Is dat goed Nederlands?

(1998)– Charivarius– rechtenstatus

I. Pleonasmen

Een pleonasme is een uitdrukking die een of meer overbodige woorden bevat. Een begrip wordt dubbel uitgedrukt, maar doordat de woorden verschillen, merken de slordige schrijver en lezer het niet. Bijvoorbeeld nutteloze verspilling. Verspilling is nutteloze uitgaaf, dus nutteloze verspilling is nutteloze nutteloze uitgaaf.

Het is de meest voorkomende fout. De krant zou aanmerkelijk kortere en frissere lectuur opleveren als al de overtollige woorden geweerd werden; zij zijn op bijna iedere bladzijde te vinden. De schrijver van pleonasmen gelijkt den dronkaard: beiden beogen versterking en verlevendiging en bereiken integendeel verslapping en versuffing. Het pleonasme maakt de stijl overladen en dwaas, als twee klokken in een kamer. Men leest er gewoonlijk over heen: men is aan de bedwelming gewend.

Ik heb dit onderwerp zeer uitvoerig behandeld, niet om den lezer bijzondere afschuw in te boezemen, want die krijgt hij wel door minder voorbeelden, noch om hem te vermaken, want dat doel is aan mijn boekje vreemd, maar omdat de studie dezer fout zeer bevorderlijk kan zijn tot het verkrijgen van goede stijl in het algemeen. Immers de oorzaak van alle kwaad op dit gebied is het zorgeloos hanteren van het materiaal, de woorden; de slordige schrijver geeft zich geen rekenschap van hun juiste betekenis. Nu leert men in de strijd tegen het pleonasme elk woord terdege te beschouwen en te ontleden voordat men tot het toevoegen van een bepaling, een uitlegging besluit; blijkt het woord de bepaling in zichzelf te bevatten, dan onthoudt men zich van herhaling met een ander woord.

Invoer uit het buitenland. Komen de goederen van de verste streken binnen het rijk gelegen, ook van de overzeese gewesten, dan worden zij niet ingevoerd, maar aangevoerd. Invoer is aanvoer uit het buitenland. Derhalve is invoer uit het buitenland een pleonasme.

Het kind werd nog tijdig gered. Wat is redden anders dan de ondergang voorkomen door op tijd, tijdig, voor het te laat is, te handelen? Tijdig redden is dus een pleonasme. In geval van twijfel stelle men het tegendeel; levert dit geen begrip, dan is de uitdrukking veroordeeld: het ene kind is tijdig gered, het andere is wel gered, maar niet tijdig - even te laat. Dit is baarblijkelijk onzin.

1. Nederlandse woorden

1. Een verwante zusterpartij. Een binnenlandsche burgeroorlog. Een noodzakelijke behoefte. Een felle vuurzee. Onnutte struisvogel-politiek. Een adellijke jonker. Een onwezenlijk droombestaan. Herhaling van hetzelfde. Oppervlakkige (uiterlijke) schijn. Een tijdelijke opschorting. Kans op tijdelijke regen. Vrije beschikking. Kwaadwillige laster. Vrouwelijke autobestuursters. De dood van wijlen Lord Astor. Overtollige ballast. Inwendige uitholling. Langzaam slenteren. Valse voorwendsels. Averechts verkeerd.

2. Het lijkt oogenschijnlijk. Nogmaals bevestigen. Nader afwachten. Samen verenigd. Geheel uitsterven. Gehandhaafd blijven. Opzettelijk brandstichten (uitlokken). Zich uitsluitend beperken tot. Trouweloos zijn woord breken. Mondeling bespreken. Schriftelijk ondertekenen. Liever verkiezen. Kunstmatig aankweken. Vooraf waarschuwen (aankondigen, polsen). Elkaar onderling beïnvloeden. Voorlopig opschorten (uitstellen, bewaren).

3. Nieuwe aanwinsten. Nieuwe uitvindingen. De oprichting van een nieuwe ijsfabriek. Het openen van nieuwe luchtdiensten. Installatie van den nieuwen burgemeester. De Heer en Mevrouw Jansen geven kennis van de geboorte van hun jongsten zoon, Jan.

4. Het is moeilijk eenmaal bestaande wetten veranderd te krijgen. Het bestaande gebouw krijgt een nieuwe overkapping. Het was

een gevolg van de bestaande angst. Een voldongen feit. Het ingestelde onderzoek. Gestelde vragen. Begane fouten. Een geleden verlies.

5. Het stelen van andermans schapen wordt niet als misdrijf beschouwd. Dat is inbreuk op de auteursrechten van een ander. Van Schendel vervangt wel eens een woord door een ander dat hem beter lijkt. Dit kost slechts eenige centen meer dan andere, goedkoopere soorten. De onderhandelingen hebben een andere keer genomen. Wederzijdsche eerbiediging van elkanders persoonlijkheid. Hij is een lichtend voorbeeld voor anderen geweest. Hij had verscheidene vrienden onder wie Baudet, Oskam en anderen.

6. Uitvoer naar het buitenland. Naar elders verhuizen (de wijk nemen). Naar één kant overhellen. Buitenlandsche reizen naar Spanje en Amerika. Luchters die van de zolder benedenwaarts hangen. Overheidsmaatregelen, van boven af opgelegd.

7. Niemand heeft voorafgaand verlof nodig om zijn gedachten of gevoelens door de drukpers te openbaren. De minister zal alles doen om herhaling in de toekomst te voorkomen. De Leider zal zijn reis tot later uitstellen. Verbetering in de toekomst kan niet verwacht worden. Zijn rede was een blik terug in het verleden. De geachte afgevaardigde is weer alles vergeten wat hij tevoren heeft geleerd. Alvorens te beginnen dienen de candidaten den tekst eerst met aandacht door te lezen. Voordat zij zich opgeven moeten zij eerst overleg plegen met den kerkeraad. Om achteraf een dwaling nog te herstellen is eerst een procedure noodig. De deur niet eerder openen voor de wagen stilstaat.
Een jong meisje van achttien wordt voorgesteld aan een ouden heer van zeventig, en niet omgekeerd. Hij was tijdens zijn leven een vurige drankbestrijder. Doihara is op het oogenblik dood.

8. De leden treden om de 4 jaar af en zijn aanstonds weder herkiesbaar. Hij heeft zijn werkzaamheid weder hervat. Daardoor komt men vaak tot herhaling van hetzelfde. Dit zal voor de microfoon nog eens herhaald worden. Deze fout herhalen zij altijd nog opnieuw. De brieven bevatten herhalingen van wat reeds eerder is geschreven. De school is weer heropend; de rust is weer hersteld.

9. De vraag is of de Vereenigde Staten door blijven gaan met hun politiek op denzelfden voet voort te zetten. Dan zakt het stuk langzaam naar beneden. De route gaat in stijgende lijn steeds hooger. De president geloofde dat de houding van verd. hem nu eerlijker

toescheen. De hoogte is in verhouding betrekkelijk. Men beschouwt de cijfers teleurstellend en niet aan de verwachting beantwoordend. Hij is bescheiden zonder zich op den voorgrond te plaatsen. Hij heeft een aangename stem om naar te luisteren. Hij is ten onrechte miskend. Het is begrijpelijk dat men graag nog eens een dergelijk bezoek in de toekomst herhaald zou zien. De heer X verzocht de regeering geen verdere uitbreiding meer toe te staan. De toestand is in gunstigen zin vooruitgaande. Kort samenvattend overzicht.

2. Uitheemse Woorden

Pleonasmen met uitheemse woorden zijn meestal niet het gevolg van slordigheid maar van onkunde. De schrijver kent de betekenis van het vreemde woord niet en weet dus niet dat hij het begrip dubbel uitdrukt. ‘Hier schuilen latente gevaren’. Latent (Lat. latere, verscholen zijn) betekent verscholen. De zin zegt dus: hier schuilen verscholen gevaren.

Een veilige safe. Bijzondere exceptioneele omstandigheden. De overheerschende dominant. Een moeilijke impasse. Voor de vuist weg improviseeren. Misleidende en gevaarlijke camouflage. In stoffelijke vorm materialiseeren. Promotie tot een hoogere rang.
Hobbies die zijn speciale voorliefde hebben. Eventueele moeilijkheden die hij zou kunnen krijgen. Een fictieve overeenkomst die in werkelijkheid niet is gesloten. Presentexemplaren worden gratis verstrekt. Het lichaam bestond feitelijk de facto. Het eere-doctorschap honoris causa. Rijke Maecenassen. Testproef. Voorfront.
Een passeerende voorbijganger. Monotone eentonigheid. Een nieuwe alinea. Het defensieve verdedigingsblok. Het is imperatief voorgeschreven. Visueel aanschouwelijk. Optische lichtsignalen.

3. Pleonastische woorden

Sommige woorden zijn in zichzelf pleonastisch, bv. uiteinde, dat bijna uitsluitend voorkomt in een droevig uiteinde (Dd.) en een zalig uiteinde. Het hiervan afgeleide adjectief uiteindelijk wordt daarentegen zo mateloos veel gebruikt dat het een grappenmaker bracht tot de verzuchting ‘Is het nu met uiteindelijk eindelijk uit?’

Wederterugkeer. Damesschermsters. Kamenierster. Meisjespad-vindster. Terugvergoeden. Toekomstvoorspellingen. Toekomstplannen. Tussenpauzes. Handgeklap. Voetgetrappel. Medeland-genoten. Vooraleer. Partnerin (partner beteekent ook deelgenote).

N.B. Een schijnbaar pleonasme is dichtsluiten. Sluiten is een sleutel in een slot nuttig aanwenden. Juist is dus ook opensluiten.
Sommige pleonasmen zijn geijkt, bv. stilzwijgen, neerdalen.

4. Verduidelijking en herhaling

1. Hij is wereldberoemd en zijn naam heeft zowel in Amerika als in Europa grote vermaardheid.
Het album bevat bijdragen van prozaschrijvers en dichters, die hun medewerking bij de samenstelling hebben toegezegd.
Het rapport geeft veel interessants en is zeer de belangstelling waard.
Zijn rede, die tintelend van geest was, bestond niet uit een dorre opsomming van feiten en gegevens.
Een automobilist had een jongen aangereden; gebleken was dat de schuld uitsluitend bij den jongen lag, terwijl den automobilist geen spoor van schuld kon gegeven worden.
Zij leveren een strijd met wisselende kansen, waarin nu eens de een dan weer de ander betere vooruitzichten heeft.
Hij moest de pogingen om het leven van den ongelukkige te redden opgeven, zonder dat hij hierin geslaagd was.
Van onze vijftig verpleegsters zijn slechts twintig gediplomeerd, de overige dertig niet.
Reeds eerder gaven wij dezen raad, dien wij nu nog eens herhalen.
De schildwachten legden de ongelukkigen neer, voordat zij zich nog in veiligheid hadden kunnen brengen.
Excessen kunnen met de bestaande bepalingen krachtig worden tegengegaan, mits men die bepalingen maar toepast.
Zoo bereikt men verzachting van de pijnen van hen die lijden.
Het was een geval van oplichting door iemand die zich uitgaf voor baron, maar dit niet was.

2. De trekking is openbaar en kan door ieder worden bijgewoond.
Gisteren is te A. een trein ontspoord, zodat deze uit de rails liep.
Hij lijdt aan een lichten aanval van griep, maar dat is niet ernstig.
Dit verbod behoeft geen blijvend karakter te hebben, doch kan ook tijdelijk zijn. De helft was aanwezig, de rest ontbrak.
Er bestaat geen enkel rijk dat altijd won en nooit verloor.

5. Beide

Dit woord is overtollig als een ander woord al uitdrukt dat er van een tweetal sprake is:

Beide (de) vechtersbazen gingen elkaar te lijf.
Wij merkten ook de tweelingen X op; beiden (zij) waren gekleed in rose japonnetjes. Beide oevers waren door een brug verbonden.
Zowel de bode als de slager zijn beiden bekeurd.

6. Persoonlijk

Een der gebruikelijkste pleonasmen is de toevoeging van het overbodige persoonlijk.

Z.K.H. heeft persoonlijk de tentoonstelling bezocht (Dd.).
Toen kreeg men gelegenheid den jubilaris persoonlijk de hand te drukken.

Het is juist
1. Als tegenstelling

a. met geestelijk, b. met door een gevolmachtigde:

Ik ken den schrijver niet persoonlijk: ik heb hem nooit ontmoet, maar hij is naar zijn werk te oordelen een geestig man.
Hij is gehouden persoonlijk in rechte te compareren.

2. In de betekenis van individueel:

Ik dank u voor al hetgeen uw brief voor mij persoonlijk bevat.
Als voorzitter betreur ik het vertrek van ons medelid; menigmaal

heeft hij de vereniging uit geldelijke moeilijkheden gered, maar persoonlijk verheug ik mij dat wij dien onaangenamen man kwijt zijn.

7. Kunnen, enz.

Ik kan	=	ik ben in staat, in de gelegenheid.
Ik mag	=	het staat mij vrij, het is mij vergund.
Ik moet	=	ik ben verplicht, genoodzaakt, gedwongen.
Ik wil	=	ik verlang, wens, ben bereid.

Wie deze synoniemen verbindt, pleegt pleonasme. Deze pleonasmen zijn nog erger dan de vorige groep - onzin. Ik ben in staat te kunnen is ik kan kunnen, ik ben bereid te willen is ik wil willen.

In lange zinnen komen zij het meest voor (Dd.): als de schrijver het eind van zijn zin nadert is hij het begin vergeten. ‘De minister heeft zich bereid verklaard deze tentoonstelling, die, verrijkt met tal van belangrijke werken uit zijn eigen verzameling, volgens de herhaalde verklaring van Z.E. zijn volle belangstelling heeft, met een kort overzicht van het gebodene te - willen openen.’

1. Zij zullen nu toch nog de gelegenheid hebben dit meesterwerk te kunnen aanschouwen. Wij hopen in staat te zijn een redelijk dividend te kunnen uitkeeren. Het was ons tot ons leedwezen onmogelijk aan uw verzoek te kunnen voldoen.

2. Zijn vrouw kreeg permissie hem eenmaal in de maand te mogen bezoeken. De minister had aan deze fabriek toegestaan om in twee ploegen te mogen werken. Eenmaal slechts is het mij vergund geweest haar uit de verte te mogen zien. De vereeniging heeft het volste recht dezen avond in ieder opzicht geslaagd te mogen noemen.

3. Hij is gedwongen zijn vacantie in Amsterdam te moeten doorbrengen. Het is noodzakelijk dat in de gevangenis geregeld psychiatrische onderzoekingen moeten geschieden. Ik heb het mijn plicht geacht u van de resultaten op de hoogte te moeten brengen. Het was zeker dat de ziekte door een levende smetstof moest zijn veroorzaakt. De minister heeft den eisch gesteld dat deze burgemeesters hun ontslag dienen te nemen.

4. Een onweerstaanbaar verlangen bekroop hem daar iets meer van te willen weten. Hij heeft toen de wensch uitgesproken het geheele bedrijf in werking te willen zien. De minister heeft verklaard niet ongeneigd te zijn onze grieven in overweging te willen nemen.

De tegel in Vondels Gijsbrecht, V:

‘Hoe is het mogelijk dat gij 't hebt konnen zien?’

bevat slechts schijnbaar een pleonasme:

‘Dat gij in staat zijt geweest het te zien - hoe is dat feit mogelijk?’

8. De pleonastische subjunctief

De subjunctief in hoofdzinnen drukt soms wenselijkheid uit (optatief): God geve, hij leve lang, men versta ons wel. Ook werkwoorden, als moeten, laten, dienen te, hebben te, drukken wenselijkheid uit; plaatst men nu deze in de

subjunctief, dan krijgt men dus een pleonasme.

Neem als voorbeeld beseffen. De wenselijkheid van het beseffen kan uitgedrukt worden:

a. Door de subjunctief: men beseffe.

b. Door bijvoeging van dienen te: men dient te beseffen.

Het is duidelijk dat a + b een pleonasme vormt.

Onjuist is dus: men diene te beseffen.

Men diene (dient) ons wel te verstaan. Men behoeve (behoeft) zich hiervoor niet te schamen. Men hebbe (heeft) zich hiervan te onthouden. Late (laat) men dit toch bedenken. Het blijve (blijft) onze plicht.

9. Enige bijzondere pleonasmen

1. Te drukt overmaat uit. De koppeling van te aan een woord dat overmaat uitdrukt vormt dus een pleonasme: voorbarig is te vroeg, te voorbarig is te te vroeg.

Een te overladen programma. Te onbesuisd handelen. Te voorbarig beslissen. Een te overdreven voorstelling. Te verkwistend.

Ook in zinnen als de volgende is te pleonastisch:

De dokter zegt dat te veel fruit eten verkeerd voor me is.

Het verkeerde schuilt al in te. Juist is:

Ik zorg dat ik niet te veel fruit eet, want de dokter zegt dat veel fruit eten verkeerd voor me is.

2. Behalve, buiten, enz. - ook, tevens, bovendien, enz.

Gij krijgt behalve uw salaris ook nog provisie. Buiten het pianospel beoefent zij ook nog den zang. Tegelijk met de redevoeringen is ook met berichten propaganda gemaakt. Evengoed als de slijtage verschilt, is dit ook het geval met verlies. Behalve burgemeester is hij tevens secretaris.

3. Alvorens, voordat - eerst; nadat - vervolgens; ofschoon, hoewel - toch, echter enz.

Alvorens met het vertalen te beginnen leze de candidaat eerst het opstel ernstig. Nadat de hoge gasten op het stadhuis verwelkomd waren, begaven zij zich vervolgens in open auto's naar het feestterrein.

4. Het possessief in plaats van lidwoord of voorzetsel:

De Raad besloot in zijn (de) vergadering van gisteren, enz. Deze wet treedt in werking op den dag harer (van) afkondiging.

5. Allerlei soorten van. Lei (Middelnederlands) betekent soort; allerlei is dus van alle soorten; allerlei soorten van: van alle soorten van soorten.

6. Den Heer Inspecteur, den Heer Burgemeester. Het begrip ‘heer’ ligt opgesloten in de titel.

Ook voor Prof., Mr., Dr., Jhr., enz. is den Heer dus overtollig.

7. O.a. en enz. Begint een opsomming met o.a. dan mag enz. haar niet sluiten. Kies.

8. Op enige uitzonderingen na is een pleonastische versmelting van met enige uitzonderingen en op - na.

9. Met zich meebrengen, enigste en verkieslijker.

Verkieslijk is meer wenselijk; verkieslijker: meer meer wenselijk.

N.B. Enige pleonastische superlatieven zijn geijkt: alleraardigst, het volste recht, ten zeerste, enz.

De strijd tegen de pleonasmen is dus de eerste taak van den schrijver. Begin met de eenvoudigste, grofste en gebruikelijkste te verbannen: weer terug keren, nader bevestigen, toekomstplannen, herinneringen uit het verleden, uitstellen tot een latere datum, uiterlijke schijn, nog eens herhalen, enz. enz. Gij zult merken dat het een aardige sport is, die u telkens verrassingen geeft. Want bij het overlezen van uw opstel zult gij u herhaaldelijk betrappen op pleonasmen die u bij het schrijven ontsnapt zijn, en glimlachend - want het is vermakelijk werk - schrapt gij het overtollige. Met voldoening ziet gij dan hoeveel frisser, sterker en pittiger uw stijl wordt.

Vorige Volgende