Sinne- en minnebeelden. Deel 2. Inleiding en commentaar

Regelnummers proza verbergen

[p. 131]

6 Ad lectorem, de fine huius opusculi. praefatio.

Voorrede tot de lezer, over het doel van dit werkje.³⁶

1Als u in spel niet enkel speelse zaken en van het kind³⁷ dat ik u voorstel niet al te 2kinderachtige dingen verwacht, maar de bedoeling hebt hier iets te vinden wat men 3zelden op één en dezelfde plaats gezocht heeft, beste lezer, blijf dan even staan in 4deze ingang. Want voordat u verder gaat, wil ik u van te voren in een paar woor-5den iets vertellen over de titel van dit boekje en over de reden van mijn onderne-6ming. Redelijke lieden vinden het redelijk dat ieder zelf uitlegt wat hij gezegd of 7geschreven heeft. De Grieken eerst en daarna de Romeinen die de Grieken hebben 8nagevolgd, hebben dit soort geschrift emblemata genoemd. Uit het idee om het nu 9zelf aan anderen over te laten de oorsprong van dit woord na te speuren en een 10angstvallig onderzoek naar de benaming achterwege te laten en ze op basis van de 11praktijk te beschrijven, verklaar ik dat emblemata, met kennis van zaken uitgege-12ven, stomme beelden zijn die toch spreken; dat ze lichtvoetig schijnen, maar toch 13gewicht hebben; dat ze lachwekkend lijken, hoewel ze niet zonder wijsheid zijn; en 14tenslotte dat hierin meestal iets meer gelezen wordt, dan er geschreven is; meer 15gedacht, dan gelezen.

16Maar misschien zal iemand zich erover verwonderen, ja er zelfs buitengewoon 17boos over worden, dat ik bepaalde dwaasheden van die glibberige leeftijd niet 18alleen aan de degelijke zedenleer, maar ook aan godsdienstige overdenkingen 19verbonden heb, en zover uiteenlopende en op het eerste gezicht tegengestelde 20zaken om zo te zeggen in één bundeltje heb verzameld. Laat het mij vergund zijn, 21waarde lezer, om aan deze tegenwerping tegemoet te komen en enkele zaken met 22u te bespreken over mijn plan in deze zaak en over het doel van dit werkje.

23Ten eerste beken ik ruiterlijk dat het eerste deel van deze emblemen aan de 24stormachtige branding van mijn jeugd ontsprongen is. Deze had immers, toen zij 25door de bij die leeftijd behorende hartstochtelijkheid spoedig tot de dichterlijke 26sirenen en hun verleidingen meegesleept werd,³⁸ zo nu en dan enkele liefdesemble-27men, dat wil zeggen jeugdige onbezonnenheden op papier gezet. Andere bezighe-28den die zich voordeden hebben me destijds gedwongen deze, evenals andere van 29dat soort letteroefeningen, terzijde te leggen. Toen deze dingen mij onlangs bij het 30ontrollen van enkele oude papieren weer in handen gekomen waren (en dit juist 31toen ik reeds door de buitengewone weldadigheid van de hoogste en verhevenste 32God begonnen was enigszins verlost te raken van de last van mijn vroegere leven), 33vond ik bij het herlezen daarvan, dat ik mijzelf daar heel beeldend afgeschilderd 34zag: hoe ik was geweest, dat wil zeggen een onervaren jongeling door jeugdige 35passies ellendig heen en weer geslingerd. Niettemin merkte ik intussen dat vurige 36sprankeltjes van die bekoorlijke letterkunde in mij als het ware opgerakeld werden 37en zoals de dichter ... ‘herkende ik de sporen van de oude vlam.’³⁹

38Toen ik door deze zoete verleiding van de vroegere passie de controle over 39mezelf enigszins had verloren, begon ik het plan op te vatten om, tot oefening en 40onderricht van mijn geest, die jeugdige en op de liefde betrekking hebbende emble-41mata in een dichterlijk spel naar omstandigheden te veranderen en over te brengen 42in mannelijker overdenkingen op het gebied van de moraal en op het gebied van 43de godsdienst die horen bij de volwassen leeftijd. Ik dacht immers dat ik door op 44die manier te spelen een niet onbetrouwbaar beeld van het menselijk leven aan mij-45zelf en aan anderen zou geven, vooral als ik de mens in een drievoudig boekje, op 46een drievoudige manier voor ogen zou stellen, namelijk als een natuurlijk, een 47sociaal en een christelijk wezen. Ik maakte me dus op voor het werk en geef in het 48eerste boekje mijn jeugd weer, beste lezer, dat wil zeggen een eerlijk beeld van die

36 Alleen de van de Nederlandse tekst afwijkende verwijzingen en toespelingen zijn hier geannoteerd; de lezer raadplege dus voor overige annotaties de Nederlandse Voorreden. Parallelle passages in de Latijnse en Nederlandse voorrede zijn:

r. 1 Si in lusu - r. 13 quam sit lectum
r. 1 Indien ghy in - r. 14 denckt, alsmen siet

14 At mirabitur fortassis - 16 sacris meditationibus coniunxisse
34 Dan yemant sal - 37 ende stichtelijcken bedenckingen

18 Cui obiectioni ut - 26 in manus incidissent
38 Dese tegenworpinge sal - 48 handt ghevallen wesende

26 (ac id quidem - 30 ibi depictum videre
48 hebben, door oversien - 52 voegen geopent hebbende

33 Quo pristini affectus - 36 quam sacras, transfunderem
55 Desen onvermindert (midts - 67 behoort te klimmen

37 Videbar enim isto - 43 primo libello damus
199 Des menschen leven - 211 in't eerste stuck

50 mihi aliisque, persuadeam - 59 in toto mancipetur
65 ende alsoo mijn - 75 jonckheyt is geweest
evenals: 81 niet meer naer - 82 is te leven

60 Cum vero iuventutis - 80 quis non fateatur?
83 Dan alsoo de - 126 mochten gewaer werden

86 Librum hunc eam - 89 rudi satis indicavi
162 Waer toe oock - 164 van connen gheven

104 Res ipsa loquitur - 113 Evangelica saepe videmus
295 Men ondervint, God - 308 Luc. 7.32)

134 Iam desinam - 136 aculeo, torpere incipient
309 Nu wel aen - 316 uwe verdwaelde sinnen

Cats is in het Latijn veel beknopter en hij spreekt hier nadrukkelijker in de ik-vorm. Verder laat hij het lange gedeelte over de inzetten op de titelprenten en de vele bijbelverwijzingen achterwege, en last hij aan het einde de anekdote over Demosthenes in. Nog afgezien van de taal heeft hij voor het ‘Ad lectorem’ duidelijk een lezer voor ogen gehad die hij intellectueel hoger inschatte (‘Ernstige mannen begrijpen door de titel dat het niet bij lichtzinnigheden blijft’). De klassieke citaten en verwijzingen komen in de Nederlandse voorrede niet voor.

37 Dit kan zowel betrekking hebben op het boek zelf (een papieren kind) als op Cupido, het kind van Venus. De minnegod stond prominent afgebeeld op de eerste titelprent van de ed. 1618 (zie afb. 1) en hij neemt een centrale plaats in op de prent voorafgaand aan Proteus.

38 De sirenen, bewoonsters van een rotsachtig eiland, betoverden met hun gezang de voorbijgangers. De meest bekende voorstelling van de sirenen gaf Homerus in zijn Odyssee.

39 Vergilius, Aeneis, iv, 23. Cats heeft Agnovi, Vergilius ‘a[d]gnosco’. Het citaat werd, evenals het hierop volgende, aangehaald door Montaigne, Essais, iii, v. Ed. Villey 1978, ii, 848. Vgl. de volgende noot.

[p. 132]

49natuurlijke mens, gericht op zijn voortplanting (wie ontkent dat dit eigen is aan de 50natuur?) en zo met zijn eigen kleuren geschilderd. Want waarom zou ik ontkennen 51dat ik zo geweest ben? Laat hij maar bang zijn zijn ondeugden te erkennen, die ook 52nu nog daarin verkeert. ‘Om een droom te vertellen’, zegt hij, ‘moet je wakker zijn.’⁴⁰

53In het tweede boek geef ik een beeld van een burger, dat wil zeggen een sociaal 54wezen dat in onderling gezelschap van mensen leeft. Een christelijk man, dat wil 55zeggen van het ware geloof doortrokken, schets ik tenslotte in het derde boekje. 56En dit in alle gevallen onder handhaving van dezelfde prenten. Om andere redenen, 57maar ook hierom, namelijk om mijzelf en anderen ervan te overtuigen dat de mens 58(ook al behoudt hij de uiterlijke vorm van zijn lichaam) de innerlijke gaven van de 59geest moet veranderen, en om te laten zien hoe wij van die onstuimige en woelige 60jeugd tot de bedaarde standvastigheid van de volwassen leeftijd en vandaar met een 61prijzenswaardige verandering naar de ernstige ouderdom over moeten gaan die de 62andere leeftijden tot voorbeeld zal strekken; en hoe wij telkens weer naar het betere 63en het hogere moeten streven, zolang totdat die standvastige en oprechte ernst 64dezelfde plaats in onze geest heeft ingenomen als de ijdele lichtzinnigheid en ijdel-65heid van het jeugdige karakter daar vroeger heeft ingenomen, zoals het geweten (na 66het maken van een vergelijking tussen het vroegere en het huidige leven) ieder zal 67vertellen. Zo moet uiteindelijk de leefwijze van ieder van ons niet langer aan ver-68dorven menselijke hartstochten, maar geheel aan de goddelijke wil worden 69gewijd.⁴¹

70Daar echter een niet gering gedeelte van onze jeugd al zover afgegleden is dat 71zelfs een fatsoenlijke en stichtelijke titel van een boek haar, wanneer zij wil lezen, 72datzelfde boek gewoonlijk al uit de handen doet vallen, en haar, als een door een 73vooroordeel bezwaarde lezer, zozeer van verdere lezing afschrikt (want naar het 74schijnt kunnen de jeugdige oortjes van de meesten niets anders verdragen dan half-75zachte versjes van losbandige dichters), leek het mij goed op grond hiervan de titel 76en het uiterlijk van het boekje te gebruiken om hen te strikken. Daarom heb ik 77ervoor gezorgd dat op de titelpagina en enkele prenten een afbeelding van Cupido, 78zoals die bij dichters voorkomt, en andere dwaasheden van de liefde werden afge-79drukt, zodat een genotzuchtig iemand die hier toevallig op stuit, niet vermoedt dat 80hier iets anders dan paradijselijkheden en louter heerlijkheden van Venus en Ado-81nis⁴² in schuilen, en op die manier elke nietsnut tot verdere lezing van het werk, 82als tot voedsel dat bij zijn smaak past, kan worden uitgenodigd. Ik pleeg dus 83bedrog, beste lezer, maar naar ik hoop voor iedereen onschadelijk. Want ook lieve 84voedsters hebben vaak de gewoonte hun pleegkinderen op ongeveer deze manier 85tot hun voordeel te bedriegen, doordat zij namelijk het sap van een bitter medicijn 86stiekem in dingen doen die kinderen lekker vinden, toedienen en, zoals hij zegt:

eerst nog de rand van de beker rondom bestrijken
met vloeibare honing, heerlijk en goudgeel.⁴³

89Zo heeft ook een chirurg zijn lancet, verborgen in een spons (terwijl hij doet alsof 90hij de wond zachter maakt en reinigt), met succes in de borst van een prinses 91gedrukt, zo vertelt de overlevering.⁴⁴ Wie zou niet toegeven dat dit soort bedrog 92niet alleen geoorloofd, maar zelfs ook goed is?

93Anderzijds, terwijl ik er volledig op gericht was dat ik de jongelieden met een 94aantrekkelijke vormgeving, dat wil zeggen, met een lieflijk en de jeugdige ogen

40 Seneca, Epistulae morales, liii, viii. Vert. Verhoeven 1980, 138. De regel voorafgaand aan de sententie, is gebaseerd op wat Seneca een zin eerder zegt: ‘Quare vitia sua nemo confitetur? Quia etiam nunc in illis est’ (Waarom geeft niemand zijn fouten toe? Omdat hij nog altijd daarin ondergedompeld is). Montaigne gaf het citaat, evenals het vorige, in zijn Essais, iii, v. Zie ed. Villey 1978, ii, 845. Vgl. de vorige noot.

41 1 Petrus 4:2.

42 De jongeling Adonis werd bemind door Venus. Tijdens de jacht werd hij gedood door een ever, die Mars uit jaloezie op hem had losgelaten. Na zijn dood verblijft hij de ene helft van het jaar in de onderwereld, de andere helft bij Venus. Zie voor dit ‘favoriete liefdespaar’ in de zeventiende eeuw: Sluijter 1986, m.n. hoofdstuk 3.

43 Prius ... liquore: Lucretius, De rerum natura, i, 937-938. De passage van Cats gaat terug op een ruimer gedeelte dan hij hier letterlijk citeert. In zijn apologie voor het gedicht zegt Lucretius namelijk (i, 935-941):

‘[...] Want juist zoals artsen
kindren afschuwlijke absint trachten in te doen nemen maar eerst nog
rondom de rand van de beker bestrijken met vloeibare honing,
heerlijk en blond, dat die jeugdige leeftijd, die tot aan de lippen
daarop niet voorbereid is, wordt bedrogen en 't bittere mengsel
opslikt maar door dat bedrog toch ook niet wordt benadeeld, doch veeleer
door die methode herstelt en weder gezond wordt [...].’

Vert. Timmerman 1984, 62. Ook Plinius, Naturalis historia, xxvii, xxviii (49) vermeldde een dergelijke aanwending: ‘Alii pueris folia in fico sicca, ut amaritudinem fallerent’ (Sommigen hebben voor kinderen de bladeren door een gedroogde vijg gehaald, zodat ze de bittere smaak niet zouden proeven).

44 In ‘Liefdes vosse-vel. Proef-steen op het trou-geval van Faes en Alette’, nog niet opgenomen in de Trou-ringh uit 1637, maar voor het eerst in Alle de wercken. Amsterdam 1658, ii, buiten de signering, tussen de pagina's 192-193; hier: (q) aa-[(q5) aa5v] komt een overeenkomstige verwijzing voor. Alleen is er geen sprake van een spons maar van een satijnen doekje:

Ick heb in seker boeck met aendacht eens gelesen,
Hoe dat een goet bedroch een vryster heeft genesen:
Sy was een eenigh kint oock van een grooten Vorst,
En had een dick geswel ontrent haer teere borst.
Maer niemandt mocht het seer met handt of vinger raken,
Jae niemant mocht haer borst in geenen deel genaken.
Een Doctor van de Prins die quam met blijden schijn,
En bracht haer voor het oogh een lapjen van Satijn;
Dit seyd' hy, soete maecht, dat sal uw pijn genesen,
Mach slecht dees sachte stof ontrent u boesem wesen.
Want in haer schoone verw daer schuylt een grooter kracht,
Als niemant van de kunst voor desen heeft bedacht,
De Flele [lees: Freule] langh gevleyt, die wou de kuer gehengen,
En liet het sacht satijn ontrent haer boesem brengen;
Maer daer in schuyld' een vliem, en eert de Freule weet,
Soo was 't dat Doctor Kloeck haer in den boesem sneet;
Daer schreeut de soete maeght met al haer gantsch vermogen,
En seyde boven dat de Doctor had gelogen:
Maer na een oogenblick gaf sy den meester danck,
En dat niet voor een reys maer al haer leven lanck.

Citaat op [(q5) aa5r]. Een illustratie brengt bovendien de list van de dokter in beeld. De herkomst van het verhaal is niet teruggevonden, maar het zou voor kunnen komen in een van de bronnen die Cats gebruikte voor zijn Trou-ringh (vgl. Worp 1897).
Omdat het eigenlijke verhaal een te bekende, ware, gebeurtenis bevatte en er aanstoot aan zou kunnen worden genomen, hield Cats het tot 1658 achter. De uitgever Jan Jacobsz Schipper merkte boven het verhaal op ‘datter goet in is mach nagevolght werden, het andere dient daer gelaten’ (Ibid. (q) aa). Hierover Smilde 1938, 246 en 252. Het verhaal is tevens opgenomen in de bloemlezing van Van Es 1962-2, 93-118, i.h.b. 115-116. Montaigne besprak hoe men kinderen afleidde wanneer men ze met een lancet een sneetje wilde toebrengen (Essais, iii, iv. Ed. Villey 1978, ii, 833).

[p. 133]

95aansprekend titelblad zou aanlokken, was ik bang dat ik de ernstige en streng fron-96sende mannen, doordat er een zo belachelijk en nutteloos schouwspel al op de 97drempel zelf getoond werd, van dit werk zou weren en dat ik op die manier door 98het een te vermijden juist op het andere zou stoten. Het scheen me de moeite waard 99aan dat bezwaar met een verzwegen, niet voor iedereen evenzeer duidelijke remedie 100het hoofd te bieden. Daarom heb ik dit boek de duistere, niet voor iedereen door-101zichtige, titel Silenus Alcibiadis gegeven. Maar wat dat en het hele werkje daarna 102betekenen, heb ik voor de niet al te ongeletterde lezer door twee emblemen aan de 103titelprent toe te voegen voldoende aangegeven.⁴⁵ Waarom is het nodig deze dingen 104tot in detail uit te leggen? Dit is mijn wens: dat dit werkje hoewel iemand het 105gemakkelijk kan veroordelen, omdat het aan de oppervlakte (zoals dat heet) 106belachelijk is en niets dan jeugdige onzin bevat, toch heel anders is voor iemand die 107het niet alleen maar oppervlakkig beziet;⁴⁶ de welwillende lezer zal merken dat, 108hoewel het eerste boekje dat mijn jeugdig enthousiasme heeft voortgebracht slechts 109liefdeszaken behandelt, toch veel dingen daarin niet op een liefdesmanier, dat wil 110zeggen dwaas en smakeloos behandeld worden, maar dat er bijna overal het zout 111van de zedenleer over gestrooid is, vooral echter als hij er geen bezwaar tegen heeft 112vaak die bloempjes van geleerden, die we ter opluistering en ter uitleg hebben 113toegevoegd, te raadplegen.⁴⁷

114U zult elders, dat beken ik ook, geestigheden vinden, maar zoals het onmogelijk 115is zonder kleuren te schilderen, zo is het ook onmogelijk de gewoontes van de 116jeugd te beschrijven, of de natuurlijke mens weer te geven, zonder die scherts. We 117zouden door anders te doen niet doen wat we doen. Zij zullen de verslapte geesten 118uit hun matheid halen, naar ik hoop, de weg plaveien naar het betere en de geest 119van de jeugd geleidelijk aan daarheen voeren, waar hij uit zichzelf niet heen had 120durven klimmen. De ervaring zelf maakt duidelijk dat mensen, zoals meestal wan-121neer moeilijke, ernstige, ja zelfs gewijde zaken behandeld worden, geestelijk ver-122slappen en in slaap vallen, maar bij genoeglijke zaken, jeugdige mallepraat, onzin 123en kluchten wakker blijven, hun slapheid afwerpen, hun oren spitsen en hun geest 124oprichten.

125Hij heeft dit gezien, die alles ziet, de eniggeboren zoon van God, Christus de 126Verlosser, dit ontging de heilige mannen niet, en het ontsnapte ook niet aan de aan-127dacht van de geleerden. Zij allen hebben de gewoonte telkens wanneer ze tot het 128volk moeten spreken en telkens wanneer ze de aandacht van de toehoorders moeten 129trekken of hen er weer bij moeten halen, hun eigen voorbeelden doorgaans met 130luchtige en volkse zaken af te wisselen, hun kunst met kunst verbergend.⁴⁸ We zien 131toch vaak in het Evangelie dat Christus weliswaar met kinderspel, een mosterd-132zaadje en dergelijke dingen begint, maar tenslotte met een ernstig en goddelijk slot 133eindigt? Wie weet niet dat Paulus en andere heilige mannen herhaaldelijk iets 134dergelijks hebben gedaan en ter wille van hun toehoorders versregels van heidense 135dichters in de hoogheilige mysteriën van het goddelijk woord hebben gevoegd?⁴⁹

136Van de voorbeelden van geleerden noem ik de snedige uitspraak van Demosthe-137nes.⁵⁰ Toen in Athene de toehoorders, te weinig oplettend, hem overschreeuwden 138terwijl hij iemand voor een halsmisdrijf verdedigde, zei hij: ‘Luister nu eens even 139goed: ik zal een ongekende zaak, die aangenaam is om te horen, naar voren bren-140gen.’ Toen op deze woorden terstond een diepe stilte en de hoogste oplettendheid 141van de toehoorders was ontstaan, zei hij: ‘Een jongeman had een ezel gehuurd om

45 Cats doelt hier op de beide, devies-achtige, inzetten in de benedenhoeken, die hij kennelijk ook als emblemen beschouwde. In tegenstelling tot het Nederlands laat hij nu een uitleg achterwege. Zie voor een interpretatie van de titel, de annotatie bij het Nederlandse proza, r. 163.

46 Waarschijnlijk heeft de zetter zich hier vergist en heeft hij een zinsdeel ten onrechte herhaald. Omdat de zin nu een ongrammaticale constructie bevat, en omdat in het ‘Ad lectorem’ in de ed. 1618 het zinsdeel quam summo habitu in oculos intuenti evenmin was opgenomen, is hier ingegrepen in de tekst.

47 Cats kent dus naast een ‘versierende’ ook een verklarende functie aan de citaten toe. Het merendeel van de bloemrijke citaten blijkt afkomstig te zijn uit Josephus Langius' Polyanthea (zie hierover de hoofdstukken 2.4.6 en 2.5.2.4).

48 Vgl. Ovidius, Metamorphosen, x, 252: ‘Ars adeo latet arte sua’ (Zozeer gaat kunst in eigen kunde schuil).

49 Vgl. Handelingen, 17:28, ‘Want in Hem leven wij, en bewegen ons, en zijn wij; gelijk ook enigen van uw dichters gezegd hebben: Want zij zijn ook Zijn geslacht.’ Meer dan eens worden in de Sinne- en minnebeelden christelijke en heidense noties naast elkaar gebruikt.

50 Cats kan dit verhaal uit verschillende bronnen hebben gekend: uit Plutarchus, die het opnam in zijn Moralia (‘Vitae decem oratorum, viii. Demosthenes’), 848 a-b (lcl, 10, 434-435; vgl. pre vi, 646), en verder uit twee plaatsen bij Erasmus: Ecclesiastes libri i-ii (ook wel aangeduid met De ratione concionandi), ii. Zie: Opera omnia v-4. Ed. J. Chomarat. Amsterdam etc. 1991, 276-277, r. 642-650 (in Opera omnia. Ed. Clericus 1704, v, 860); en de Adagia (‘De asini umbra’), i, iii, lii. Zie: Collected works of Erasmus. Adages Ii to Ivioo. Ed. M. Mann Philips en R.A.B. Mynors. Toronto etc. 1982, 278-280, met bronvermeldingen (in Opera omnia. Ed. Clericus 1703, ii, 132-133). Met dank aan J. Trapman te 's-Gravenhage.
Cats heeft blijkbaar enkele tekstdelen uit het adagium met elkaar gecombineerd tot een nieuw geheel, waardoor tevens een gedeelte uit het verhaal bij Plutarchus (dat Erasmus in het Latijn gaf), werd opgenomen. Vgl. verder Willem Baudartius, Apophthegmata. Leiden 1632, ii, 263-264; evenals de verwerking van Vondel in Den gulden winckel. Amsterdam 1613, 61, nr. lvii (hij liet echter Empedocles als spreker optreden).

[p. 134]

142enkele bezittingen van hem van Athene naar Megara te vervoeren. Toen hij onder-143weg echter door de hevige hitte van de zon gekweld werd en er nergens enige scha-144duw was, ging hij tenslotte, terwijl hij het beest tussen hem en de zonnestralen 145zette, onder de ezel zitten om de warmte te ontvluchten; toen schold de ezeldrijver, 146verzette zich tegen de daad, dreef het beest weg en zei dat de ezel was gehuurd om 147een reis, niet om voor schaduw te zorgen. Daartegenover zei de ander weer dat hij 148het recht had de ezel te gebruiken en er, als hij dat wenste, het voordeel van te heb-149ben gedurende de gehele huurtijd.⁵¹ Om kort te gaan: de zaak begon met woorden 150en liep uit op slaan⁵² en werd uiteindelijk voor het gerecht gebracht.’ Nadat hij dit 151gezegd had - allen wachtten met de grootste aandacht de afloop van de zaak af - 152maakte hij zich op, zo leek het tenminste, om weg te gaan. Toen de Atheners zich 153daartegen verzetten en van hem eisten dat hij de rest van het verhaal zou vertellen, 154zei hij: ‘Gaat jullie een verhaal over de schaduw van een ezel zo ter harte, maar lijkt 155het jullie niet de moeite waard naar serieuze dingen te luisteren?’

156Ik zal nu besluiten, niet dan nadat ik eerst hetzelfde of iets dergelijks in het oor 157gefluisterd heb bij hen die, zodra ze met een opgewekt oog en een rimpelloos voor-158hoofd het eerste deel van dit werkje hebben gelezen, in de volgende delen als bijen 159die hun angel verloren hebben, zullen beginnen te verslappen. U lezer, als u mijn 160woorden ter harte neemt, en uzelf liefhebt, zorg er dan voor dat u deze regel in uw 161geest ingeprent houdt: Men mag de staart niet van de kop scheiden, c. Maiores de 162Baptis.⁵³ Vaarwel.

51 Cats zinspeelt hier op het vruchtgebruik binnen het zakenrecht, zoals dat te vinden is bij Justinianus (ii, 4, pr.). Dit wordt aldus gedefinieerd: “Het is een zakelijk recht op de goederen van een ander persoon, waardoor aan de titularis voor een bepaalde tijd of tot aan zijn dood het recht werd toegekend om van de zaken het gebruik en het genot te hebben, maar zonder daarover te mogen beschikken of aan de substantie te raken. Usus fructus est jus alienis rebus utendi fruendi salva rerum substantia. Toepassing: de economische bestemming wijzigen: bijvoorbeeld een landbouwgrond tot park maken [...]. Het gebruiksrecht was beperkter dan het vruchtgebruik, in die zin dat het genotsrecht (jus fruendi) ontbrak en het gebruiksrecht zelf minder uitgebreid was, bijvoorbeeld hij kon zijn recht aan niemand anders verkopen, verhuren of gratis afstaan (ii, 5, 1). Toch werd in de keizertijd (1e eeuw n. Chr.) een zeker vruchtgenot toegestaan, bijvoorbeeld gasten herbergen, bloemen uit de tuin plukken, hout voor dagelijks gebruik nemen.” In: R. Derine, Schets van het romeins privaatrecht. Uitwendige en inwendige geschiedenis. Antwerpen 1982, 282, nr. 310 en 285, nr. 318.

52 De woordspeling verba-verbera komt vaker voor, zoals bijvoorbeeld in Seneca, De constantia sapientis, v, 1. Vgl. ook A.D. Leeman en A.C. Braet, Klassieke retorica. Haar inhoud, functie en betekenis. Groningen 1987, 112.

53 Met andere woorden: lees het gehele werk, zoals ook de slotregel van de opdracht aan de jonkvrouwen luidt: ‘Ghy dan of leestet niet, of leestet al te mael’. Vgl. in verband met de beeldspraak ook Balavoine 1992, 12 over de Alciato-uitgever Roville: ‘Un livre est pour lui comme un être vivant, un “corps” qui ne doit pas être démembré’.
Is c. Maiores de Baptis. een afkorting van ‘De oudere catechismussen over de doop’? Cats, die spreekt over een regel (hunc canonem) zou hier namelijk een toespeling kunnen maken op een passage over de doop in de catechismus. Onder ‘Quintus baptismi effectus Christo capiti connexio’ (Het vijfde effect van de doop is de verbintenis met het hoofd, Christus) staat in de Catechismus romanus (1566): ‘Iam vero per Baptismum, etiam Christo capiti tanquam membra copulamur & connectimur. Quemadmodum igitur a capite vis manat, qua singulae corporis partes ad proprias functiones apte exequendas moventur: ita etiam ex Christi Domini plenitudine in omnes, qui iustificantur, divina virtus & gratia diffunditur, quae nos ad omnia Christianae pietatis officia habiles reddit.’ Ed. Leuven 1678, 158. In vertaling: ‘Verder worden wij door de doop tevens met Christus, het hoofd, als ledematen verenigd en verbonden. Zoals een kracht van het hoofd afstroomt waardoor de afzonderlijke onderdelen van het lichaam ertoe gebracht worden hun eigen functie goed uit te voeren, worden ook uit de volheid van Christus onze Heer over allen die gerechtvaardigd worden de goddelijke kracht en genade uitgestort, die ons tot elke taak van christelijke liefde geschikt maken.’ Hierna volgen verwijzingen naar o.m. Bernardus en Augustinus. Met dank aan P.C.A. van Putte te Voorburg.
Bernardus schreef in zijn In nativitate sancti Ioannis Baptistae, ii onder aanhaling van Mattheus 24:28, ‘Nec tamen ubi caput, sed ubicumque fuerit corpus, ibi congregabuntur et aquilae, licet non possit caput a corpore separari’ (Niet waar het hoofd, maar overal waar het lichaam is, daar zullen zich ook de arenden verzamelen, hoewel het hoofd niet van het lichaam is te scheiden). Zie: Opera v. Ed. Leclercq en Rochais 1968, 177, r. 9-10. En Augustinus merkte in zijn In Iohannis evangelium tractatus cxxiv, xxi, 9 op: ‘Demonstrat enim caput ut membra videant, et docet caput ut membra discant; unus tamen homo caput et membra. Noluit se separare, sed dignatus est adglutinari’ (Want het hoofd toont, opdat de leden zien, het hoofd onderwijst, opdat de leden leren: toch is de mens één, hoofd en leden. Hij [= Christus] wilde zich niet afscheiden, maar verwaardigde zich ertoe zich sterk aan ons te binden). Ed. D.R. Willems. Turnhout 1954, 217, r. 16-18 (cc xxxvi). De gedachte kan tevens verbonden worden met Romeinen 12:5; 1 Corinthiërs 12:12 en 27, evenals Efeziërs 5:30.
Caput iii van de decretalen van Gregorius ix begint met ‘Maiores’, maar in liber iii, xlii onder ‘De Baptismo et eius effectu’ komt de regel niet voor. Zie Corpus iuris canonici. Pars secunda Decretalium collectiones. Ed. A. Friedberg. Leipzig 1881, 644-646.
Een andere mogelijkheid is dat Cats het citaat uit een verzameling van aan Cato toegeschreven disticha heeft overgenomen. Vgl. in dit verband twee versregels in de Ethica Ludulphi, een middeleeuwse Cato-navolging met praktische wenken voor het leven:

Non debet a capite membrum discrepare,
quin suum desideret esse singulare.

Een ledemaat moet passen bij de kop
anders verlangt het weer op zichzelf te zijn.

Geciteerd uit: R. Peiper, ‘Beiträge zur lateinischen Cato-Literatur.’ In: Zeitschrift für deutsche Philologie 5 (1874), 165-186, i.h.b. 178, r. 205-206. Vgl. tevens Walther 3, 242, nr. 17462. De hier door Cats geciteerde regel staat nogmaals onder embleem xxx-viii.b.4.b.