten op de vloot, zie b.v. De Jonge V, 480.

[p. 157]

schoot over: van de koopvaardijmatrozen den vijfden of derden man voor 's lands dienst te pressen. Maar dit zou zulk een tumult veroorzaken onder den koopmansstand, en het was zoo moeilijk dit middel ook maar eenigszins gestreng toe te passen zonder in een hatelijk en toch niet doeltreffend inquisitiesysteem te vervallen, dat aan de uitvoering niet dan in den uitersten nood kon worden gedacht¹⁾. Eenig vast corps zeelieden had de Republiek niet in dienst; onder Jan de Witt was zoodanig corps opgericht en nogmaals onder Willem III, maar na den vrede van Utrecht was het ontbonden. In het begin van 1781 deed wel Willem V het voorstel een vast corps van 6000 mariniers in dienst te nemen, en inderdaad werd die zaak in December van dat jaar tot conclusie gebracht, maar aan de uitvoering bleef het haperen tijdens den oorlog, en na den vrede werd er niet meer van vernomen²⁾. Evenmin als de bemanning maakten de officieren een corps uit: er was geen spoor van eenige formatie die met de eischen van een oorlog rekening hield; toen hij uitbrak bestond aan luitenants het grootste gebrek: men moest onervaren knapen, en inderhaast zeekundig gemaakte luitenants van de landmacht, in dezen rang op de vloot plaatsen.

Een zeemogendheid waarmee rekening te houden viel was de Republiek niet meer, en tot geen kloeke verdediging van haar belangen in staat. Zou dus Engeland, zoo het tot een oorlog komen moest, zonder groote inspanning aan haar onbeschermden handel geduchte slagen kunnen toebrengen, ook haar koloniën lagen voor een aanval bloot: de Compagniën, in wier handen zij zich bevonden, gingen sedert lang een bankroet tegen en hadden voor de verdedigbaarheid niets gedaan. Het koloniaal bezit van de Republiek was zeer aanzienlijk. Op den weg naar Indië, waar thans Engeland de eerste mogendheid was gewor-

1) Pendant que le Souverain n'accorde par mois que 16 florins à chaque homme, les négocians Amsterdamois portent les gages des matelots employés sur leurs Vaisseaux à 30 florins. Thulemeyer 28 September 1779. - Il y a bien 26 Vaisseaux de guerre en commission, mais pour des hommes, on n'en trouve point, et d'en avoir du Nord, il n'y a pas du tout d'apparence. Reste à en obtenir en augmentant la paye, la mettant par exemple au niveau de celle des Négociants, mais le lendemain ceux-ci hausseront la leur, et le surlendemain le même embarras. Troisième moyen, d'en prendre par force, le 5^me homme par exemple. Mais alors le Commerce qui en manque déjà (notez ce fait, qui est certain) souffrira bien plus encore, et il n'y aura plus de but pour l'armament, puisqu'on ne l'entreprend que pour le commerce. Jamais les Marins ne furent aussi rares. Triquetti aan Yorke, 1 Februari 1779. Toen men in 1780 grootere uitrustingen deed, vermeerderden de moeilijkheden, en heeft men het derde middel moeten toepassen.

2) Zie over deze zaak Bijlage XVI.

[p. 158]

den, hield zij den gewichtigen post van de Kaap bezet; in de Oost behoorden haar, buiten den Archipel, Malakka en Ceylon, en nog eenige nederzettingen op het vasteland van Voor-Indië; in Amerika, buiten Suriname, ook de drie bezittingen welke het tegenwoordige Britsch-Guyana vormen. Vooral de Kaap van waar uit het verkeer tusschen Engeland en Indië bemoeilijkt worden kon, en Ceylon dat in vreemde handen te eeniger tijd een bedreiging kon blijken voor den bezitter van de kust van Coromandel, waren voor Engeland begeerlijke buit.

Maar - vele redenen moesten Engeland tegen een openlijke breuk met de Republiek doen opzien. De tegenwoordige oorlog verliep veel minder fortuinlijk dan die van 1756. De kansen waren ook niet dezelfde meer: Frankrijks aandacht was toen verdeeld geweest tusschen de zee en het vasteland, de fransche marine was toen veel zwakker, ook niet met de spaansche vereenigd, en eindelijk, Engelands koloniën in Noord-Amerika waren toen niet in opstand, hadden integendeel een steunpunt geboden bij den aanval op Canada. Dit alles stond nu anders. Dat ooit Amerika weer tot gehoorzaamheid kon worden gebracht, begon in 1779 voor het minst genomen zeer twijfelachtig te worden. De deelneming van Spanje aan den oorlog daarentegen werd een feit. De beiersche kwestie was opgelost zonder dat Frankrijk gewikkeld was in een oorlog te land. De welwillendheid van de machtige keizerin van Rusland, die, buiten de twee oorlogvoerende partijen staande, met beide betrekkingen onderhield, gaarne bij elke belangrijke onderhandeling in Europa een woord mede sprak, en waarschijnlijk bij een vredescongres de rol van bemiddelaarster zou willen en kunnen spelen, was aan Engeland maar half verzekerd, en juist op het punt van den onzijdigen handel, waarover men in geschil was met de Republiek, stond zij, met de andere noordsche mogendheden, geheel andere beginselen voor dan Engeland in praktijk bracht, en zou zeker niet gaarne zien dat de Republiek zou worden aangevallen op gronden, mede aan haar vasthouden aan het verdrag van 1674 ontleend. Engeland zou zich voldaan moeten rekenen zoo het bij een vrede niets zou behoeven af te staan van de vele aanwinsten van 1763, en de anderen zouden zeker wel in staat zijn te verhinderen dat het zich opnieuw verrijkte door de op de Republiek veroverde koloniën voor altijd te behouden¹⁾.

1) Hiervan hielden ook de patriotten zich overtuigd: I know the party at Amsterdam lull their people asleep with the Idea that it [verovering van de oostindische koloniën door Engeland] would only be a temporary Evil, that England would be obliged to restore. Yorke in Bijlage VII.

[p. 159]

Er was meer. Gaf Engeland aan de Republiek een zweepslag, zij zou onder den franschen mantel kruipen, daar was geen twijfel aan. Zelfs het voortbestaan van het stadhouderschap, was wel te voorzien, werd in geval van een oorlog met Engeland problematiek. Zonder stadhouderschap nu beteekende de Republiek voor Engeland niets meer, en het zou haar zeer missen als steunpunt bij zijn politieke ondernemingen op het vasteland, want niet meer om haar innerlijke kracht, maar nog altijd om haar geschiktheid als schakel in verschillende verbindingen, was zij voor Engeland als bondgenoot van hooge waarde. Ook haar koloniën, nu onschadelijk, konden wanneer de Republiek van uit Frankrijk bestuurd werd, eensklaps gevaarlijk worden door hun ligging en hulpmiddelen waar een ander allicht meer mee zou weten uit te richten dan zij zelve. Dit alles moest een engelsche regeering wel telkens voor oogen komen, en haar het soms verloren geduld al spoedig terug doen vinden. Zoolang de Republiek zich alleen onwaardig en bespottelijk gedroeg, zonder zich tot al te groot nadeel van Engeland te laten gebruiken, moest men in godsnaam de zaak aanzien. Wilde men nog iets doen om den franschen invloed tegen te gaan waartegen de regeering van de Republiek zelf niet wist te dijken, dan deden zich twee middelen op, beide aangelegd om vrees aan te jagen, als men Frankrijk met zoo goed gevolg zag doen. Het eene was, den handel der Republiek belemmeringen in den weg te leggen bij een maatregel van bestuur, en dien meteen weer op te heffen behalve voor Amsterdam en Haarlem. Dit denkbeeld was door den amsterdamschen correspondent van Yorke, den consul van Sardinië Triquetti, het eerst ter sprake gebracht als iets dat niet zonder bezwaar was, maar in elk geval te Amsterdam een tumult zou doen ontstaan waarin de leiders van het oogenblik misschien niet zouden blijken de sterksten te zijn¹⁾. Maar tusschen Engeland en de Republiek bestonden tractaten, en Engeland, dat de Republiek in het algemeen aan het bestaan van die tractaten en aan de goede verstandhouding die zij onderstelden, herinnerd wilde hebben, kon met zijn tarieven niet hetzelfde doen als Frankrijk dat zich opzettelijk nooit door een handelstractaat met de Republiek had willen binden. Na eenigen tijd - doch

1) Triquetti aan Yorke, 1 Februari 1779.

[p. 160]

veel te laat, toen de afval der hollandsche steden reeds in vollen gang was en zij moeilijk meer terug zouden kunnen - gaf Yorke toch aan zijn regeering in overweging, de zaak althans als dreigement te beproeven, en zond het ontwerp over van een memorie, bij de Staten-Generaal daartoe in te dienen¹⁾. De memorie werd goedgekeurd, in te dienen wanneer Yorke het oogenblik gunstig zou achten²⁾. Hij deed het den 9^den April, maar het blijkt niet dat hij er veel indruk mee gemaakt heeft, en zijn regeering bleef weigeren, op de bedreiging ook de daad te doen volgen³⁾. Zij zou er dan ook Frankrijk niet eens meer mee ingehaald hebben, want dit was juist dezer dagen een stap verder gegaan, en had, ontevreden over den geringen voortgang dien de oppositie maakte in de provinciën, een geheel nieuw tarief van invoerrechten ingesteld voor alle waren uit de Republiek afkomstig of met haar schepen aangevoerd, waarbij boven de bestaande heffingen, van elk stuk koopwaar vijftien procent van zijn waarde werd geëischt. Amsterdam en Haarlem bleven uitgezonderd. Het geleek op het oude spel van Colbert tegen Jan de Witt, met dit verschil dat thans de ‘wijsheid van Holland’ zoek was, en zijn naam alleen druk maar ijdellijk gebruikt werd door een geslacht dat van zijn geestkracht niets over had. Het nieuwe tarief, wanneer het niet door maatregelen als die van De Witt eertijds beantwoord werd, beteekende den ondergang van allen handel op Frankrijk behalve dien van Amsterdam. Op den duur moest de handhaving er van Frankrijk onmogelijk of ten minste hoogst bezwaarlijk vallen, want al kon Amsterdam in veel behoeften voorzien, de handel, om maar iets te noemen, van Rotterdam op Frankrijk was van geen geringer omvang geweest, en de gewelddadige en plotselinge verhindering er van schaadde ook fransche belangen. Maar het middel werkte te goed om het er niet een poos op te wagen, en de fransche koning had zich

1) Yorke 23 en 26 Maart 1779.

2) Lord Weymouth aan Yorke, 30 Maart 1779. De te zwakke bedreiging was vervat in deze woorden: L'Exemple que la France a donné de favoriser quelques Membres de cet Etat au Détriment des autres, attaque si directement l'Union et l'Indépendance de V.H.P., que le Roi se flatte de n'être jamais dans le cas de le suivre, à moins qu'une condescendance déplacée aux vuës de la France ne l'y oblige, pour indemniser par là, autant qu'il dépendra de lui, les Membres de la République qui souffriront par la partialité de ses Ennemis.

3) It might have the appearance of imitating the conduct of the King's Enemies, if H.M. was to make a Distinction in his Treatment of the Members of the Republic. Lord Weymouth aan Yorke, 14 Mei 1779.

[p. 161]

aan klachten van kooplieden niet zooveel te storen als de regeering eener hollandsche stad¹⁾. Vauguyon toonde zich voor den afloop niet in het minst bezorgd¹⁾. De werking op Holland was onmiskenbaar. Deze provincie nam den 24^sten Juni twee scherpe resolutiën: de Staten-Generaal vier weken toe te staan om zich te voegen bij het laatste besluit van Holland tot het verleenen van onbeperkt convooi; en de andere: om als die vier weken verloopen waren zonder dat de provinciën zich naar den wil van Holland hadden geschikt, met de collegiën van admiraliteit in die provincie gevestigd - en die negen tiende van de vloot onder haar beheer hadden - te besogneeren omtrent de ‘importante middelen’ die bij de hand genomen dienden om aan de klachten der ingezetenen te gemoet te komen. Onmiddellijk schorste nu de fransche regeering de werking van edict en tarief beide, voor de provincie Holland alléén, en voor den tijd van vier weken.

Het scheen nu op haren en snaren gezet. Eén voor één ontbood de Prins de luitenant-stadhouders naar den Haag, om hun zijn instructiën te geven voor den strijd³⁾. Friesland deed al met Holland mee, maar van de vijf overige provinciën hield zich de Prins verzekerd. Als middel om hem bij te springen stelde Yorke aan zijn regeering voor, om nu men den eersten pijl, nabootsing van het fransche edict, niet had willen afschieten, althans den tweeden dien men nog in zijn koker had niet langer achter te houden: hij raadde aan het secours te

1) Voor dezen maatregel gold wat Vauguyon reeds omtrent den vorigen had opgemerkt: I know that in a Conversation the Duc de la Vauguyon had a few days since with a Member of the Government, who observed to him that in realty what he press'd upon was against the interest of the French Trade, he admitted it, but added that the interest of the Trade, and that of the King, were different. Yorke 25 December 1778.

1) Je ne saurois vous exprimer, M. le Comte, avec quelle satisfaction patriotique je jouis de notre influence sur la destinée des Provinces Unies. La consternation produite par le nouveau développement de la justice du Roi a été telle que les négocians de Rotterdam ont positivement déclaré à leurs magistrats, qu'il leur étoit impossible de soutenir les poids dont ils se sentent accablés. En effet, depuis la publication du tarif, toutes les spéculations sont suspendues dans cette ville; le mouvement général du commerce est arrêté et chacun découvre la profondeur de l'abime où il est prêt a être entrainé.... Cet état de crise ne sauroit se soutenir, mais il me paroit ne pouvoir cesser que par une révolution favorable à nos vuës. Vauguyon 14 en 18 Mei 1779.

3) Yorke 9 Juli 1779. - De luitenant-stadhouders waren de personen door welke de Prins de kleinere provinciën regeerde; behalve in Zeeland was het een officieuse positie; er werd een of ander aanzienlijk en invloedrijk man toe gekozen met uitgebreide relatiën in zijn gewest.

[p. 162]

vragen waarop Engeland aanspraak had krachtens het tractaat van 1678; een stap, zegt hij, die voor het minst onze vijanden in verlegenheid zal brengen¹⁾. Het stond echter te bezien, of de verlegenheid van de vrienden niet nóg grooter zijn moest: in een vroegere dépêche had Yorke de gevolgen van zulk een aanvraag veel juister voorspeld, en te kennen gegeven dat zij gewenscht werd door Amsterdam, en gevreesd door den Prins²⁾. Maar dat Engeland, nadat de Republiek alle onderhandeling over de toepassing van haar tractaten had afgeslagen, vroeg of laat de aanvraag doen moest, lag in de rede, en werd ook door de waardigheid van dien staat geëischt: wat voor zin had een bondgenootschap, als men van de letter van het tractaat waar het op berustte, niet kikken mocht! De oorlogsverklaringen, in Juni 1779 nu eindelijk van Frankrijk en Spanje tegelijk ingekomen, een jaar na het begin der vijandelijkheden in Europa, gaven tot het verzoek gereede aanleiding. Den 22^sten Juli diende Yorke het in. De provinciën namen zijn memorie over, en langen tijd hoorde men van de zaak niets meer. De regeering zat er verlegen mee, en speelde op uitstel; de oppositie wilde op geen besluit aandringen vóór zij zeker was dat het een besliste weigering zou inhouden. Hoe langer men zwijgen kon, des te beleedigender ook voor Engeland. Nu weten wij toch wel dat de leeuw sterven gaat, schrijft met voldoening Vauguyon: ziet den ezel die hem schoppen durft³⁾.

De vier weken waren intusschen voorbij, en de Staten-Generaal hadden Holland geen genoegen gegeven. Ook van de provinciale bemoeiing van Holland met het zeewezen was niets terecht gekomen: de aan de Staten-Generaal hun gezag ontleenende admiraliteitscollegiën toonden zich niet onderworpen genoeg om

1) Yorke 6 Juli 1779.

2) The general Plan of Amsterdam and France is to break entirely all connexions between England and Holland, at the risk even of an open quarrel, and that makes them rather wish we should demand the accomplishment of the Treaties of alliance, because as that would be refused or declined, the forfeiture of the Commercial one, which must be the necessary Consequence, would inflame ignorant peoples minds enough to lead them into a French alliance. The Prince of Orange and his friends therefore are afraid of such a demand coming from England. Yorke 8 December 1778.

3) L'oubli d'un mémoire aussi essentiel, dans une circonstance aussi grave, présente un caractère de mépris humiliant pour la Cour de Londres. S'il étoit permis de plaisanter sur un sujet si sérieux, je dirois que cette espèce d'insulte de la part des Hollandois est de bonne augure pour les ennemis de l'Angleterre, qu'elle rappelle la fable du Lion mourant, et que c'est véritablement là le coup de pied de l'âne. Vauguyon 24 Augustus 1779.

[p. 163]

tot zulk een revolutionnaire daad te willen medewerken. De handel leed inmiddels verlies op verlies door het eindeloos twisten over onbeperkt convooi, want intusschen bleef ook het beperkte uit, dat toch het overgroote deel der koopvaarders beschermd zou hebben: de provinciën hadden hun bewilliging in de uitrusting van de oorlogschepen die tot het beperkte convooi waren bestemd, afhankelijk gesteld van Hollands toestemming in een legervermeerdering, ditmaal van 14000 man, die, in het voorjaar aanhangig gemaakt, op de stem van Holland alleen wachtte om voortgang te hebben. Amsterdams overwicht in de Staten van Holland scheen te verminderen: op Dort, Haarlem, Amsterdam, Rotterdam en Schiedam na (de havensteden en Haarlem tegen de rest), stemden alle steden min of meer in met het voorstel van de Ridderschap, om in de vermeerdering van het leger te bewilligen in ruil van de toezegging van subsidiën voor de vloot door de landprovinciën. De vijf steden dreigden nu hun bijdragen aan 's lands kas te zullen inhouden, en bleven alleen vrijstelling van het fransche edict en tarief genieten, die op de anderen weer toepasselijk werden verklaard met ingang van 1 Augustus.

De partijen wogen elkander vrijwel op, en de strijd verliep in een eindeloos gekuip om een stad meer of minder. Delft, Leiden, Gouda, Gorkum, toonden neiging om tot de vijf steden over te loopen, wat zij ten slotte deden; en werden met de fransche gratie beloond. Vauguyon had volmacht, aan de steden de vrijstelling uit te loven, te verleenen en in te trekken naar bevind van zaken, zonder dat hij over elk afzonderlijk geval zijn regeering te raadplegen had, wat maar tijdverlies zou veroorzaakt hebben; bij de fransche consuls waren geleibrieven verkrijgbaar, die de gelukkige bezitters aan de fransche douane kenbaar maakten als vrij van zonde. De landprovinciën toonden zich nog al partijvast, maar kleine minderheden deden ook hier zeer patriotsche adviezen hooren; zoo maakte in Gelderland nu naam het lid der Ridderschap, Capellen van de Marsch, neef van den overijselschen Capellen. Het resultaat van den strijd was negatief zooals haast immer in groote kwesties het geval was in de Republiek: de landprovinciën konden weer niet hun legervermeerdering geconcludeerd krijgen tegen den wil van Amsterdam, en omgekeerd kon die stad de aanneming van het onbeperkt convooi niet dwingen.

Naar welke groteske wapens een Stadhouder in onze Republiek - caricatuur thans van een geordenden Staat - te grij-

[p. 164]

pen kon hebben om voor het behoud van zijn invloed te vechten, moge de volgende geschiedenis leeren, een goede boerde, van den kaaskooper uit politiek. Om het zevental noordhollandsche steedjes (die werkelijk in de Staten van Holland een stemmenaantal besomden volstrekt ongeëvenredigd aan hun beteekenis), in het patriotisme op te voeden had Frankrijk den invoer van noordhollandsche kaas geheel verboden, en verwachtte nu een tumult dat de vroedschappen zou noodzaken hun gedeputeerden een nieuwen last te geven. Om de markt aan den gang en de keel van de kaasboeren in rust te houden, sloeg nu de Prins voor meer dan een ton gouds aan edammers in, zeker genoeg om een heel wat grooter hofhouding dan de zijne voor jaren haar bekomst te geven; maar voor het geval dat de trouw van de kaassteden hem nog meer zou moeten kosten, vroeg en verkreeg hij de toezegging van geldelijken steun der engelsche regeering. Curieus is het vernederend verhoor dat Yorke den Prins bij deze gelegenheid afneemt: waarin zal de wederdienst bestaan? wat zal er gebeuren met het convooi? wat met de aanvraag om hulp in den oorlog? De Prins zal, hij wenscht, hij erkent... maar vindt tot geen enkele belofte vrijheid, wel wetend dat hij den toestand niet meer kan beheerschen. Wat de uitwerking van het verbod van kaasinvoer betreft, deze eerste proef om een handelsartikel volstrekt te weren mislukte, en de noordhollandsche steden bleven den Prins trouw, maar deze, zullen wij al spoedig zien, heeft zijn klein succes tot niets meer weten te gebruiken¹⁾.

Het waarschijnlijk slotstuk op al dit gekijf en gekuip, berichtte Yorke, zou zijn het uitzeilen van een vloot van koopvaarders onder gewapend geleide, in naam alleen tot bescherming van andere dan de verboden waren dienende, maar dat niet zou kunnen beletten dat vaartuigen met scheepstimmerhout geladen zich bij de andere voegden zooals dat ook in 't begin van dit jaar was gebeurd (zie blz. 138)²⁾. Op dit bericht van Yorke liet de engelsche regeering nogmaals en nu uitdrukkelijk aan de onze verzekeren wat al in vroegere verklaringen had opgesloten gelegen: dat de geconvoyeerde vloot dit-

1) De documenten van deze geschiedenis hierachter als Bijlage VI. - Men had eenige hoop dezen toeleg gemakkelijker dan andere te zullen verijdelen, omdat de duurzame hollandsche kaas een vast proviand-artikel was op de fransche vloot. (De Prinses aan Frederik de Groote, 5 October 1779).

2) Yorke 7 September 1779.

[p. 165]

maal niet zou passeeren zonder te worden onderzocht¹⁾, en wachtte nu verder af. In October kwam de zaak van Paul Jones de verhouding nog meer gespannen maken; deze stoutmoedige amerikaansche kaperkapitein had in de Noordzee een paar engelsche schepen prijs gemaakt, en kwam daarmee, onder de vlag der Vereenigde Staten, den 4^den October op de reede van Texel waar hij het anker vallen liet. Het in de Republiek gevolgde zeerecht stond aan kapers van oorlogvoerende mogendheden het binnenloopen in haar havens toe, met hun prijzen, maar zij mochten niet langer blijven dan tot zij weer zeilklaar waren, en in den tusschentijd mocht niemand van boord, en van den buit niets worden verkocht. Vauguyon wilde gaarne van de gelegenheid gebruik maken zooveel hij maar kon; hij hoopte de Republiek bij verrassing te noodzaken tot erkenning der amerikaansche vlag, maar vroeg toch meteen een franschen commissiebrief voor de schepen van Jones aan, om in geval van nood voor den dag te brengen²⁾. Engeland eischte uitlevering der prijzen door de Republiek, op grond dat Jones geen kaper van een oorlogvoerende mogendheid, maar een rebel was. Onze regeering had de amerikaansche vlag nooit erkend, en moest dus een uitweg zoeken. Aanvankelijk was Vauguyon over den loop der zaak zeer tevreden: Jones kwam aan land, vertoonde zich in Amsterdam en in den Haag, nam in eerstgenoemde plaats een ovatie in ontvangst in den stadsschouwburg, werd gevierd in een straatliedje. In zooverre was zijn verschijning een onloochenbaar succes; brallende Yankee die hij was³⁾, paste zijn optreden ook goed bij het opgeschroefde en luidruchtig patriotisme van den dag; maar in de zaak zelf leed Vauguyon toch in zóóverre de nederlaag, dat het advies van de admiraliteiten, concludeerende tot afwijzing van den engelschen eisch, maar tevens tot verwijdering van Jones van de reede van Texel, desnoods met geweld, achtereenvolgens door de Staten van Holland en door de Staten-Generaal in een resolutie veranderd werd. Toen de Admiraal-Generaal dienovereenkomstige bevelen

1) It would be impossible to let the Dutch ships pass without inspection, as the Convoy would render them more suspicious. This I am persuaded Your Excellency has already explained to the Dutch Ministers, but I cannot help repeating it, as I foresee that very disagreeable Consequences may arise from it, and therefore the Dutch Ministers cannot be too frequently put on their guard. Lord Weymouth aan Yorke, 21 September 1779.

2) Vauguyon 12 October 1779.

3) Zie zijn brief aan Capellen, Brieven blz. 124.

[p. 166]

zond aan den bevelhebber van ons eskader op de reede van Texel moest de fransche commissiebrief voor den dag worden gehaald, waarin zekere Cotineau als gezagvoerder werd genoemd; onder fransche vlag bleef Jones nu nog wat liggen en koos eerst den 27^sten December weer zee.

Onder het rumoer door dat deze zaak maakte, was die van het convooi tot een eindbeslissing gebracht. De engelsche regeering hield niet op haar waarschuwing te herhalen¹⁾, maar kon in redelijkheid niet verwachten dat de Staten-Generaal langer zouden weigeren uitvoering te geven aan een besluit dat nu al een jaar oud was²⁾. Den 8^sten November stonden de provinciën toe, dat het beperkt convooi nu inderdaad voortgang zou hebben. Er zouden twee handelsvloten vertrekken, een naar de West en een naar Frankrijk en Spanje, beide onder geleide van oorlogsschepen. Bij de tweede vloot sloten zich aan 25 of 30 schepen met hennep, ijzer, teer, pek en planken, die volgens de resolutie van 19 November 1778 niet geweigerd mochten worden, en 18 of 20 met masten en ander hout uitsluitend tot den bouw van oorlogsschepen bestemd, die kwansuis op eigen risico mee zouden gaan³⁾. De assuradeurs vermoedden zóózeer een aanhouding van het convooi, dat zij op deze schepen geen verzekering gaven, wel op die als vroeger alleen de reis waagden⁴⁾. Op oudejaarsdag werd de vloot aangehouden op de hoogte van Wight, zonder dat de commandant der oorlogsschepen, Van Bylandt, het met zijn zwakke macht verhinderen kon; of de schepen met masten aan boord ten slotte toch alleen zijn gegaan om van de assurantie te genieten, of onder de vele koopvaarders zijn geweest die het onderzoek ontzeilen konden, is niet bekend⁵⁾, maar in elk geval werden er negen

1) The granting of Convoy would have the most unfriendly appearance to this Country, and might be attended with the most dangerous Consequences. Lord Weymouth aan Yorke, 15 October 1779.

2) You can hardly wonder at the Embarrassments your positive Declarations have occasioned, when you consider that from the beginning the Prince of Orange has been fighting off unlimited with limited Convoy and consequently all the Provinces almost have been taught that lesson. Yorke 19 October 1779.

3) Vauguyon 10 December 1779.

4) I am well assured that no Insurance can be had upon ships so laden and so destined, if they sail with Convoy, and as much as can be desired, if without Convoy. If this is not a sufficient proof that the whole is an affair of intrigue and party, I don't know what is. Yorke 14 December 1779.

5) Vlak vóór het uitzeilen bevonden er zich nog minstens vijf, alleen met scheepstimmerhout geladen, onder de andere schepen op de reede van Texel, zooals blijkt uit een Yorke in handen gespeelde lijst. (Yorke 21 December 1779). Van Bylandt beriep zich op de eeden der koopvaardijkapiteins; of deze een blind vertrouwen verdienden moet in het midden gelaten worden.

[p. 167]

gevonden met hennep en ijzer geladen, en, in overeenstemming met het engelsche stelsel, opgebracht. Het geschreeuw over iets dat door Engeland maanden van te voren aangekondigd was, nam geen einde. Het onweer is, van deze gebeurtenis af, niet meer van de lucht geweest. Vóór de Staten-Generaal nog met hun memorie van beklag over het incident gereed waren, bleek het dat Engeland nu eindelijk de Republiek voor de gevolgen stellen wilde van haar dubbelzinnig gedrag. Het verzoek om hulp in den oorlog, den 22^sten Juli van het vorige jaar gedaan, en in het laatst van November herhaald, was nog altijd niet beantwoord: Holland maakte geen begin, en geen ander gewest nam in zaken van buitenlandsche politiek ooit het initiatief. De Prins en de Raadpensionaris zouden als zij gewild hadden, Holland hebben kunnen noodzaken de engelsche memories in behandeling te nemen, maar Yorke klopte bij hen aan een doovemans deur; het werd zonneklaar dat het aanzoek zijn doel gemist had, en een krachtiger middel moest worden aangegrepen. Dus overhandigde Lord Stormont den 28^sten Januari aan Van Welderen een nota, waarin geheele schorsing van het handelsverdrag van 1674 werd aangekondigd, zoo de Republiek niet spoedig het andere tractaat honoreeren zou. Haar schepen zouden dus bejegend worden als die van de landen waarmede Engeland niet in bizondere betrekking stond, d.w.z. de aangetroffen navale munitie, in den ruimsten zin genomen, zou niet langer worden aangehouden en in Engeland ten bate van den eigenaar verkocht, maar eenvoudig prijs verklaard, en elk kaper gerechtigd zijn op dus geladen schepen jacht te maken. Feitelijk werden daarmee de tallooze kapers op onze gansche koopvaardij losgelaten, want het zou ondoenlijk blijken hen binnen de perken te houden, waar het eene mogendheid gold die niet dan zeer zwakke bescherming aan haar handel verleenen kon, en nog alleen met groote tusschenpoozen.

De geringe weerstand dien de stadhouderlijke regeering het vorige jaar nog was blijven bieden hield nu geheel op. Zich aan Amsterdam gewonnen te geven was het eenige wat Van Bleiswijk overschoot, nu Engeland een verder ontwijken onmogelijk had gemaakt: hij moest ‘patriot’ worden of hij wilde of niet¹⁾. Drie zaken van urgentie stonden voor het oogenblik

1) J'ai été voir ce matin M. le Conseiller Pensionnaire; je l'ai trouvé humilié, navré, irrité. Il m'a donné lieu de penser qu'il se conduiroit avec patriotisme dans cette circonstance critique (het fiasco van het beperkte convooi, waarvan hij de vader was). Vauguyon 14 Januari 1780. - Spoedig sprak hij nu ook het jargon van den tijd mede, en kwam uit voor zijn slechten draai van Hollander tot Bataaf: het was bij de aanbieding van Yorke's nota van Maart, waarover beneden: The Pensionary express'd himself with a good deal of warmth, and said that our Design was de subjuguer la République et surtout la Hollande, mais comme Batave et Patriote, il n'y donneroit jamais les mains. Yorke 21 Maart 1780.

[p. 168]

op het patriotsche program: een klinkende memorie aan Engeland over het incident- Van Bylandt; het overgaan van beperkt tot onbeperkt convooi, en een inspanning van alle krachten om van de marine het nut te hebben dat er met mogelijkheid van te trekken viel. Tot elk van deze zaken werd met medewerking van den Raadpensionaris en zonder tegenwerking van den Prins eerlang bij Holland besloten; wat de marine aangaat stelde Holland voor een uitrusting van 52 schepen, waarvan 21 van de linie, te bemannen met 14000 koppen, de kosten waarvan zouden bedragen ƒ 5.250.000, te vinden voor de eene helft uit verhooging van het last- en veilgeld, voor de andere uit bijdragen der provinciën. Dit zag er bar genoeg uit, maar van de 52 schepen die in dit voorstel figureerden stonden verscheidene nog slechts op stapel, of erger nog, waren louter denkbeeldig; met groote moeite heeft men het aantal schepen die werkelijk zee kozen in dit jaar kunnen brengen op 36, waarvan 16 linieschepen¹⁾, en dat eerst in October toen dus de beste tijd voorbij was voor de begeleiding van koopvaarders, waartoe de uitrusting werd aangekondigd te zullen dienen. Den 17^den Februari werd de ontworpen memorie aan Engeland over het aanhouden van Van Bylandt's convooi aangenomen door de Staten-Generaal, nadat de scherpste uitdrukkingen wat waren verzacht. De beide andere voorstellen (wapening ter zee en onbeperkt convooi) werden door de provinciën overgenomen. Eer zij nog met hun besluit gereed waren kwam er een nieuwe resolutie van Holland bij, van den 15^den Maart, waarbij het hulpbetoon aan Engeland geweigerd werd op grond dat de oorsprong van den thans uitgebroken oorlog in Amerika te zoeken was, en het verdrag van 1678 alleen tot hulp verbond wanneer Engeland in Europa werd aangevallen. Dat de Stadhouder tegen deze resolutiën zou opkomen

1) De Jonge V, 477 en 672; vgl. Yorke in Bijlage VII. Om deze 36 schepen zoo tamelijk bemand te krijgen had men den derden man van de koopvaardijmatrozen moeten pressen; het gevolg was beneden de verwachting gebleven.

[p. 169]

werd niet meer verwacht¹⁾: hij scheen geïntimideerd door het rumoer dat opging over de aanhouding van Van Bylandt's convooi, en gaf, onder invloed van den Raadpensionaris, alle verzet op, tegen zijn eigen beter inzicht in, dat hij geen moed had te volgen. Zijn onlangs uitgegeven brieven aan zijn vertegenwoordiger in Zeeland, Van Lijnden van Blitterswijk, zijn van zijn zwakheid een nieuwe illustratie. Is Zeeland niet tot instemming met de hollandsche voorstellen te bewegen, schrijft hij, laat het dan toch de zaak aanzien, maar vooral niet tegenstemmen. Een nieuw handelstractaat met Engeland - zegt hij nu ronde twee jaar te laat - met vermijding van het punt dat tot zooveel geschil aanleiding gegeven heeft, is zijn ideaal; maar ook slechts het geringste voor dit ideaal te doen was nooit bij hem opgekomen. Hij had de les geleerd die hem nu van zoo veel zijden, ook door zijn pruisischen oom, was voorgezegd, en wilde ‘den stroom volgen,’ niet vermoedende, of het zich ontveinzend, dat die, hem nu eenmaal gegrepen hebbende, hem ook wel verder mee zou voeren waarheen hij niet komen wilde²⁾.

Hebben de Staten-Generaal het onbeperkt convooi, de wapening ter zee en de weigering van hulp aan Engeland bekrachtigd, schrijft Vauguyon, dan zal de Republiek alles gedaan hebben, wat wij van den aanvang af van haar hebben verlangd³⁾. Inderdaad, om Frankrijk te believen zou zij daarmee haar handel aan vernietiging prijsgegeven, zich uit alle europeesch verband losgemaakt, haar gansche stelling onder de staten onzeker en ongedekt gelaten hebben. Frankrijk zou dan vroeg of laat voor de keus komen of het de Republiek, die het van Engeland had afgetrokken en die als een verschoppeling in Europa zou blijven staan, zelf tot zich nemen zou of niet; de fransche regeering had zich voor het geval dat de Republiek met Enge-

1) Toutes les notions que j'acquiers semblent concourir à me persuader que l'influence de M. le Stadhouder ne met plus aucun obstacle aux voeux des bons patriotes. Vauguyon 10 Maart 1780.

2) Quant aux Convoys Illimitez je ne puis resister au Torrent... Je crois qu'il faudroit menager l'Angleterre et c'est pour cette Raison que je voudrois qu'on put negotier et faire un Nouveau Traité sur le pied de celui de 1674 en tachant d'en écarter les Points litigieux, moyennant que l'Angleterre s'engageat à ne plus demander le Secours durant cette Guerre.... Pour un Temps je dois suivre le Torrent, tendre la main à fin de pouvoir après cela la rependre avec d'autant plus d'Effet. De Prins aan Van Lijnden van Blitterswijk 31 Maart en 13 April 1780. De brieven zijn uitgegeven in 1893 door het Historisch Genootschap, onder toezicht van den luitenantkolonel F. de Bas.

3) Vauguyon 31 Maart 1780.

[p. 170]

land in oorlog kwam tot niets ooit verbonden, en het stond bij haar volstrekt niet vast dat men de Republiek onmiddellijk voor het verlies van haar alliantie met Engeland, moest schadeloos stellen door eene met Frankrijk: immers zoolang de oorlog duren zou was het beter tegenover zulk een zwakken en innerlijk verdeelden staat niet de geringste verplichting op zich te nemen, maar de vrijheid te behouden haar ten allen tijde aan haar eigen ongeluk over te laten. Ondertusschen zou Frankrijk van de hulpmiddelen der Republiek gebruik maken zooveel het kon, haar vasthouden zoo goed het ging, en afwachten in hoeverre zij tijdens den oorlog door de anti-stadhouderlijke partij die dan veel kans had aan de regeering te komen, tot een staat kon worden gefatsoeneerd die als bondgenoot eenigen waarborg van standvastigheid te bieden had.

De bedreiging in Januari aan Van Welderen gedaan, was herhaald in een nota die Yorke den 21^sten Maart aan de Staten-Generaal aanbood. Slechts een tijd van drie weken was gelaten om door een bevredigend antwoord op de aanvraag om bijstand, het onheil der schorsing van het tractaat van 1674 te voorkomen. Een verzoek der Staten-Generaal om dien termijn tot zes weken te verlengen, weigerde Yorke aan zijn regeering over te brengen, en werd te vergeefs te Londen door Van Welderen herhaald. Het geduld was uitgeput, en men wist nu dat elk betoon van welwillendheid hier voor een bewijs van zwakheid werd gehouden. Alleen voor geval een hulp toezeggende resolutie werkelijk in de maak mocht zijn, werd Yorke gemachtigd eenig uitstel te verleenen¹⁾. Bij de passieve houding van den Prins was hiervan geen sprake meer, en dus werd de engelsche bedreiging uitgevoerd: den 17^den April ontvingen de engelsche oorlogsschepen en kapers hun nieuwe instructies. Over het verleenen van hulp aan Engeland behoefden de Staten-Generaal zich nu niet meer uit te spreken, maar op de punten van convooi en uitrusting ter zee gaven zij aan Hollands wenschen toe (24 April). Twee dagen later verscheen de fransche belooning die al eenigen tijd gereed gelegen had: edict en tarief werden vernietigd, onze handel in het genot van de vroegere voordeelen hersteld, en de sommen die de fransche douane boven de gewone rechten van onze koopwaar geheven had, zouden worden teruggegeven. Een schrale troost bij het vooruitzicht van zoo groote verliezen door de engelsche kapers te lijden, terwijl

1) Lord Stormont aan Yorke, 31 Maart 1780.

[p. 171]

van afdoende bescherming van onzen handel nog in geen maanden sprake kon wezen. De kooplieden waren gansch niet op hun gemak, en de stemming op de amsterdamsche beurs veranderde merkbaar. De fondsen der Republiek daalden, maar vooral die van de Oost-Indische Compagnie, wier inkomsten onzeker werden, zoodra de retourvloten niet ongehinderd het vaderland bereiken konden, en deze met haar rijke lading zouden voor de kapers de begeerlijkste buit blijken.

Doch - er was sedert eenigen tijd vooruitzicht, meende men, op beveiliging van onzen handel door andere dan eigen krachtsinspanning. Zoowel tegenover de kooplieden, als tegenover den Prins en de landprovinciën, gaven Frankrijk en Amsterdam van dien te verwachten steun hoog op. De zaak was dat ook andere mogendheden hun scheepvaart door de Engelschen belemmerd zagen, wier hooge eischen en niet altijd vermeden willekeur zij hartelijk moede waren. Frankrijk had al meer dan eens gepoogd deze mogendheden in een verbond van gewapende onzijdigheid samen te drijven, dat den handel van elk der leden tegen Engeland in bescherming nemen zou. De samenwerking die hiertoe noodig was, viel uiterst moeilijk te bereiken. De zwakkere mogendheden, Denemarken en Zweden, zouden wel gaarne mede doen, maar kracht zou eerst van zulk een verbond uitgaan, wanneer Rusland er zich in opnemen liet.

St. Petersburg was in deze jaren de plaats waar de intrigues der verschillende mogendheden elkaar wel het meest kruisten. Rusland stond toen nog oneindig meer van West-Europa afgezonderd dan thans, maar men vermoedde reeds zijn groote kracht, en elke westersche mogendheid trachtte Rusland op haar zijde te brengen. Catharina's voorganger had zich eng verbonden met Pruisen, en zij was begonnen met dit verbond in wezen te laten. De thans invloedrijkste minister, graaf Panin, was opgekomen met dit systeem, en hield er angstvallig aan vast. Maar Catharina, krachtige en zelfstandige vrouw, hing niet van een minister af. Het belang van Rusland had zij bij al haar door teleurgestelde tijdgenooten zoo dikwijls onverklaarbaar genoemde of aan niets dan ijdelheid toegeschreven handelingen, scherp in het oog. Tegenover elk van de europeesche mogendheden wilde zij zich de grootst mogelijke vrijheid van handelen voorbehouden; ieder gezant zocht op zijn beurt haar gunst, geen hield er zich ooit ten volle van verzekerd. In Constantinopel wederom een Constantijn, haar kleinzoon, de kroon te doen dragen van een grieksch rijk, werd in dezen tijd het bepaalde einddoel van

[p. 172]

Catharina's staatkunde. Met de hulp van Oostenrijk viel dit doel misschien te bereiken of althans te naderen; nimmer met die van Pruisen. Bij Jozef II vermoedde Catharina geneigdheid genoeg, zijn heerschappij mede naar het zuiden uit te breiden, en dus liet zij haar alliantie met Pruisen, die slechts voor bepaalden tijd gesloten was, afloopen en bereidde er een met Oostenrijk voor. In de samenkomst van Jozef en Catharina aan de poolsche grens in Juni 1780, en de bestudeerd onvriendelijke ontvangst van den Prins van Pruisen te St. Petersburg in September, zag eerlang geheel Europa de voorteekenen van deze op til zijnde verandering in het russische systeem.

Voor Engeland geen onaangenaam vooruitzicht. Het had sedert 1763 in isolement verkeerd, en gemeend dat het geen machtigen bondgenoot op het vasteland behoefde, maar kwam in den nood van den tegenwoordigen oorlog van die meening terug. Van alle vorsten op het vasteland had het den Keizer het liefst tot bondgenoot; het zou daarmee een oude en lang gevolgde traditie weder opvatten, waarbij het zich over het geheel zeer wel bevonden had. Niets nu was meer geschikt om den in 1756 tusschen Oostenrijk en Frankrijk geknoopten band losser te maken, dan dat de Keizer een nieuw verbond met Rusland aanging, op uitbreiding naar het zuiden gericht: de Turken immers waren vanouds in de berekeningen der fransche politiek een onmisbare factor: Frankrijk kon hun verdrijving onmogelijk gedoogen. Het gevaar dat voor Engelands belangen zelf ontstaan kon als de Turken bezweken, werd toen nog als zeer in de verte liggend beschouwd. Hoe meer nu Catharina op Engelands hand was, des te meer zou haar verbinding met den Keizer dezen van Frankrijk aftrekken, ja misschien het begin kunnen zijn van een drievoudig verbond tusschen Engeland en de beide keizerhoven. Om Catharina te winnen werd geen vleierij gespaard. De engelsche missie te St. Petersburg was in bekwame handen; de gezant, Sir James Harris, wist zich geheel in het vertrouwen te dringen van den favoriet van het oogenblik, Potemkin, en was persoonlijk bij de keizerin zeer gezien, zooals zijn landgenooten in het gemeen bij haar waren. In 1779 had hij zelfs het voorstel eener engelsch-russische alliantie durven doen, waarbij de keizerin aan Engeland het herstel der vredesvoorwaarden van 1763 waarborgde, een resultaat waartoe Engeland wanhoopte door de wapenen alleen ooit te zullen komen. Maar in deze rol van de kastanjes uit het vuur te halen voor een macht die in de dagen van voorspoed zich tegenover

[p. 173]

ieder hooghartig gedragen en nimmer haar gunst gezocht had, lag voor Catharina geringe bekoring. Bemiddelaarster tusschen de oorlogvoerende partijen wilde zij zijn, niet handlangster van een van beide. Wat nu de zaak der gewapende onzijdigheid betreft: de russische handelsvloot had nog weinig te beteekenen, maar haar opkomst werd door de keizerin met bizondere belangstelling gevolgd. Het denkbeeld dat haar schepen - mes enfans, noemde zij ze tegenover Harris¹⁾ - kans liepen van aangehouden en opgebracht te worden door vreemde kapers, krachtens verordeningen door de oorlogvoerende mogendheden op eigen gezag en zonder eenig overleg met de onzijdige uitgevaardigd, waarbij willekeurig voor contrabande werd verklaard waaraan de vijand maar het meest behoefte had, soms tot granen toe, was haar evenzeer tegen de borst, als dit andere van in een tijd die tegen alle misbruik van macht verzet aanteekende aan Europa de weldaad van een vrijgeviger en billijker zeerecht te bezorgen, haar toelachen moest. Het zeerecht waarvoor zij zich verklaarde was een dergelijk als reeds door Frankrijk in dezen oorlog in toepassing werd gebracht, maar hieruit valt niet het bewijs te trekken dat zij de positie van Frankrijk heeft willen versterken, een onderstelling waarvan de in de oorspronkelijke bescheiden bloot liggende motieven van haar daad de onjuistheid aantoonen.

Frankrijk had, den 26^sten Juli 1778, een reglement op de bejegening der onzijdige scheepvaart uitgevaardigd, waarin deze drie beginselen waren neergelegd: de onzijdige vlag dekt ook het eigendom van den vijand (ons beginsel van vrij schip, vrij goed); alleen wapenen en munitie zijn contrabande (munitie in den engeren zin, niet in dien welken de engelsche admiraliteit aan het woord hechtte); en: een haven wordt slechts als geblokkeerd aangemerkt, wanneer de blokkade effectief is, d.w.z. wanneer 's vijands schepen haar zóó nauw ingesloten houden, dat zij feitelijk alle binnenvallen van koopvaarders verhinderen kunnen. De Franschen hadden dit zeerecht geproclameerd in hun eigen belang: de Engelschen waren wel in het geval de fransche havens te blokkeeren, niet zij de engelsche; en voor de vele artikelen die zonder munitie in engeren zin te zijn toch onontbeerlijk waren voor het onderhoud van de oorlogsvloot, waren zij in veel grooter mate van de onzijdige vaart afhankelijk dan de Engelschen. De fransche diplomatie had de onzijdige mogend-

1) Diaries I, 311.

[p. 174]

heden opgewekt, van Engeland erkenning van dit zeerecht te eischen, en werkelijk waren door Denemarken, Zweden en Pruisen dringende vertoogen tot Engeland gericht, alle zonder gevolg gebleven. Maar tusschen het gemeen hebben van een zelfde gevoel van ontstemming, en het aangaan van een gewapend verbond dat met eenige kans van slagen van Engeland kon afdwingen wat het niet vrijwillig verkoos toe te staan, lag een groote afstand. Zonder Rusland vermocht men niets, en met Rusland alleen iets, wanneer Catharina besloten was de daad te doen volgen op het woord, en door gewapend verzet tegen Engeland in de kaart te spelen van Frankrijk, wat allerminst in haar bedoeling lag. Hiervoor de oogen niet geopend te hebben gehouden, is een fout geweest die zwaar aan de Republiek bezocht is. Er bestond zeker neiging aan de noordsche hoven om gemeenschappelijk aan de oorlogvoerende partijen den eisch te stellen van eerbiediging der rechten van de onzijdige scheepvaart. Dit feit nu was door Vauguyon zóó opgeblazen dat wij allen kijk op de werkelijke proportiën er van verloren hadden. Opeischen was slechts een begin: veroveren en handhaven zouden moeten volgen. De vloten van Denemarken en Zweden nu waren nog veel onaanzienlijker dan die van de Republiek, en een pruisische bestond niet. Rusland had er een kleine, maar in uitstekenden staat. Maar Rusland had oneindig meer om op te rekenen: het ontzag voor zijn logge macht en de begeerte naar zijn bondgenootschap, die het eigendunkelijke engelsche ministerie den vleitoon hadden leeren aanslaan tegenover de keizerin. In Ruslands kracht lag voor het welslagen van een gezamenlijk optreden der onzijdige machten al even groot gevaar, als in de zwakheid der anderen: Engeland zou de zoo weinig talrijke russische koopvaarders wel vrij willen stellen van onderzoek, wanneer het daardoor een stilzwijgend verlof bekomen kon, tegen die van de zwakkere staten zijn gang te gaan. Het engelsche ministerie ging reeds dien weg op: terwijl het zich aan de vertoogen van de anderen niet stoorde, werd een russische memorie van beklag beantwoord met de onderhandsche toezegging dat de vlag der keizerin voortaan geen aanhouding meer te vreezen zou hebben. Voor den schijn gaf het ministerie aan den russischen gezant te Londen een antwoord waarin Engeland op zijn recht bleef staan, maar tegelijkertijd werd Harris tot die andere geheime toezegging gemachtigd¹⁾. Deze werd gedaan den 11^den Januari 1780. Weinige weken later kwam

1) Diaries I, 232.

[p. 175]

bericht dat de spaansche regeering een geweld gepleegd had dat met deze handelwijs van Engeland het sterkst mogelijke contrast opleverde. Een fransch-spaansche vloot belegerde Gibraltar. Uit vrees dat onzijdige schepen de vesting mochten willen proviandeeren, had de spaansche autoriteit alle vreemde vaartuigen met bestemming naar de Middellandsche Zee te Cadiz doen binnenbrengen en de lading aan den meestbiedende doen verkoopen, onder protest der aanwezige consuls. Er was een russisch schip onder, en de verontwaardiging van de keizerin liep hoog. Par Dieu, vous la tenez! zeide in de grootste opgewondenheid op het ontvangen van dit bericht Potemkin tot Harris¹⁾. Het had er ook zóózeer den schijn van, dat zelfs deze scherpe waarnemer een oogenblik misleid werd. Er ging een krachtige memorie naar Spanje, en het in zee zenden van twintig schepen van oorlog werd bevolen. Potemkin zeide dat de Engelschen hun vloot reeds met dat aantal vermeerderd konden rekenen. Maar niet lang daarna (10 Maart) werden de bekende vijf artikelen²⁾ de wereld ingezonden, met uitnoodiging aan de onzijdige mogendheden, om zich met de keizerin in een gewapend verbond te vereenigen, ten einde van de oorlogvoerende partijen de erkenning te verkrijgen van het daarin geproclameerde zeerecht. Op het meterschap daarvan bleef zij immer zeer trotsch en zij nam zich wel voor, als bemiddelaarster bij een toekomstig vredescongres, de algemeene erkenning van de vijf artikelen te bewerken, maar voor de onmiddellijke toepassing er van door Engeland op alle onzijdige scheepvaart heeft zij nu noch ooit een oorlogsverklaring over gehad³⁾.

De daad van Catharina wekte groote verwachtingen bij de onzijdigen op, en in Engeland groote vrees. Haar naastbijliggend

1) Diaries I, 239.

2)

1^e.

Vrije vaart van haven tot haven langs de kust der oorlogvoerende mogendheden, voor schepen onder onzijdige vlag.

2^e.

De onzijdige vlag dekt allen eigendom van oorlogvoerende mogendheden, behalve contrabande.

3^e.

Onder contrabande worden verstaan wapenen, kruit en lood, voor zooveel daarvan meer aan boord is dan strekt tot gebruik door de bemanning zelve. Heeft men een schip zijn contrabande afgenomen dan behoort men het vrij te laten.

4^e.

Een blokkade moet, om door de onzijdigen erkend te worden, effectief zijn en niet nominaal (blz. 173).

5^e.

De prijsrechtbanken en admiraliteitshoven van alle mogendheden zullen gehouden zijn naar deze artikelen uitspraak te doen.

3) Je vous dis que c'est une Nullité Armée, mais je la soutiendrai toujours. Catharina tot Harris in een gesprek van 18 December 1780 (Diaries I, 311). Zoolang zij zelf ontzien wordt m.a.w., zal zij niemand op het lijf vallen.

[p. 176]

doel van satisfactie voor het spaansche geweld heeft zij er onmiddellijk door bereikt, want Frankrijk, door haar stap op het aangenaamst verrast, droeg zorg dat zijn bondgenoot alle reden tot ongenoegen wegnam. Voor Engeland kwam de zaak al zeer ongelegen. Niet alleen dat het russische bondgenootschap in rook verging, maar de zwakkere handelsmogendheden zouden zich na deze verklaring minder toegevend toonen dan vroeger. De Republiek had mede de uitnoodiging van de keizerin ontvangen. Nam het te sluiten verbond van onzijdige staten werkelijk op zich, haar met de wapenen tegen Engelands roofstelsel te beschermen, vrijwel onmiddellijk nadat het als harde en laatste vermaning in werking was gezet, dan was het met het prestige van Engeland in de Republiek voor goed gedaan. Tot voor korten tijd had Engeland ons wat laten begaan, om de kans niet op te offeren van na den oorlog, als de zaak der scheepsmunitie weer rusten en de partijstrijd in de Republiek minder hevig zijn zou, in haar den ouden bondgenoot terug te vinden, en niet de Franschen het geschenk aan te bieden van haar hulpbronnen, waar een ander licht meer nut van zou weten te trekken dan zij zelve. Maar aan te zien dat zij met Engelands bedreigingen den spot dreef, en, door de bescherming van Rusland tegen alle gevaar gedekt, met de levering van munitie aan Frankrijk voort ging, was van het geduld te veel gevergd. Werd het verbond van gewapende onzijdigheid ernst, dan mocht men het niet tot een opneming der Republiek daarin laten komen. Zij was onschadelijker als vijand, dan als lid van zulk een verbond¹⁾.

Zoo bezorgd als Engeland, zoo verheugd en gesterkt voelden zich Frankrijk en de patriotten. De russische uitnoodiging had op geen gelegener tijdstip kunnen komen: door een juist gelukte manoeuvre was alle verzet van den Stadhouder bij voorbaat onmogelijk gemaakt. Frankrijk, weten wij, had lang moeite gedaan voor een verbond van gewapende onzijdigheid, maar uit Rusland nooit veel bemoedigends vernomen. In Februari 1780 echter kreeg Vauguyon op het tot stand komen van de zaak goede hoop: de russische gezant, prins Galitzin, kwam hem uit eigen beweging verzekeren dat een aanzoek van de Staten-Generaal door de keizerin goed zou worden opgenomen. En mocht van dat college zulk een aanzoek nog niet onmiddellijk

1) De Republiek is van deze zienswijze van het kabinet te Londen tijdig in kennis gesteld door haar gezant Van Welderen. Zie diens dépêches van 21 April en 2 Mei 1780, in de Bijlagen op het eerste deel van Rendorps Memoriën.

[p. 177]

te wachten zijn, dan wilde hij toch gaarne in staat gesteld worden, aan zijn meesteres te melden hoe Amsterdam dacht op dit punt¹⁾. Onmiddellijk adresseerde Vauguyon den Rus aan zijn amsterdamsche vrienden, die hem een onderhoud toestonden en zeiden met het denkbeeld van zulk een verbond zeer te zijn ingenomen. Zij zouden van de mededeeling van Galitzin bij andere Statenleden gebruik maken²⁾. Maar Vauguyon wilde eerst den Prins overhalen, vóór men staatsgewijze van de zaak sprak; een bewijs hoezeer men dezen ontmoedigd wist en hoe weinig gevaarlijk men hem achtte sedert hij in den strijd om het onbeperkt convooi de nederlaag had geleden: van een enkel gesprek werd thans reeds verwacht, waarvoor een jaar geleden nog een scherp gevecht in de Staten zou zijn noodig geweest. Vauguyon zond de amsterdamsche burgemeesters op den Prins af om dezen in het vertrouwen te nemen, en uit Yorke's berichten blijkt dat de fransche gezant niet te veel gewaagd had: Yorke vernam alleen van de ophanden zijnde audientie, en vermoedde ook wel dat zij dienen moest om den Prins tot stappen bij de noordsche mogendheden over te halen³⁾, maar naar den afloop moest hij blijven raden. Die was voor Frankrijk zoo gunstig mogelijk: de Amsterdammers verkregen dat de Prins den russischen gezant ontbood en hem verzocht uit zijn, 's Prinsen, naam aan de keizerin te vragen of het haar niet mogelijk zou zijn met de Staten-Generaal middelen te beramen tot beveiliging der onzijdige scheepvaart⁴⁾. Het trof dat juist te voren ook de koning

1) Vauguyon 11 Februari 1780.

2) Vauguyon 25 Februari 1780.

3) Dépêches van Yorke, Februari 1780.

4) Après avoir bien réfléchi, M. le Comte, sur l'entretien de M. le Prince Galitzin avec Messieurs de la régence d'Amsterdam, et sur les conséquences importantes qui peuvent en résulter, j'ai cru devoir conseiller à nos amis d'aller en faire part à M. le Stadhouder, et de saisir le moment où il leur renouvelleroit l'assurance de ses dispositions personnelles, pour lui en demander un preuve convaincante, et l'engager à faire parvenir lui-même à la Cour de Pétersbourg des représentations conformes au véritable intérêt de la République. Il m'a paru que sans négliger les démarches projettées auprès de tous les membres de l'Union, il étoit plus convenable à la circonstance de faire usage de ce moyen qui tendoit plus promptement au but; que forcer ainsi M. le Prince à développer les mêmes intentions que la ville d'Amsterdam, c'étoit combiner le voeu des deux partis qui divisent les Etats Généraux, enchaîner M. le Stadhouder au système des patriotes, le rendre à jamais suspect à l'Angleterre. Nos amis ont saisi ces grands résultats, et ont si bien profité d'une occasion aussi favorable, que M. le Prince n'a pas pu se dispenser de leur permettre de s'expliquer à cet égard avec M. de Galitzin, et en effet peu de jours après il a prié ce ministre de demander à l'Impératrice s'il ne lui conviendroit pas de concerter avec les Etats-Généraux les moyens de protéger le commerce et la navigation générale. M. de Galitzin a répondu qu'il s'empresseroit de s'acquitter de la commisson de M. le Stadhouder, et a chargé son secrétaire de légation d'être le porteur de ses dépêches. Vauguyon 3 Maart 1780.

[p. 178]

van Pruisen zulk een stap ernstig aangeraden had, en dat de Prinses van de wenschelijkheid er van overtuigd was¹⁾. Brunswijk was er tegen²⁾; hij had genoeg kijk in de geheimen der hoven van Europa, om aan geen werkelijke gezindheid tot gewapend verzet tegen Engeland bij de russische keizerin te gelooven. De Prins gaf, als vroeger, Brunswijk in zijn hart gelijk, maar durfde tegen den stroom niet op. Geen van de maatregelen die men hem sedert eenigen tijd nemen liet had zijn instemming, en hij had de onvoorzichtigheid dit weinig te verbergen. Dat gansche denkbeeld eener alliantie met het Noorden, schrijft hij nog den 31^sten Maart 1780, zal niets dan teleurstelling opleveren³⁾. Wat hij verzwijgt is dat hij zich intusschen de handen reeds gebonden heeft; toen den 3^den April de verklaring der keizerin aan de oorlogvoerende mogendheden en de uitnoodiging tot een verbond van gewapende onzijdigheid aan de Staten-Generaal werden meegedeeld, kon hij zich, zonder gevaar te loopen door Amsterdam te worden ten toon gesteld, tegen aanneming van de laatste niet verzetten⁴⁾. Holland greep met beide handen de gelegenheid aan, had onmiddellijk zijn resolutie gereed die de Republiek tot het aanvangen der onderhandeling bereid verklaarde, en wist die tegelijk met het onbeperkt convooi en de wapening ter zee in de Staten-Generaal te doen doorgaan (24 April). De

1) L'alliance du Nord, comme V.M. l'indique, pourroit nous donner quelque considération, et seroit très avantageuse pour notre commerce. - Zij is evenwel niet verblind genoeg om er niet aan toe te voegen: surtout quand notre Marine sera plus en état d'agir qu'elle ne l'est actuellement. De Prinses aan Frederik de Groote, 29 Februari 1780.

2) Zie de aanhalingen uit zijn Dagboek, bij Dr. Nijhoff blz. 186. - Ook de schrijver der Révolutions des Provinces Unies weet dat hij den spot dreef met dit verbond, zeggende: la belle alliance, la belle alliance! Révolutions III, 41.

3) Je crains que l'on se flatte trop en Hollande de l'Alliance avec le Nord et que l'on en sera la dupe. De Prins aan Van Lijnden van Blitterswijk, 31 Maart 1780, bij De Bas blz. 27.

4) Depuis que l'invitation qu'il s'est trouvé obligé de faire à la Cour de Pétersbourg concourt avec celle dont elle a chargé son ministre auprès des États-Généraux, il est tellement engagé qu'il lui deviendra impossible ou au moins très difficile de s'opposer.... L'invitation par laquelle nous avons jugé nécessaire de le forcer en quelque sorte à prévenir l'Impératrice de Russie, et dont ni lui ni son conseil n'a pénétré toute la conséquence, l'enchaîne chaque jour davantage.... Vauguyon 4 en 11 April 1780.

[p. 179]

Prins had wederom gezorgd dat Zeeland er niet tegen opkwam¹⁾.

Wat het fransche belang hierbij diende was dat Galitzin, een goed partijganger van Panin, van de zaak grooten ophef maakte, terwijl de Republiek te St. Petersburg niemand had die haar van de werkelijke voornemens der keizerin op de hoogte kon brengen. Haar vertegenwoordiger daar - den rang van gezant had hij niet - was een weinig respectabel man, die door de russische regeering en door de rest van het corps diplomatique niet voor vol werd aangezien²⁾, en in niet de minste vertrouwelijke betrekking stond tot eenig hoveling, wat in Rusland de eenige weg was om tijdig achter het nieuws te komen. De Republiek was met haar gunstig antwoord van alle staten die de uitnoodiging ontvangen hadden de eerste. De koning van Zweden vroeg eerst ophelderingen, en in Denemarken moest het door Engeland gestijfd verzet overwonnen worden van den eersten minister graaf Bernstorff. Hiermee gingen twee maanden voorbij, en het liep tot het begin van Juni eer aan de drie mogendheden die toen hun instemming hadden betuigd (de Republiek, Zweden en Denemarken), te kennen gegeven werd dat Rusland gereed was de onderhandeling aan te vangen. Voor de fransche partij was het een moeilijk geval dat men in die twee maanden van Rusland niets hoorde, terwijl iedere week bericht inkwam van nieuwe schade op zee. Toen dit een poos geduurd had, begreep Vauguyon dat er iets gedaan moest worden om de Republiek op den ingeslagen weg voort te drijven, want het enthousiasme voor het verbond kwam tot een voor Frankrijk gevaarlijken stilstand. Hij bediende zich nu van de hulp van Galitzin, en liet dezen de verwachting uitspreken dat de Staten-Generaal nu ook zorgen zouden door een sterke zeemacht kracht te kunnen bijzetten aan het verbond, en niet langer wachten zouden met aan Engeland gelijke verklaring omtrent het zeerecht te zenden als de keizerin had gedaan. Tot het laatste echter weigerde de Prins uitdrukkelijk zijn medewerking³⁾. Toen nu eindelijk bericht uit Rusland kwam, baarde de inhoud

1) Zie zijn brief aan Van Lijnden van Blitterswijk, 4 April 1780, bij De Bas blz. 28.

2) The Dutch Resident, Swart, is a man neither of birth nor character, totally improper for the post he fills.... One of the most despised and unnoticed of my colleagues. Harris 20 September 1779 en 28 April 1780 (Diaries I, 225 en 257). De Raadpensionaris noemde hem: un être trop peu considérable pour être chargé d'une commission importante. Vauguyon 23 Juni 1780.

3) Vauguyon 2 Mei en Yorke 9 Mei 1780.

[p. 180]

nieuwe teleurstelling: men vernam niets dan dat de keizerin, tevreden over de ontvangst van haar denkbeeld in de Republiek, gaarne zou zien dat de nederlandsche vertegenwoordiger te St. Petersburg gemachtigd werd tot teekening van het verbond, maar in welken vorm dit vervat zou zijn, wat voor waarborg het aan de contractanten bieden zou, bleef in het duister. Van opwekking tot maatregelen tegen Engeland, of openbaring van de denkbeelden der keizerin daaromtrent, geen spoor.

Was het Rusland werkelijk ernst met de bescherming der Republiek, meenden thans de Prins en de Raadpensionaris, dan moest het die ook uitstrekken over haar koloniën, welke immers bij het uitbreken van een oorlog geheel bloot lagen. Al spoedig deelde Van Bleiswijk aan Vauguyon mee - tegelijk met zijn voornemen om de onderhandeling niet aan de onbekwame handen van De Swart toe te vertrouwen - dat garantie der overzeesche bezittingen een eisch zou zijn waarvan niet kon worden afgeweken¹⁾, en de instructie der gezanten die in Juli naar St. Petersburg vertrokken, Van Wassenaer-Starrenberg, lid der hollandsche Ridderschap maar franschgezind, en Van Heeckeren van Brandsenburg, lid van de Staten van Utrecht en kamerheer van den Prins, was inderdaad op dien voet ingericht. Vauguyon had wel getoond dat de eisch van garantie hem onaangenaam was, maar niet op intrekking durven aandringen, om niet de gansche, zwak staande, zaak in gevaar te brengen; ten slotte gaf hij zelfs toezegging dat Frankrijk den eisch bij de keizerin zou ondersteunen²⁾. Hoe oprecht dit gemeend was blijkt uit de correspondentie van den gezant met zijn regeering: de minister en hij zijn het er over eens dat Rusland wel uitgenoodigd kan worden de garantie te verleenen in schijn, zoodat haar effect voor de Republiek verloren moet gaan: de keizerin kan altijd gemakkelijk voorwaarden stellen, wier richtige vervulling door de gebrekkige werking van de constitutie der Republiek onmogelijk wordt gemaakt: in geval van nood kan men immers steeds de zaken der laatste in de war laten loopen, door den strijd aan te vuren van de bizondere belangen tegen het landsbelang. Vauguyon, de man der geslaagde intrigue met Amsterdam, mocht wel zoo uit ondervinding spreken. Dat Frankrijk zelf

1) Vauguyon 23 Juni 1780.

2) Vauguyon 28 Juli 1780.

[p. 181]

zich in geval van oorlog met zoodanige garantie der bezittingen van de Republiek niet mag bezwaren, staat bij minister en gezant beiden vast; een algemeene verzekering alleen kan gegeven worden, dat haar belangen bij een vrede niet uit het oog zullen worden verloren¹⁾.

Intusschen kwam in de onderhandeling te St. Petersburg weinig voortgang, en hing alle voordeel dat men zich van het verbond beloofde, nog steeds in de lucht; daarentegen dreigde Lord Stormont, in een onderhoud met Van Welderen, niet onduidelijk met oorlog in geval wij toetraden²⁾. Op het eind van September werd bekend dat de keizerin de gevraagde garantie had geweigerd, en als voorwaarde voor de toelating der Republiek had gesteld, dat deze onmiddellijk dezelfde verklaring nopens het zeerecht aan de oorlogvoerende mogendheden zou doen, als van haar reeds in Maart was uitgegaan. De Prins toonde zich zeer teleurgesteld, en in de provinciën gingen luide stemmen op om niet tot teekening over te gaan. Maar Amsterdam, met zijn grooten aanhang, bleef niettemin daartoe besloten en werd naar vermogen bijgestaan door Vauguyon³⁾.

Zoover was de zaak der gewapende onzijdigheid gevorderd, toen Engeland een wapen tegen ons machtig werd dat niet tevens de keizerin van Rusland als tegen zich gekeerd zou behoeven te beschouwen: de op zee buit gemaakte papieren

1) Vauguyon 4 Augustus 1780.

2) Van Welderen 4 Augustus 1780, in de bijlagen op Rendorp I. - In het verslag van Lord Stormont zelf zijn de woorden zwaarwichtiger dan Van Welderen ze overgebracht heeft: If the States second the wishes and views of our enemies by joining in what is called a neutral League, and make a Declaration the object of which is to give an undue Extension to the Claims of neutral States, whilst any Neutrality is, on the part of the Republick, a Breach of Treaty, if such should be their conduct, it must and would have the most serious consequences. Lord Stormont aan Yorke, 8 Augustus 1780.

3) Den 12^den September stelde hij Vergennes voor: une lettre de nos entrepreneurs maritimes à leurs commissionnaires d'Amsterdam, dans laquelle ils les préviendroient qu'ils sont décidés à ne plus se servir du pavillon Hollandois, si la République ne s'unit pas à la confédération des puissances du Nord, et qu'ils ont déjà pris des mesures provisoires pour s'assurer des bâtimens Suédois et Danois et de nouveaux commissionnaires à Anvers, Bruges et Ostende. Ces lettres pourroient m'être envoyées, et je les remettrois dans le moment convenable aux négociants d'Amsterdam à qui elles seroient adressées, en leur confiiant qu'elles n'ont d'autre effet que de concourir au but des vrais patriotes. - 20 October: La lettre qui a èté adressée par nos entrepreneurs maritimes à leurs commissionnaires d'Amsterdam a fait l'impression à laquelle je m'attendois.

[p. 182]

van den gemachtigde van het Congres, Laurens, die met een credentiaal aan de Republiek voorzien was, en onder meer de stukken bij zich had van de met Amsterdam in 1778 gevoerde onderhandeling. Den 11^den October zond Lord Stormont ze aan Yorke, en verzocht hem met den Griffier Fagel te overleggen hoe er het meeste nut uit te trekken viel voor de engelsche zaak, 't zij dan door ze den Stadhouder in handen te geven om er de Amsterdammers mee te -bestoken, 't zij door ze onder zich te houden en er een oorlogsverklaring op te gronden in geval de Republiek tot het verbond toetrad. Fagel was voor het eerste, en tevens voor overleg met den Hertog. Dit overleg had plaats, met dit gevolg dat de papieren den 16^den October aan den Prins werden overgegeven. Hij draalde eenige dagen vóór hij ze in de Staten-Generaal en in de Staten van Holland bracht, wat hij toch zoo spoedig mogelijk had moeten doen om de beraadslaging over de toetreding tot het verbond te verwarren en te vertragen¹⁾. Het is waarschijnlijk dat Amsterdam, waar men van het gevaar wist²⁾, maar ook reeds zeker was dat Van Bleiswijk niet op de garantie zou blijven staan, de beslissing verhaast heeft om den Prins vóór te zijn; den 19^den October ging het besluit tot toetreding op den door Rusland geëischten voet in de Staten van Holland door met 12 tegen 7 stemmen (die van de Ridderschap, Schoonhoven, Brielle, Edam, Monnikendam, Medemblik en Purmerend; elke stad van eenig belang had dus vóór gestemd), en eerst den 20^sten las de Prins de papieren voor in het secreet besogne der Staten-Generaal en in de Staten van Holland. Vóór het aangaan der vergadering had hij Temminck bij zich ontboden, en deze had onmiddellijk alle verantwoordelijkheid op de burgemeesters zelf gelegd, en niet op den in de papieren alleen genoemden pensionaris. Amsterdam werd door zijn medeleden uitgenoodigd, hen vóór den 25^sten van inlichting te dienen. Deze viel uit op den trant van het gesprek van Temminck met den Prins: het was een voorloopige maatregel geweest, voor het geval dat soms eerlang de Ver-

1) Dit was ook de raad van den Hertog: Il me semble que si on doit tirer avantage de cette découverte, qu'il ne faut pas tarder d'en informer d'autres, surtout comme toutes les provinces sont assemblées actuellement; ce sera peut être le meilleur moyen d'éviter à faire la déclaration aux puissances belligérentes [de door Rusland geëischte]. De Hertog aan den Prins, 17 October 1780, bij Dr. Nijhoff blz. 321.

2) Reeds den 16^den October kreeg Yorke van een vriend uit Amsterdam bericht, dat het nieuws daarheen uit Londen was overgebriefd.

[p. 183]

eenigde Staten voor onafhankelijk erkend zouden worden, en waartoe besloten was op het gerucht dat Engeland zelf met de opstandelingen onderhandelde, en uitsluiting van den hollandschen handel een van de engelsche eischen was geweest. De Ridderschap stelde nu wel voor, het gedrag van Amsterdam af te keuren, maar vond weinig bijval, en het liet zich aanzien dat de Prins met de papieren niet méér uit zou richten dan hij nu gedaan had. Tot nu toe had hij zich tegenover Yorke groot gehouden en verzekerd dat er in de Staten-Generaal geen meerderheid voor toetreding zonder garantie te vinden zou zijn. Nog na de ontvangst der papieren had hij dit volgehouden, maar den 26^sten deelde hij aan Yorke mee, dat hij er niet langer voor instond. Dit hield zich de engelsche regeering voor gezegd, en haastte zich van de papieren van Laurens, nu er de Prins niets meer mee deed, al het profijt binnen te haIen dat zij er voor zich uit trekken kon. Den 4^den November zond Lord Stormont aan Yorke een memorie, zóó ingericht dat elk onvoldoend antwoord tot een oorlogsverklaring ruimte laten zou. Drie zaken eischte daarin de engelsche regeering: een openlijk désaveu van Amsterdams handelwijze, bovendien een satisfactie voor de beleediging, den koning met deze geheime onderhandeling aangedaan, en eindelijk een voorbeeldige straf van Van Berckel en zijn medeplichtigen. Was het antwoord der Staten-Generaal in een van deze opzichten onvoldoende, of bleef het te lang uit, dan zou de Republiek zelve aansprakelijke worden gesteld voor de misdrijven die zij weigerde te desavoueeren en te straffen. Yorke moest de memorie niet indienen tenzij het zeker was dat de Staten-Generaal tot toetreding zonder garantie zouden besluiten, maar in elk geval op zulk een oogenblik, dat het bericht van de inlevering er van het hof van St. Petersburg eerder bereiken moest dan dat der toetreding tot het verbond. Van de provinciën had zich, toen het stuk overkwam, reeds Friesland bij Holland gevoegd; zoodra het nu buiten twijfel was dat Overijsel en Groningen dit voorbeeld zouden volgen, diende Yorke de memorie in (10 November). Het mag bevreemding wekken dat de toetreding tot het verbond hierop niet wat sneller gevolgd is: met langer dralen won men niets meer en moest men de keizerin van Rusland ontstemmen, maar de veelraderige staatsmachine liet in tijden van partijschap geen snel en beslist handelen toe. Eerst den 20^sten November ging de zaak door, met vier provinciën tegen drie; maar tevens besloot men met de verklaring aan de oorlogvoerende mogend-

[p. 184]

heden nog zes weken te wachten, alsof men hierdoor een oorlogsverklaring kon ontgaan¹⁾. De Republiek speelde op tijd, laatste toevlucht van alle zwakkelingen, en hoopte op wat in de politieke taal van toen genoemd werd: le chapitre des accidents. In de zaak der bestraffing van Amsterdam volgde men een dergelijke staatkunde als in die van de toetreding tot het verbond: het eerste voorstel der Ridderschap, ingebracht vóór de indiening van Yorke's memorie, en strekkende tot eenvoudige afkeuring van het door de stad gehouden gedrag, werd nu bij meerderheid in de Staten van Holland, en twee dagen later door de Staten-Generaal, aangenomen (23 en 25 November); de verdere beraadslaging over Yorke's memorie werd uitgesteld. Daarom scherpte de engelsche regeering haren eisch nog wat aan in een tweede stuk, dat den 8^sten December afgezonden en den 12^den aangeboden werd²⁾. Intusschen was toch den 10^den, ǝn dus vóór de zes weken om waren, tot het afzenden der verklaring aan de oorlogsvoerende mogendheden besloten; met de eerstvolgende post, schrijft Yorke den dag daarop, zal zij waarschijnlijk aan Van Welderen toegezonden worden. Onmiddellijk na het ontvangen van dit bericht riep de regeering Yorke terug³⁾ en stelde haar oorlogsmanifest op, dat van de zaak der gewapende onzijdigheid niet het minste gewag maakte, maar deed wat het kon om de schuld geheel te doen vallen op Amsterdam en om de overige leden der Republiek tegen die stad op te zetten⁴⁾. Den 21^sten stelden de Staten van Holland de zaak der amsterdamsche magistraten in handen van het Hof, als laatste

1) Even in the execution of this rash and dangerous step the Genius of this Government manifests itself. At the very moment when they venture to go so far, they still hesitate about going further, and plainly wish to leave a Loop-hole to creep out at, if Circumstances change, or at least to gain, as they call it here, a little more time. Yorke 21 November 1780.

2) Ce ne sera qu' à la dernière extremité, c'est à dire dans le cas d'un Deni de Justice de Votre part, ou du Silence qui doit être interprété comme un Refus, que le Roi s'en chargera Lui-même [de la satisfaction désirée nl.].

3) Bij brief van 16 December.

4) From a Regard to the Dutch Nation at large, We wish it were possible to direct Our Measures wholly against Amsterdam; but this cannot be, unless the States-General will immediately declare that Amsterdem shall upon this occasion receive no Assistance from them, but be left to abide the Consequences of its aggression. Whilst Amsterdam is suffered to prevail in the general Councils, and is backed by the strength of the State, it is impossible to resist the aggression of so considerable a Part, without contending with the whole. - Het manifest draagt de dagteekening van den 20^sten.

[p. 185]

concessie aan Engeland. Zij wisten toen nog niet dat het reeds te laat was: een onstuimige zee had zoowel de terugroeping van Yorke als het bevel aan Van Welderen tot het afleggen der verklaring, gelijktijdig de eerste van Londen, het tweede van den Haag uitgegaan, lang onderweg doen zijn. De gezant kwam eerst den 24^sten te weten dat hij vertrekken moest, en van den 29^sten pas is de brief van Lord Stormont aan Van Welderen, waarbij hij dezen meedeelt het van hem ontvangen pakket ongeopend terug te moeten zenden.