Gedenkschriften over Vlaamse Beweging en Belgische politiek

Uit het archief van Frans van Cauwelaert 1

4
Gemeenschappelijke campagne, binnen en buiten het Parlement, voor de vervlaamsing van de Gentse universiteit. (Dec. 1910 tot het uitbreken van de oorlog, met epiloog in 1930)

Het is in deze geladen politieke atmosfeer dat Louis Franck, C. Huysmans en ikzelf voor de vervlaamsing van de hogeschool van Gent de gemeenschappelijke campagne hebben ingezet, die de inleiding is geworden van de meest indrukwekkende volksbeweging, welke onze Vlaamse strijd in zijn lange geschiedenis heeft gekend en dat we aldus een voorbeeld hebben gegeven van verdraagzaamheid en bovenpartijdige samenwerking, dat niet bij al onze geestgenoten in de smaak is gevallen, maar dat onbetwistbaar aan 's lands belang zowel als aan dat van ons Vlaamse volk beantwoordde. Deze eensgezindheid was slechts de weerspiegeling van de gesloten eenheid die bereikt was geworden in de schoot van de commissie voor de vervlaamsing van de Gentse hogeschool⁽⁹⁵⁾, waarvan Max Rooses het voorzitterschap waarnam en die door alle strijdende Vlamingen erkend werd als het gemeenschappelijk gezag, dat de actie moest leiden voor de verwezenlijking van deze gewichtige hervorming volgens de beginselen welke Lod. de Raet⁽⁹⁶⁾ had doen zegevieren.

Onze eerste gemeenschappelijke meeting had plaats op 18 december te Antwerpen in de ruime zaal van de Harmonie, die toen in de Vaartstraat bestond. Het werd een overweldigende betoging,

(95) Bedoeld wordt de Tweede Hoogeschoolcommissie (cfr. hoger, noot 81).

(96) Lodewijk De Raet was verslaggever en nadien voorzitter van de Tweede Vlaamsche Hoogeschoolcommissie; in tegenstelling tot J. Mac Leod die de hogere technische scholen aan de Gentse Rijksuniversiteit buiten de vernederlandsing wilde houden, (stelsel-Mac Leod) stond De Raet de integrale vernederlandsing voor (stelsel-De Raet).

[p. 95]

zowel wat de macht van het aantal als het enthousiasme van de aanwezigen betreft. Het is bij deze gelegenheid dat C. Huysmans het gevleugeld woord van ‘de drie kraaiende hanen’ heeft gevonden en dat de drie sprekers, in een vlaag van romantisme, die geheel aan de stemming van de juichende menigte beantwoordde, de handen in mekaar, als voor een nieuw eedverbond de belofte aflegden, tot de eindoverwinning voor de strijd verbonden te blijven. Op zondag 19 februari 1911 spraken we te Gent, in het gebouw van de stadscircus; op 23 maart te Brugge in de grote zaal van de Stadshalle; op 2 april te Hasselt.

Op 24 maart 1911 werd door Louis Franck, met als mede-ondertekenaars E. Anseele, Aug. Huyshauwer, Dr. Persoons⁽⁹⁷⁾, Julien Delbeke⁽⁹⁸⁾ en mijzelf het wetsvoorstel ingediend dat de strijd voor de vervlaamsing van de hogeschool te Gent ook op het parlementair terrein zou openen. Het werd spoedig duidelijk dat ons voorstel de inzet zou worden van een hardnekkige en omvangrijke strijd, binnen en buiten het Parlement. De fransgezinde pers was nooit zo gul met haar spot en beledigingen tegenover de Vlaamsgezinden. Prof. Van Wetter⁽⁹⁹⁾, die de tolk was van de anti-Vlaamse meerderheid die de Gentse hogeschool regeerde, brandmerkte ons initiatief als zijnde terzelfdertijd een aanslag op het vaderland, op de beschaving en op de stad Gent⁽¹⁰⁰⁾. H. Carton

(97) Jan Frans Persoons, ^oKapelle-op-den-Bos 3 maart 1863 †Lokeren 11 dec. 1924, arts, 29 mei 1904-1919 liberaal volksverteg. voor het arr. Sint-Niklaas, legde reeds in mei 1905 met de gebroeders Daens, de liberaal J. Verheyen en de socialist P. Van Langendonck een wetsvoorstel neer dat een geleidelijke vernederlandsing der Gentse universiteit voorzag; ook bij het soortgelijke wetsvoorstel van dec. 1910 was hij erbij (Zie hoger p. 91).

(98) Juliaan Delbeke, ^oTorhout 14 jan. 1859 †Roeselare 11 febr. 1916, promoveerde in de geneeskunde te Leuven en vestigde zich als arts te Roeselare, 1904 tot zijn dood kath. volksverteg. voor het arr. Roeselare.

(99) Polynice Van Wetter, ^oOudenaaarde 8 juli 1844 †24 maart 1925, promoveerde 1866 te Gent in de rechten, 1867 docent, 1869 buitengewoon 1873 gewoon hoogleraar, 1897-1900 rector, 8 juli 1914 emeritus; in de politiek liberaal plaatsvervanger op de Senaatslijst.

(100) Professor Van Wetter was op 23 okt. 1910 medestichter van de ‘Union pour la défense de la langue française à l'université de Gand’; op deze stichtingsvergadering verklaarde hij o.m. dat de vernederlandsing zou zijn ‘un crime de lèse-civilisation, un crime de lèse-patrie et un crime de lèse-cité’.

[p. 96]

de Wiart sprak van ‘un crime contre l'esprit’⁽¹⁰¹⁾ en de Franse minister David⁽¹⁰²⁾ beging zelfs de flater, van in het Franse parlement de ruime deelneming van zijn land aan de tentoonstelling die te Gent in 1913 zou plaats vinden te verrechtvaardigen als een noodzakelijke poging tot afweer van het gevaar dat de Franse cultuur in de stad van de Artevelden bedreigde!

Ook de geestelijke overheid bleef niet onbetuigd. Men kent het gemeenschappelijk schrijven dat door het Belgisch Episcopaat in 1906 werd uitgegeven⁽¹⁰³⁾. Hun verzet werd ongetwijfeld in de eerste plaats ingegeven door de vrees dat de vervlaamsing van de Gentse rijkshogeschool een niet gering aantal van studenten uit de beide Vlaanderen en zelfs van de overige Vlaamse gewesten naar Gent zou lokken, ten nadele van de katholieke hogeschool te Leuven, voor welke zij zedelijk en zakelijk verantwoordelijk waren. Men kan, de tijdsomstandigheden in acht nemende, hun bezorgdheid enigszins begrijpen. De ontdubbeling van de leergangen, die sedertdien op zulke gelukkige wijze te Leuven werd voltrokken, kon in hunne ogen als een praktische onmogelijkheid worden beschouwd. De intellectuele Vlamingen - en de katholieke meer dan de andersdenkende - moesten het echter als een pijnlijke vergissing ondervinden, dat in een zo plechtig schrijven de Nederlandse taal, niettegenstaande de schitterende tegenbewijzen die door de Nederlandse universiteiten werden geleverd, ook als draagster van het hoger wetenschappelijk denken, uit hoofde van haar be-

(101) Carton de Wiarts uitlating wordt hier, zoals meestal, enigszins verkeerd weergegeven. De minister ging accoord met de oprichting van Nederlandstalige faculteiten, maar dan naast de Franstalige; het was de afschaffing van deze laatste die hij in de Kamerzitting van 21 dec. 1922 - en niet reeds voor Wereldoorlog i, zoals uit de passus hierboven zou kunnen blijken - ‘un crime contre l'esprit’ noemde. Zie A.P.C. 1922-1923, p. 330, kolom 1.

(102) Fernand David, ^oAnnemasse (Haute-Savoie) 18 okt. 1869 †Parijs 17 jan. 1935, Frans advocaat en politicus, 1898-1919 radicaal-socialistisch kamerlid, 1920 vlg. senator; herhaaldelijk minister, o.m. 14 jan. 1912-21 jan. 1913 van Handel en Nijverheid. - Voor Davids tussenkomst in de Franse Kamer op 20 dec. 1912 zie het Journal officiel de la République française, Chambre des Députés, p. 3374-3375. (Teksten eruit worden geciteerd bij basse, De Vlaamsche Beweging van 1905 tot 1930, i, Gent, 1933 p.48-49).

(103) Voor deze Instructions van aug. 1906, zie hoger p. 63, noot 7.

[p. t.o. 96]

3 / Frans Van Cauwelaert, Louis Franck en Kamiel Huysmans, de ‘drie kraaiende hanen’ voor de vernederlandsing van de rijksuniversiteit te Gent

[p. 97]

perkte levensruimte, als ongeschikt werd bejegend⁽¹⁰⁴⁾.

De Bisschop van Brugge, Mgr. Waffelaert⁽¹⁰⁵⁾, die bekenderwijze weinig contact onderhield met de buitenwereld, maar anderzijds een voorliefde scheen te koesteren voor krachtige uitspraken, verwekte in dit verband een incident, dat een ware opschudding bracht bij de West-Vlaamse katholieke Vlamingen. De Belgische Volksbond - de democratische tegenhanger van de Federatie der Katholieke Kringen⁽¹⁰⁶⁾ - hield einde september 1911 zijn jaarlijks congres te Kortrijk. Zoals gebruikelijk werd de Bisschop, in wiens diocees de vergaderplaats gelegen was, uitgenodigd om op de openingsvergadering een woord van aanmoediging tot de aanwezigen te richten. Mgr. Waffelaert gaf aan deze uitnodiging gevolg en vond de gelegenheid gunstig om aan de vergadering enige - naar zijn oordeel - kordate waarheden voor te houden. Hij keurde het samengaan met andersdenkenden af en weidde daarna breedvoerig uit over de gevaarlijke strekking, die hij de strijders

(104) Met betrekking tot het Nederlands als voertaal aan de Universiteit schreven de bisschoppen o.m.: ‘Il est indispensable d'adopter pour les cours universitaires une langue internationale (...). Le flamand est à peu près exclusivement une langue nationale. (...) L'enseignement universitaire, dans la mesure où il initie le jeune homme à une action générale sur la société, doit, en Belgique, être donné en français. Le flamand y prendra une place circonscrite par les exigences professionnelles, et par notre intérêt patriotique à favoriser la littérature de la moitié de la population belge.’ (D.J. Mercier, Oeuvres pastorales, I, p. 167-168).

(105) Gustaaf Waffelaert, ^oRollegem 27 aug. 1847 †Brugge 18 dec. 1931, promoveerde 1879 in de theologie te Leuven, 1880-1890 prof. in de moraaltheologie aan het Brugse Groot-Seminarie, 1890 vicaris-generaal, 1895 bisschop van Brugge. Eind 1911 publiceerde hij een Monitum ad Clerum in de (door hem 1896 gestichte) Collationes Brugenses, waarbij hij zijn priesters verbood, voor een Vlaamse hogeschool te ijveren.

(106) De Belgische Volksbond (Fr. ‘Ligue démocratique belge’), te Leuven gesticht in 1891, wilde met verwerping van klassenstrijd het lot van de arbeiders en de betrekkingen tussen ‘meesters en gezellen’ verbeteren, en tussen arbeid en kapitaal de vrede herstellen; na Wereldoorlog i werd deze Volksbond het Algemeen Christen Werkersverbond (A.C.W.). - De ‘Fédération des cercles catholiques’ was in 1868 gesticht en groepeerde bestaande kringen en verenigingen. Eerste voorzitter van deze katholieke partij s.l. was August Beernaert; na hem fungeerde Charles Woeste tot zijn ontslag in dec. 1918. Op dit ogenblik was de Fédération sedert meerdere jaren nog slechts de burgerlijke vleugel van de katholieke partij.

[p. 98]

voor de vervlaamsing van de Gentse hogeschool toeschreef. De oprichting van een Vlaamse hogeschool naast deze van Leuven gaat, zo verklaarde hij, het godsdienstig leven in België aan en is een vraagstuk, dat buiten het gezag van de kerkelijke overheid niet kan noch mag worden opgelost. En steeds meer door zijn integralistische stemming beheerst besloot hij: ‘Er bestaan hedendaags drie stromingen, die nevens en ook uit elkaar lopende, alle drie tot verderf leiden: het rationalisme en het modernisme, het losbandig democratisme en het flamingantisme!’ Deze rede werd door de vergadering met een ijzige stilte opgenomen. Mgr. Waffelaert, die zich vermoedelijk aan een betere ontvangst had verwacht, besloot: ‘Ik dank u, heren en vrienden, voor uwe eerbiedige aandacht. Zij was mij meer waard dan luidruchtig handgeklap’. Hij verliet de zaal langs een zijdeur achter het toneel.

De aanwezige Vlamingen konden het begrijpelijkerwijze bij een zo ontijdige tussenkomst niet laten en bereidden zich voor, hun verhaal te nemen de volgende voormiddag, toen het vraagstuk van de vervlaamsing van het hoger onderwijs op de dagorde stond. Dezelfde zondagavond kregen Dr. A. van de Perre en ikzelf van Dr. A. Peel, volksvertegenwoordiger voor Kortrijk, nog een telegram over het gebeurde met een dringend verzoek dat we op de maandagmorgendvergadering zouden aanwezig zijn. Ik stond voor mijn kandidaatsexamen in de Rechten, dat enkele dagen later te Leuven zou plaatsvinden, maar wij konden de oproep van onze vrienden niet onbeantwoord laten. Voor dag en dauw - want het treinverkeer tussen Antwerpen en Kortrijk was nog verre van gunstig - vetrokken Dr. van de Perre en ikzelf. Wij werden bij onze aankomst te Kortrijk door een hele delegatie van opgewonden Vlaamse vrienden opgewacht, die ons én over het verbluffend incident van de dag tevoren én over de spanning van de gemoederen nauwkeurig inlichtten.

Het debat over het hogeschoolvraagstuk werd ingeleid door volksvertegenwoordiger Adelfons Henderickx, die als verslaggever door de inrichters van het Congres was aangesteld en die met klem de vervlaamsing van de Gentse hogeschool verdedigde. De tegenspraak kwam van de heer De Munnynck⁽¹⁰⁷⁾, hoofdopsteller van

(107) Filiep De Munnynck, ^oGent 5 okt. 1873 †Gent 10 dec. 1925, aanvankelijk propagandist voor de christelijke vakbeweging, nadien journalist later hoofdopsteller van het christen-democr. dagblad Het Volk te Gent, 1912-1925 plaatsvervangend volksverteg. voor het arr. Gent.

[p. 99]

Het Volk, die de opvatting steunde van Arthur Verhaegen, wiens invloed toen in de Gentse christelijke arbeidersmilieus overwegend was en die in de Kamer een voorstel neerlegde, waarbij de Gentse hogeschool zou worden ontdubbeld in een Franse en een Nederlandse afdeling⁽¹⁰⁸⁾. Ook Cyriel van Overbergh⁽¹⁰⁹⁾, die eveneens aan het Congres deelnam, was deze oplossing genegen. Ik liet me evenwel niet onbetuigd, om samen met Dr. van de Perre, Adelfons Henderickx en andere vooraanstaande Vlaamse vrienden, het ondoelmatig en onbevredigend karakter van de oplossing-Verhaegen te bewijzen. Het is wel onnodig er aan toe te voegen dat de vergadering, geprikkeld door de onverdiende verdenkingen en verwijten die door Mgr. Waffelaert aan de katholieke en democratisch gezinde Vlamingen werden toegericht, met bijzondere warmte op onze verdediging reageerde. Het einde was dat de motie voor de vervlaamsing van de hogeschool te Gent, op een paar onthoudingen na, met algemene stemmen werd goedgekeurd!⁽¹¹⁰⁾

De betreurenswaardige weerstand, die de Vlamingen aldus vanwege de geestelijke overheden ondervonden, maar die in de lei-

(108) Dit wetsvoorstel van A. Verhaegen, mede ondertekend o.m. door Ch. Woeste en Aug. Beernaert, werd in mei 1911 neergelegd en samen met het andere van F.V.C. c.s. na inoverwegingneming naar de afdelingen doorgestuurd.

(109) Cyriel van Overbergh, ^oKortrijk 7 maart 1866 †Elsene 1 april 1959, promoveerde 1889 in de rechten te Leuven en ging in staatsdienst, 1911 secretaris-generaal van het ministerie van Kunsten en Wetenschappen, 7 dec. 1921-1952 kath. prov. senator voor Brabant, 31 juli 1931 minister van Staat.

(110) Het congres van de Volksbond te Kortrijk was het xviide en greep plaats op 24 en 25 sept. 1911. F.V.C. e.a. pleitten er voor de vernederlandsing van de Gentse hogeschool en deden er in de vierde afdeling volgend besluit goedkeuren: ‘De Vierde afdeeling van 't Congres drukt den wensch uit te zien dat de Wetgevende Kamers weldra de volledige vervlaamsching der huidige Gentsche Hoogeschool verwezenlijken, volgens het wetsontwerp, neergelegd onder anderen door MM. Van Cauwelaert, Huysmans, Huyshauwer en Delbeke, volksvertegenwoordigers.’ (Uit g. eylenbosch, De Belgische Volksbond. Beknopte Geschiedenis. 1891-1920, s.l., s.d., p.61).

[p. 100]

dende Fransgezinde kringen niet minder hevig was en zich daar gewoonlijk in meer krenkende bewoordingen uitte, was natuurlijk niet van aard om de iever van de Vlaamsgezinden te koelen. De beweging voor de vervlaamsing van de Gentse hogeschool werd meer en meer - en niet het minst in de katholieke omgeving - een ware volksleuze. Meer dan honderdduizend handtekeningen werden op enkele maanden ten gunste van de vervlaamsing van de Gentse hogeschool ingezameld. Drieduizend hogeschoolgediplomeerden en honderden gemeenteraden, benevens al onze Vlaamse provinciale besturen, gaven op het voorbeeld van het stadsbestuur van Antwerpen nadrukkelijk hun verlangen te kennen, dat ons voorstel tot vervlaamsing van de Gentse hogeschool onverwijld door de Wetgevende Kamers zou worden aangenomen. De openbare betogingen namen zienderogen in aantal en in omvang toe. Alles liet verhopen dat de zo omstreden overwinning ons niet lang meer zou ontgaan toen, eilaas, de oorlog een tijdelijk halt kwam gebieden aan onze inspanning en onvoorzienbare verwikkelingen veroorzaakte, die de verwezenlijking van de voor ons zo levendige betrachting aan nieuwe en bittere betwistingen en betreurenswaardige vertragingen onderwierp⁽¹¹¹⁾. Het was eerst op 5 maart 1930 dat het ontwerp tot vervlaamsing, dat sedertdien de wet is geworden van de Gentse hogeschool, met 126 stemmen tegen 24 en 7 onthoudingen in de Kamer der Volksvertegenwoordigers werd goedgekeurd. Op 2 april werd dit goede voorbeeld gevolgd door de Senaat met 111 ja-stemmen tegen 14 neen's en 17 onthoudingen⁽¹¹²⁾.

(111) Zie voor dit alles ook basse, o.c., i, p.137-143. - De honderdduizend + drieduizend handtekeningen waarover F.V.C. spreekt waren eind 1912 verzameld. (Ibid., p. 139-140).

(112) Een meer gedetailleerd verhaal van deze gebeurtenissen werd door mij gegeven in de rede welke ik voor de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, op 22 dec. 1956, heb uitgesproken bij de feestelijke herdenking van de vervlaamsing van de Gentse hogeschool. (Noot F.V.C.).