Sinne- en minnebeelden. Deel 2. Inleiding en commentaar

[p. 105]

IV Annotaties en commentaar

[p. 107]

De preliminaria

Proteus opent met een tamelijk drukke titelprent waarop Cupido wordt geëerd (zie voor een beschrijving hiervan hoofdstuk 2.4.1.2). In de cartouche, gedragen door Geloof en Rechtvaardigheid, staat: Tot Rotterdam By Pieter van Waesberge boecvercooper An. 1627. Met Privilegie voor 15. Iaren. De Rotterdammer Pieter van Waesberge (1599-1661) was als drukker-uitgever-boekverkoper gevestigd op het Steiger in ‘De gekroonde leeuw’. Hij bouwde een behoorlijk fonds op (zo'n tachtig werken) en had, voordat Cats' Proteus verscheen, enkele belangrijke titels uitgebracht, waaronder Hugo de Groots Apologie, Jan Baptist Houwaerts Pegasides pleyn (beide uit 1623), afzonderlijke uitgaven van Bredero's toneelspelen evenals diens Alle de spelen, en een aantal werken van Willem Teelinck. In 1625 had Van Waesberge de Emblemata en de Emblemata moralia van Zacharias Heyns uitgegeven. Het privilege van Proteus zou al weer snel teruggaan naar Van de Venne, die in 1628 een octrooi kreeg voor 15 jaar.¹

1 In 1626 werd het privilege van Cats' Houwelyck overgedragen aan Van Waesberge. Zie over de werkzaamheden van deze Pieter van Waesberge, die in 1626 met Catharina La Vie van Enkhuizen in het huwelijk trad, en in 1660, één jaar voor zijn dood, met Maria van Tuyl Cornelisdr hertrouwde: Ledeboer 1869, 80-93; Ledeboer 1872, 340; Briels 1974, 496, noot 4 en 538-541; Meeus 1990, ii, 274-297 en 680. Voor de ed. van Proteus die Van de Venne in 1629 samen met Joost Ockerss. op de markt bracht: de bibliografie nr. b.10.

1 Aen den verstandighen leser op de titel-prent.

2	een ... vieren: Cupido eer bewijzen
3	gladde vee: Hier: dieren in het water (vgl. wnt xxi, i, ii, 3, b).
4	Hoewel ze zich in het (koude) water bevinden, branden ze (vanwege de liefde). Het is het bekende beeld van het liefdesvuur dat, uit het water ontstaan, niet door het water kan worden geblust. Vgl. verder o.m. ‘Aende Zeeusche Ionck-vrouwen’, r. 2 en embleem xvi.a.1.
7	geylen: wellustige; of, tegenover de zwarte moor: gele
8	een blinden lecker: een blinde jongen; het woord ‘lecker’ paste men vaker toe op Cupido en omdat hij mensen zonder aanzien des persoons met verliefdheden opzadelde, werd hij - hoewel niet op deze titelprent - dikwijls geblinddoekt voorgesteld. Zie Panofsky 1939 evenals B. Westerweel, ‘Cupid's blindfold: the development of an iconographical topos.’ In: The European emblem 1990, 153-166.
10	haer malle tochten: hun dwaze hartstochten, begeerten
12	het eyghen oogh-gemerck: hetzelfde doel
14	ringh: gebied, streek (wnt xiii, 509, ii, 7)
15	vier: (liefdes)vuur
	gemeen: gewoon
16	woelen onder een: zijn allen druk doende
18	onvernuftich: redeloos, onverstandig
19	blindenwegh: de weg van een blinde, toespeling op Cupido (vgl. r. 8)
	vlees: lichaam (als zetel en voorwerp van lusten en begeerten)
20	Menschen-kint: Vgl. in verband met deze aanduiding voor de mens Psalm 33:13 en Ezechiël 3:17.

[p. 108]

In dit gedicht op de titelprent spreekt Cats de lezer rechtstreeks toe. Hij vindt dat de mens zich moet laten leiden door zijn rede en zich moreel moet zien te verheffen, en hij waarschuwt voor de lichamelijke hartstocht.

De titelprent brengt die uit Otto Vaenius' Amorum emblemata (Antwerpen 1608) in herinnering. Hierop kijkt Cupido met een toorts in de hand vanuit de wagen van zijn moeder Venus neer en ziet hoe letterlijk alles op aarde door hem is overwonnen. Geen mens, dier of hemellichaam is het gelukt te ontkomen aan de pijlen uit zijn boog (vgl. afb. 7). Al eerder was ook de getroonde Cupido die de titelprent van de bundel Thronus cupidinis domineert, eerbetoon ten deel gevallen.² Is de minnegod in vroegere edities van Cats als drager van de wereld voorgesteld (vgl. afb. 1), hier triomfeert hij gezeten op de wereldbol. De personificaties van het Geloof en de Rechtvaardigheid, die in de eerdere edities nog de hoofdvoorstelling van de titelprenten voor het tweede en derde deel bepaalden, zijn nu nog slechts in het bovenste gedeelte van de gravure opgenomen. De in de titel genoemde figuur Proteus komt ter sprake in r. 225 van de ‘Voor-reden’.

2 De titelprent van Vaenius wordt ook ter sprake gebracht door Porteman 1983, 38. Vgl. voor een ander verband met Vaenius: Cats' ‘Voor-reden’, r. 42. Informatie over de bundel Thronus cupidinis (1618) in de inleiding bij de facs. ed. door De la Fontaine Verwey. Amsterdam 1968. Vgl. verder Landwehr 1988, 268-269, nr. 794-796.