Verhael-boecken van den cardinael Bentivoglio

[p. 510]

Verhael Van de vlucht van Hendrick van Bourbon, Prince van Condè,
Eerste Prins van Koninglijcken Bloede van Vranckrijck, en van 't gene sich toegedragen heeft tot sijn wederkomste toe binnen Parys.

⁺VRanckrijck genoot in de laetste tijden van Hendrick de Vierde, een der grootste en vermaertste Koningen, die dat Rijck oyt gehadt heeft, een diepe Vrede en gerustheyt; wanneer op 't onversienste in 't uyt-gaen van het Jaer 1609. een seer beswaerlijcke toe-val ontstont, die alle saecken in een oogenblick verstoorden, en die eyndelijck ging belenden tot de grousame ⁺ doot van den selven Koning. Hendrick hadde groote eere behaelt door de wapenen, in soo langen tijdt, die hy te voren onroomsgesint, en naderhant Rooms-gesint, genootsaeckt was geweest in 't werck te stellen, tegens de binnen-lantsche en buyten-lantsche vyanden, die hem verhinderden tot de Kroon te geraecken. Tot de welcke gekomen zijnde, ende de wapenen naderhandt ter neder geleyt zijnde, binnen en buyten

+ Geluckige staet in de welcke Vranckrijck sich bevont in het Iaer 1609.

+ Hoe groote de vermaertheyt alsdoen was van Hendrick de Vierde.

[p. 511]

Vranckrijck, hadde hy daer na geen minder eer verkregen, in dat Rijck te hebben doen bloeyen veel jaren in volle rust ende voorspoet. Waerom sijn eertuytingen wonderbaerlijck⁺ verluyden door alle deelen van de werelt; en daer liep een algemeyn stantvastig gevoelen, dat van langen tijdt af niet en was gehoort van een Koning van helderder geschal, en in de welcke om te gebieden in Vrede en in Oorlog, t'samen quamen grooter en treffelijcker gaven.

Alleenlijck bleeck het in eeniger voegen⁺ dat sijn naem quam verduystert te werden, om dat hy hem betoont hadde, en als noch betoonden al te veel genegen te zijn tot de minnelijcke begeerlijkheden. Oock onaengesien dat hy gehadt hadde een Vrouw van uytgenomen deugt, en van besondere schoonheyt en vruchtbaerheyt, 't selve en konde geen stercken toom genoeg zijn, om hem te wederhouden van dese, in hem soo heerschende sucht. Maer 't meerendeel vol op zijnde van die vreugt, die hy genoot sonder tegen-spreeckingen, en liet hy niet na, nieuwe liefden te plegen, en over te schrijden van d'een tot d'ander, na de gelegentheyt van de voor-worpingen die hem verliefden. Van verscheyde Vrouwen hadde den Koning veel kinderen gehadt, en van de Koninginne veel andere; waerom hy ge-

+ Een der grootste Koningen die Vrankrijck oyt gehadt hadde.

+ Alleenlijck te veel genegen tot de liefde.

[p. 512]

meynlijck omringt ging met een goet getal van wettigen en onwettigen gebooren. Noch daerom en hadde de liefde tot de wettige kracht, dat hy hem meer deelachtig maeckten aen sijn Echt-genoot, noch de weerhoudinge van de onwettigen, dat hy hem min soude vermengen met andere vrouwen. Niet veel te voren dat hy stierf, begon een nieuwe schoonheyt t'ontluycken in Parijs, de welcke tot haer getrocken hadde de oogen van 't gantsche Hof, en meer vieriglijck dan alle de andere, die van den ⁺Koning. Dese schoonheyt bloeyde in Margariet van Memorancy, Dochter van den grooten Conestable van Vranckrijck, en na de eerfte behaegelijckheden, die haer in de Koning ontweckten, soo ontstack hy hem naderhant soo onlijdelijck van haer, dat niet konnende den brant bedeckt houden, die hem in 't hert bernden, haer quam op verscheyde wijsen te openbaren, met veel uyterlijcke vertooningen, tot dat sy gemeyn en openbaer wiert aen een ygelijck.

⁺De Prins van Condè was Neve van den Koning, door wege van een sijner Susterlingen, de welcke gebooren en opgevoedt zijnde on-Rooms-gesint, hadde naderhant in sijn minderjarigheyt, omhelst het Catholijckx Geloof, en men en kan niet seggen, met hoe groote toe-juyginge van 't Rijck,

+ Hy ontstack sich op een nieu seer vieriglijck van Margariet, Dochter van de Conestable.

+ Prins van Condè Neve van den Koning, en eerste Prince van den Bloede.

[p. 513]

om de liefde die men hem toedroeg, soo ter oorsaecke van de verheventheydt van sijn ampt, en van de leventheyt van den geest, die men in hem gewaer wierdt. En om dat niemant anders van Koninglijcken bloede, in geen nader lidt den Koning en bestont, daerom hadden alle de Parlementen van Vranckrijck, Condè erkent voor echte nakomeling tot de Kroon, eer dat den Koning sijn tweede Vrouw nam, en kinderen kreeg. Na dat den Koning sijn eygen nakomelinge verseeckert hadde, was aen Condè overgebleven de plaetse van eerste Prince van den Bloede, plaetse van voornement voordeel in Vranckrijck, en die met haer brengt overgroote gevolgen. Alreede handelde men van hem een wijf te geven, waer toe sy dienstig achten de boven genoemde Dochter van de Conestable, Condè was alsdoen een⁺ Jongeling van twee-en-twintig jaren, en hy en was niet heel onwetende van de nieuwe minnelijcke sucht van den Koning. Maer dunckende dat het een genoechsaem krachtig genees-middel soude zijn om die te dempen, indien Margariet sijn Vrouw wierdt, ging hy voort met het huwelijck, en de Bruyloft wiert Statelijck gehouden. Hy⁺ bevondt hem derhalven haest bedrogen. Hoe veel te meer van de zijde van Margariet de verhindernissen toe-namen, dies te meer

+ Hy neemt Margariet, hier boven genoemt, ten wijve.

+ Hy wert gewaer dat de Koning aen hout sijn vorige minnelijke suchte.

[p. 514]

vergroote sich den brant van de zijde van den Koning. Hy bedeckten voor een kleynen tijdt sijn vuyr; maer zijnde krachtiger geworden, om meer gesloten te zijn, brack het eyndelijck uyt tot een uytsteeckenden brant. En gevoelende hem echter onmachtig om sijn eygen selve te wederstaen, begon hy met verscheyde middelen, en met verscheyde handelingen, te trachten om tot sijn oogmercken te geraecken.

⁺ Condè letten hier op. En van verscheyde gedachten gedreven, dachte hem eyndelijck, dat het beste behulp-middel om sijn eer te versekeren, was sijn Vrouw uyt het Hofte lichten; waerom hy haer brachte op een van sijn Steden, eenige mijlen gelegen van Parijs, na Picardie toe. 't Welck gekomen zijnde tot kennisse van den Koning, ontstelden hy hem wonderbaerlijck. Tot de liefde vervoegden sich haestelijk in hem eene grouwelijken toorn. Waerom hy eerst onder bedeckte voorwendingen, en daer na eyndelijk met openbaredreygementé, Condè dede aenseggen, de welcke af en aen te Parijs ging, dat hy sijn Vrouw wederom te Hove soude brengen; en ondertusschen hy niet langer konnende verdragen de verwijdernisse van haer, op een dach (gelijck den roep openbaerlijck ging) zijnde gekleet in een vremt gewaet, liep veel mijlen om haer

+ Hy neemt voor, sijn vrou van het Hof te lichten.

[p. 515]

te sien in een oort, alwaer sy haer soude vinden by gelegentheyt van seeckere Jacht.

Condè geliet arglistelijck genegen te zijn⁺ om 't gene te doen, dat den Koning begeerden, en tot dien eynde, toonde hy sich te begeven om sijn Vrouw te gaen vinden; maer met een vast besluyt in sijn geheym, van haer uyt Vranckrijck te willen lichten. En het vertoef en leed niet langer aen. De noodtsaeckelijcke dingen toe gerust zijnde tot de vlucht, veel eer dan tot het vertreck, werckte hy die uyt op dese wijse.

Hy setten hem met sijn Echt-genoot, en⁺ twee eenige Vrouwen, in een Carosse getrocken met acht paerden, ende hebbende hem doen volgen van eenige Hacqueneyen, en van eenige drie of vier van sijn meestvertrouwde dienst-knechten alleen, nam hy sijn weg op 't onversienste na de Frontieren van Vlaenderen, aen de zijde van Henegou, 't welck de naeste zijde van die Landen aen hem was. De Caros-paerden vermoeyt zijnde, reede hy en sijn huys-vrouw op de Hackeneyen.

Aen de veerdigheyt van Condè, brachte vleugelen, doende daer scherp-steeekende prickelen by, niet alleen het gevaer van de eer, die hy veel te voren hem in sijn geest in-gebeelt hadde, maer dat van sijn leven, 't welck hem van nieuws wederom voor

+ Condè geliet hem te gehoorsamen; maer vluchte met haer na Nederlant.

+ Hoedanig de vlucht was.

[p. 516]

oogen gestelt was, om te overdencken den brandenden toorn van den Koning. Waerom hy hem noyt stil en hielt, tot dat hy gekomen ⁺was in Landresy, een gewichtige stadt van die Frontieren van Henegou, alwaer hy dachte hem vryelijck te konnen ophouden. Van Landresy sondt hy inder ijl een sijner Edellieden, om sijn dienst te bieden, en sijn ontmoetingen deelachtig te maken aen den Aerts-Hertog Albert, die hem alsdoen met ⁺ d'Infante sijn Vrouw gesamentlijck bevont om vermaeck te scheppen te Marimont, een plaets gelegen mede na de Frontier-Steden van Vrankrijck; en badt hem met eenen, dat hy hem wilde toelaten, dat hy selfs mochte komen om hem te vinden.

Het dachte aen den Aerts-Hertog, dat den Koning van Vranckrijck hem hier van misnoegt soude gehouden hebben. Waerom hy met goede woorden afsloeg, hem te sullen ontfangen, en liet hem verluyden, dat hy niet en soude toe-staen, dat hy hem onthielt binnen sijne Staten, door de welcke nochtans hy soude konnen vryelijck gaen, soo hy hem wilde begeven tot eenig ander oordt.

⁺ Condè gesloten zijnde uyt de Staten van den Aerts-Hertog, ging haestelijck na Gulick, alwaer hem doen ter tijdt bevont den Aerts-Hertog Leopold, aldaer gesonden zijn-

+ Condè komt tot Landresy, eerste stadt van de Provincie van Henegou.

+ Hy tracht den Aerts Hertog te sien, endel en kan het niet verwerven.

+ Maer is genootsaeckt uyt de Staten van Nederlant as vertrecken.

[p. 517]

de van den Keyser, door gelegentheyt van de verschillen, die haer voor-deden aengaende het versterf van de Staten van den Hertog van Cleef, de welcke sonder kinderen overleden was. Van daer trock hy voort na Ceulen; en van die Stadt, gelijckmatigaen de ael-oude vryheyt, die de Keyserlijcke Steden van Duytslant genieten, verkreeg hy een wijdtloopig Vrygeley, om hem aldaer te mogen onthouden. Dit was de gelegentheyt geweest, en dit de uyt-komste, welcke de vlucht vande Prins van Condè hadt genomen.

Maer den Koning van Vrankrijck 't voornemen⁺ verstaen hebbende, 't gene Condè genomen hadde, vol op van een brandenden toorn tegens hem, gaf hy haestelijck vele belastingen, dat hy met alle mogelijcke vlijt soude achter-volgt, en gekregen werden. Hem ontstack niet alleen het mishagen, het welcke hy gevoelde, om den Princesse van 't Hof verwijdert te sien, maer het vermoeden dat van dese daet van den Prince, soude konnen overkomen veel gevaerlijcke nieuwigheden aen sijn Rijck: voornamentlijck overwogen zijnde sijnen swaeren ouderdom, en die van sijne kinderen soo swack zijnde. Den Koning dan gequelt zijnde van soo machtige en vieriglijcke suchten, hadde gebruyckt, gelijck ick geseyt hebbe, vele neerstigheden, om Condè te doen achter-

+ Onrroeringe van den Koning om de vlucht van den Prinoe.

[p. 518]

halen ⁺en te weder-houden. Hy hadde onder andere dé Heer van Pralin, een der Capiteynen van sijne wachten, af-geveerdigt, met last dat hem niet konnende naderen, hy hem van stonden aen soude begeven naer den Aerts-Hertog, naer wiens Frontier-Steden men giste dat hy sijn vlucht aengewent soude hebben, en dat hy alle krachtigste middelen soude plegen, om Condè te doen weder-houden.

Zijnde de hope te vergeefs uytgevallen aen Pralin, gelijck mede aen alle de andere, ⁺van hem te konnen genaecken, ging hy, gesamentlijck met den Franschen Ambassadeur, hem onthoudende in Brussel, om d'aenhoudinge van den Koning aen den Aerts-Hertog voor te slaen. Sy hóópten op overgroote klachten tegens den Prins, en met seer bittere woorden spraecken sy tegens sijn persoon.

Sy seyden, Dat de gevaren van hem vermoet, aengaende de eere van sijn Vrouw, geveynst vvaren, en mede geveynst alle andere vreese, met de vvelcke sijn vlucht ujt Vranckrijck van hem bewimpelt was. En hoe soude hy eenige over last konnen vermoeden van den Koning? zijnde een prince die'er van vervremt is door sijn eygen selfs, en diese veel minder soude gepleegt hebben aen sijn Neve.

Dat sijn Eersuchtigheyt en lichtveerdigheyt

+ Hy gebruyckt verscheyde neerstigheden om den Prins te doen achterhalen.

+ Hy sent na den Aerts-Hertog om andere plichten te doen.

[p. 519]

veel eerder, met de aenprickelinge en quade raden van anderen, hem gebracht hadden tot een soo vremt en onverwacht voornemen; 't welck nergens anders toe konde strecken, dan om Vranckrijck t'ontroeren met eenige nieuvvigheyt, tot dien eynde aengegaen. Dat de Koning derhalven hem vastelijck beloofden van wegen de goede nabuyrschap, en gewisse vrientschap, die hy met den Aerts-Hertog pleegde, dat hy Condè soude doen weder-houden wanneer hy hem in Vlaenderen⁺ soude bevinden, en om de behulpsame handt te bieden met alderley middel, tot sijn weder-keeren in Vranckrijck. Hierom baden sy hem beyde te samen, uyt de naem van den Koning, met al haer meeste kracht. Dat hy wilde overwegen de hoedanigheyt van dese uytkomste: en dat hy eyndelijck ter herte wilde nemen, dat soodanige overvallen noyt soo eygen en waren aen een Prins alleen, dat sy haer met en verstreckten tot voorbeelt oock aen alle de andere Princen.

Het bescheyt van den Aerts-Hertog was, Dat hy dachte sijn plichten aen de Koning⁺ gedaen te hebben, midts hy Condè niet en hadde willen aennemen. Dat het geen recht altoos soude geweest zijn, een Prins van soodanige staet, den doortocht te weygeren. Dat hy hem alreede eldewaerts begeven hadde. Maer indien hy hem in eeniger voegen, door sijn plichten konde be willigen om in Vranckrijck te keeren, dat hy genegen

+ Wat aenhoudingen 'er gedaen werden aen den Aerts Hertog uyt sijnen naem.

+ Antwoort van den Aerts-Hertog.

[p. 520]

was om sulcx te doen, en om te betuygen op alle andere vvijse, hoe seer van hem begeert vvas, de besondere vernoginge van den Koning, en de gemeyne gerustheyt van sijn Rijck.

⁺Op de selve tijt bevont hem de Prins van Orangien, gasamentlijck met de Princesse sijn Echt-genoot, een Suster van Condè, in sijn Stadt van Breda, weynig af-gelegen van ⁺Antwerpen. Derhalven quam hy haestelijck met sijn Vrouw na Brussel, daer toe gebeden zijnde van Condè, dewelcke om dies te veerdiger na Ceulen te gaen, hadde de Princesse sijn huys-vrouw tot Brussel doen komen, om haer aldaer te onthouden by de Suster, tot eenig ander besluyt toe.

De Princesse van Condè hadde doen ter tijt sestien jaren; en het scheen aen 't gemeyn gevoelen, dat hare schoonheydt over-een-quam met de verkundinge die 'er het geruchte van te voren afgedaen hadde. Sy ⁺was seer wit, vol van aerdigheyt in haer oogen en aengesichte, vol van aentreckingen n 't spreken, en in al haer gelaet, ende haer schoonheyt dede haer t'eenemael natuyrlijck voor door haer eygen selve, om dat die niet geholpen en wiert van eenige vrouwelijcke kunste, of blancquetsel.

Weynich daer aen keerden den Aerts-Hertog en de Infante, wederom tot Brussel. De Princesse wierde haestelijck van den

+ Prins van Orangien Swager van Condè.

+ De Prins van Orangien komt met sijn huysvrouw tot Brussel, en weynig daer na vervoegt sich daer de Princesse van Condè.

+ Schoonheyt en aerdigheyt komen in haer te samen.

[p. 521]

Aerts-Hertog versocht, en veel minnelijcke aenbiedinge wierden haer gedaen van de infante. Ondertusschen hadden de voornaemste⁺ Spaensche Dienaers, die alsdoen haer niet tegenwoordig in persoon bevonden hadden, kennisse bekomen van 't gene voorgevallen was in de saecken van Condè, met den Aerts-Hertog te Marimont. De selve hadden geoordeelt weynig rechtschapen te zijn het besluyt dat den Aerts-Hertog genomen hadde, soo in 't uyt-sluyten van Condè uyt Vranckrijck, en in te betoonen soo veel te willen toe-geven aen de vergenoeginge van den Koning van Vranckrijck. Maer meer dan alle andere, was de Marquis⁺ Spinola hier over beweegt; door wiens handen voornamentlijck, gingen de saken van den Koning van Spaenjen in Nederlandt; en toonde dat hy niet en konde verdragen, dat den Aerts-Hertog hem hadde laten ontslippen een soo goede gelegentheyt, om eenig genut te trecken van de moeyelijckheden van den Koning van Vranckijck.

Hy seyde, Dat den Aerts-Hertog al te licht⁺ hadde gevreest, dat alleenlijck om Condè te versekeren in Nederlant, de Koning van Vranckrijck de wapenen tegens hem soude beweegt hebben. Dat het geen Oorlog Was te voeren met de herten in de Fransche bosschen, die te voeren met de gewapende Legers in 't open velt, gelijck de

+ Spaensche Dienaers ontroeren haer grootelijcks over 't afslaen gedaen van den Aerts-Hertog aen Condè.

+ Maer beven alle andere, den Marquis Spinola.

+ Besondere oorsaecken van d'oxtrustinge van sijn gemoet.

[p. 522]

Koning dat beter bekent was, als yemant anders. Dat men dan eer moeste geoordeelt hebben, dat in stede van tot den Oorlog te komen, hy soude getracht hebben door de handelinge, om Condè wederom in Vranckrijck te hebben, en om de Princesse wederom gebracht te sien aen sijn wenschen. Dat men selfs moeste gelooven, dat by aldien Condè in Nederlant versekert hadde geweest, de handelinge van sijn veresseninge soude veel voordeelige werckingen voort gebracht hebben, soo in lichter te maecken de onderlinge huwelijcken, van de vvelcke datter alreede tusschen de tvvee Kroonen, meer dan een openinge gedaen was, als in andere saecken belangende den eygen dienst, en die van de gantsche Christenheyt gesamentlijck. Maer op hoedanige wijse dat Condè was gebleven in handen van den Catholijckschen Koning, en van den Aerts-Hertog, wat schoonder en bequamer gelegentheyt soude men hebben konnen wenschen, om in toom te houden de onmatige begeerten van den Koning van Vranckrijck? Dat hy middelaer vvas geworden van het Bestant van Nederlant, vveynig tijdts te voren getroffen: dat hy vvilde van sijn middelaerschap te sullen bestaen de verschillen, aengaende het versterf van het Huys van Cleef; dat hy hem vvaenden te hebben desen tijtel van gemey ne Middelaer over Europa, en de macht daer van te oeffenen. En vvat macht besonderlijck moeste min geleden vverden, dan dese

[p. 523]

van te willen beletten aen soo groote en rechtveerdige Princen, gelijcker wijs den Catholijckschen Koning en den Aert-Hertog, dat sy niet en souden konnen plegen het vvare ampt van haer grootheyt en rechtveer digheyt, om de verdruckte te beschermen? soodanige besonderlijck als de Prins van Condè? en om sulcke verdruckinge als de sijne is. Daer hy selfs na de laetst getroffen Vrede met den Catholijkschen Koning, evenwel in Vranckrijck versekert hielt Anthony Perez, een Dienaer die seer ontrouvv vvas gevveest aen de Kroon van Spaenjen, en niet alleenlijck versekert, maer gaf hem besondere belooninge, en dede hem alle eere aen in de eyge oogen van sijn Hof. Hoe verscheyde dat die hoedanigheyt van Condè hier mede was? En hoe dat sijn vlucht uyt Vranckrijck beter gerechtveerdicht konde vverden? ontstaen sonder twijsel (wat dat oock de Dienaren van den Koning in tegendeel wilde seggen) door openbare noodtsaeckelijckheyt, om sijn eer te veylen, en om sijn eygen leven te versekeren.

Tot soodanige klachten brack de Marquis⁺ Spinola uyt, en met hem alle de andere Spaensche Dienaers. Ende haer niet vergenoegende met de klachten alleen, trachten sy door alle mogelijke wegen, de selve suchten te drucken in 't gemoet van den Aerts-Hertog; zijnde een gematigde Prince, en die naer soo veel swarigheden, eenige wey-

+ Spaensche Dienaren bestrijden den Aerts-Hertog, om hem te trecken tot haer gevoelen, aengaende de saken van Condè.

[p. 524]

nige maenden te voren, door wege van het Bestant van Nederlandt, geweecken zijnde van de voorgaende gevaren van den Oorlog, geen gelegentheyt wilde geven, datter wederom een nieuwe en swaerder soude ontstaen met den Koning vanVranckrijtk. ⁺Maer van d'ander zijde, was 'er sulcke onder-stellinge van insichten van den Aerts-Hertog, met die van den Koning vanSpaenjen, dat hy hem eyndelijck liet verwinnen van de redenen hier boven verhaelt, ende noch meer van die, de welcke hem hope van handelinge en van Ruste konden geven, dan van die gene daer van men hadde te vreesen nieuwe onordentelijkheden en beroerten.

⁺Condè wiert dan genoodigt om tot Brussel te komen, door een afgeveerdigt man, die hem den Marquis Spinola toe-sondt met sijn Brieven, en met die van den Catholijkschen Gesant: en de voorgevinge wiert aldus genomen. ⁺ Villeroy de voornaemste Geheym-Schrijver van Staet van den Koning van Vranckrijck, hadde geseyt aen den Gesant van Nederlant, hem onthoudende tot Parijs, dat grootelijcks aen den Koning mishaegt hadde, dat Pralin, en sijnen Gesant, hem onthoudende tot Brussel, Condè niet en hadden konnen sien, om hem die raet te geven, welcke betaemden, en door de welcke

+ En overwinnen hem eyndelijck.

+ Condè wert versocht tot Brussel te komen.

+ En onder wat deeksel.

[p. 525]

hy misschien soude voorgenomen hebben; wederom in Vranckrijck te keeren. 't Selve wierdt naderhant herhaelt van den Koning selve aen den Gesant, met openbare beduydenisse, dat het hem lief soude geweest zijn, indien men Condè wederom in Nederlant liet komen.

Den Aerts-Hertog dan gelatende Condè te laten komen, ten eynde de Fransche Dienaers met hem mondeling konden spreken, en te trachten hem te vereffenen met den Koning, en hem selve aen-biedende voor niiddelaer, om de selve vereffeninge te versorgen, bewilligden, dat Condè op die wijse mochte genoodigt werden, als ick geseydt hebbe, om tot Brussel te komen; daer hy aen quam op 't eynde van December des Jaers 1609.

Hy tradt af in 't huys van de Prins van Orangien, en wiert verselt van den Catholijkschen Gesant, en van alle de voornaemste Heeren van 't Hof, om sijn eerste plichten te doen met den Aerts-Hertog, en met de Infante, die hem ontfingen met groote onthalingen, en met alle eeren die sijnen staet vereysten. Ondertusschen waren van Spaenjen⁺ de bescheyden gekomen, die verwacht wierden aengaende sijn persoon, de welcke waren, dat hy verseeckert soude zijn in Nederlant; dat den Koning sijn bescherminge

+ Antwoort van Spanjen op sijn saecken.

[p. 526]

aennam, en dat hy soude versorgen van hem die te doen genieten, met alle het meeste gunstelijckste voordeel. In de eerste dagen van sijne aenkomste tot Brussel, en wiert 'er niet gehandelt, aengaende sijne vereffeninge met den Koning van Vranckrijck, om dat den Gesant van den Koning tot noch toe, niet bekomen hadde eenige besondere last tot het selve; behalven dat men geloofden, datter haest een buyten-Ordinarisch Gesant tot sulcken eynde soude gesonden werden. Maer Condè moet grijpende van de bescheyden uyt Spaenjen, trachte dies te meer op dese middel te verdedigen sijn vertreck uyt Vranckrijck.

⁺Hy gaf aen my besonderlijck twee Brieven, d'een aen den Paus, en d'ander aen den Cardinael Borgese sijn Neve. De Brieven hielden wesentlijck in, dat hy beweegt zijnde van 't gevaer van sijn eer en leven te verliesen, gedwongen was geweest uyt Vrankrijck te vluchten, en dat hy sijne saecken beval aen de bescherminge van den Paus, en aen de plichten van den Cardinael.

Men oordeelden dat hy waerlijck gehadt hadde een rechtveerdige oorsaecke, om hem uyt Vranckrijck te maecken. Maer 't gene dat hy openbaerden, aengaende de kracht en 't gewelt, hem bereyt van wegen den Koning, en dat sijn leven gevaer soude

+ Hyschrijft tot sijn verrecht-veerdinge aen 't Hof van Romen.

[p. 527]

geloopen hebben, wierdt gemeynlijck niet gelooft; om dat het een kennelijcke saecke een yder was, dat den Koning noyt sijn en liefden gepleegt hadde, dan door de gemeyne wegen, en onder sijne deugden en wiert een 'er geen meer verheven, dan die van sijne goedertierentheyt.

Ick sondt de Brieven af; maer ick en liet⁺ niet achter aen Condè te doen overpeynsen, 't gene ick moeste doen om de gemeynen, en sijnen eygen dienst. Insgelijck met den Aerts-Hertog, en met de Spaensche Dienaers, hadde ick eerst gedaen die plichten van eendracht en vrede, die van my geoordeelt wierden meer dienstig te zijn in soodanigen voorval, en die ick naderhant meermalen vernieuwden door nieuwe bevelen, die my 'er de Paus van gaf. In den Aerts-Hertog⁺ vonde ick groote genegentheydt, om te versorgen de vereffeninge van Condè, met den Coning van Vranckrijck. Ende hy toonden d'uytkomste daer van af te wachten; oordeelende onder andere reden, dat Condè door de natuyrlijcke sacht sinnig heyt van de Franschen, en door sijn eygen jongachtige veranderlijck heydt, soude niet min lichtelijck te beleyden zijn, om wederom na Vranckrijck te keeren, als hy daer uyt vertrocken was geweest. Daer scheen oock een groote begeerte in de Spaensche Die-

+ Plichten van vrede gedaen by den Gesant van Nederlant.

+ Gevoelen van den Aerts-Hertog in de saecken van Condè.

[p. 528]

naers te zijn, om Condè vereffent te sien. Maer men vernam van d'ander zijde, dat het niet mishaegt soude hebben aen den Aerts-Hertog, noch aen haer, dat de handelinge eenige swarigheden ontmoet hadde, in voegen nochtans dat den Coning van Vranckrijck door desen weg, soude hebben gewickt in eenige in-lantsche moeyelijckheyt, sonder dat de saken van buyten souden uytbersten in eenen openbaren Oorlog.

⁺Aengaende de gedaente van sijn vereffeninge, verklaerden Condè, dat hy noyt betrouwt soude hebben, hem vrijelijck te herstellen in de hant van den Coning. Hy dede voor-slag, dat om hem te verseeckeren, en om sonder gevaer in Vranckrijck te zijn, den Coning hem te bewaren wilde geven eenige besondere Stadt in de Provincie van Guienne, van de welcke hy Gouverneur was, maer in de ver af-gelegenste van Parijs, en meer naer de Frontier-Steden van Spaenjen toe, als het doenlijck was. Hy veranderden naderhant, en vreesden alle voorwaerden, die hem soude verbinden om hem in Vranckrijck t'onthouden. Hy spraek noch van te vertrecken in eenige onpartijdige Stadt van Duytslant, of van Italien; hy toonden na Spaenjen te willen gaen, en eyndelijk en hielde hy hem niet by eenig middel, soo verwijdert en verwert hielden hem in sijn

+ Beweegredenen van vereffeninge met den Koning, die Condè voorgaf.

[p. 529]

selve de twijfelingen, die hy hem voor liet staen in alderley gelegentheyt.

Maer de gedachten van den Coning van⁺ Vranckrijck waren seer verscheyden. Hy soude wel gewilt hebben, dat Condè hem vrijelijck wederom onder sijn hant hadde begeven, midts hem eerst verseeckerende, dat hem alle leet soude vergeven werden. Om dese gedaente van vereffeninge voor te slaen, was des Conings voornemen, aen den Aerts-Hertog te senden den Marquis van⁺ Couvre, een van de dapperste en geachtste mannen, die in Vranckrijck waren. Den Marquis tot Brussel aengekomen zijnde, in de eerste gehoor-gevinge welcke hy hadde by den Aerts-Hertog, hóópten hy de weldaden op, die den Coning aen Condè gedaen hadde, en streckten hem naderhant uyt tot lanckwijlige overhalingen van sijn daden, en in die van den Coning in 't breet te verdedigen.

Hy verklaerden voorts aen den Aerts-Hertog,⁺ Dat de eenige gedaente van de vereffeninge van Condè, bestont dat hy weder-keerden in Vranckrijck, en dat hy hem t'eenemael herstelden onder de hant van den Coning, de welcke hem van d'ander zijde, niet alleenlijck met alle oprechtigheyt alles en soude vergeven, maer soude hem oock t'eenmael herstellen in sijn gunste, met het aller goedertierenste middel. Dat den Ko-

+ Hoe seer verscheyden die vã den Koning van Vranckrijck.

+ Marquis van Couvre buyten. Ordinaris Gesant van den Koning tot Brussel.

+ Wat gedaente van verereffeninge hy voorsloeg.

[p. 530]

ning daerom begeerden, dat den Aerts-Hertog soude trachten Condè tot dat gevoelen te brengen. En Wanneer hy hem daer van vremt quam te houden, dat den Coning voor vast hielt, dat den Aerts-Hertog hem dan uyt Nederlant behoorde te doen vertrecken, alsoo hy hem hadde laten wederkeeren met het eenig insicht, om hem te be willigen tot vereffeninge met den Coning, en dat dies te lichter door sijn middel.

Dit was de eerste plicht die den Marquis van Couvre, by den Aerts-Hertog aenwenden. ⁺Van de welcke hy voor die tijdt geen bescheyt en kreeg, dan 'tgene gemeyn was, vol nochtans van alle krachtige aenbiedingen, door de welcke hem den Aerts-Hertog op een nieuw voor-stelden, om alle het gene te doen dat hy soude vermogen, op dat de vereffeninge van Condè mochte ten eynde gebracht werden.

Maer Couvre seyde veel opentlijcker aen andere, dat in het innemen van den Prins in Nederlant, duydelijck besproken was, dat by aldien sijne saecken met den Coning niet vereffent en wierden, den Aerts-Hertog als dan hem soude doen vertrecken, en dat dit den sin was geweest van de woorden, die 'er gehandelt waren tusschen den Coning ende den Spaenschen Gesant in Parijs. Van dese voorwaerde, sprack Couvre oock naderhant klaer uyt selfs met den Aerts-Hertog; de

+ 't Gene hem geantwoort wiert van den Aerts Hertog.

[p. 531]

welcke die ontkende, en seyde, dat hy Condè simpelijk in Nederlant hadde doen wederkeeren, om gelegentheyt te geven aen de Fransche Dienaers met hem te handelen, en sijne vereffeninge te betrachten met den Coning, gelijck hy selfs oock daer toe soude arbeyden, sonder dat tot het selve tusschen gekomen was, eenigderhande voorwaerde.

Het dachte aen den Aerts-Hertog seer⁺ vremt te zijn, dat de Fransen in deser voege spraecken, en niet min vremt dat Couvre aen-gehouden hadde uyt de naem van den Coning, dat wanneer Condè uyt Nederlandt soude vertrecken, men aldaer sijn Vrouw soude aen-houden, om haer weder te geven aen de Conestable haer Vader, en aen Me-vrouw van Angolesme haer Moeye, by de welcke de Princesse op-gevoedt was na 't overlijden van haer Moeder, die haer nagelaten hadde, seer jong zijnde.

Men kende de arglist van sulcken versoeck. Waerom d'Aerts-Hertog en d'Infante dat stantvastelijck omstieten, haer verklarende dat sy noyt yets souden aengaen met de Princesse, dan op de wijse als Condè haer man soude begeeren. Ondertusschen⁺ wierden 'er verscheyde partyen voorgeslagen in de saecken van Condè, en in 't besonder bemoey den hem den Prins van Orangien

+ Aenhoudinge van Couvre aengaende de Princesse, seer vremt geacht.

+ Verscheyde handelingen om de saecken van Condè te vereffenen.

[p. 532]

sijn Swager, om hem daer toe te brengen, en eyndelijk scheen het, dat Condè hem vergenoegt soude hebben te vertrecken in eenige onpartijdige Stadt van Vranckrijck, of van Italien, genietende sijn onderhout, dat hy in Vranckrijck trock van veertig duysent kroonen s'jaerlijcx.

⁺Maer Couvre bleefstercker als oyt by sijn voorgeslagen party, en seyde, Dat den Koning noyt en accordeerden met eenige sijner Onderdanen, noch dat hy niet en verstont dat hem wetten voorgeschreven wierden van den Prins ⁺van Condè. Dat hy in Vranckrijck soude weder-keeren, en hem soude stellen onder handen van den koning, hem versekerende dat men niet meer soude spreecken van de voorgaende saecken. Hy dede daer by, dat indien Condè hem hielt in Duytslant of in Italien, sulcx was hem te laten onder de bestieringe van de spaenjaerts. Hoe veel gelegentheden souden sy door desen weg hebben, om voedtsel te geven aen sijn ongerustigheydt? souden dat niet zijn hem te stellen als onder bewaer-neminge by haer, om daer door nu tegenwoordig den Koning lastig te vallen, of na sijn overlijden, sijne kinderen? Dat den Koning dan niet en wilde, noch levendig zijnde blijven met dese bedenckinge, noch over leden zijnde dese erffenisse van beroerten naerlaten aen sijnen bloede. Dat hy besloten hadde eer lang te openba-

+ Couvre blijft by sijnen eersten voorslag.

+ Vreemt van alle andere party.

[p. 533]

ren 't gene Condè moeste wedervaren. En wanneer het bleeck dat de Spaenjaerts haer wilden dienen van soodanige middelen, den Koning als dan beslot en hadde die qualen voor te komen, de welcke men bereyt sach voor Vranckrijck, met haer eerst te doen gevoelen; voor soo veel het hem oyt mogelijck geweest was, aen Spaenjen.

Onder de minnelijke handelingen, mengen de Marquis van Couvre dese dreygementen, zijnde vol van een hooge en krijgsche geest door sijn eygen selfs, en die in hem overvloedelijck uyt-streckten door de groote Aensienlijckheydt en Groots-heydt, in de welcke hem den Coning van Vranckrijck alsdoen bevont. Maer in tegendeel⁺ en buygden hem Condè niet met al, om te willen weder keeren in Vranckrijck, oordeelende te vergeefs alle verseeckeringe die hem op eenigderley wijse wierde aengeboden, om het te konnen ontkomen uyt handen van den Coning, na dat hy hem er eens in soude bevinden.

Van dit gevoelen was de Prins van Orangien mede, de welcke om de Franschen te brengen tot betrachtinge by den Coning, dat hy hem soude willen vernoegen met de party van een onpartijdige Stadt van Duytslant, of van Italien, toonden haer sulcx veel beter te zijn, dan Condè in wanhope te brengen, hem by gevolg te stellen in nootsake-

+ Condè in tegen-deel gemoet om niet weder in Vranckrijck te keeren.

[p. 534]

lijckheyt van hem t'eenemael te begeven onder de handen van de Spaenjaerts. Maer het was onmogelijk dat de Fransen daer van de voorslag aen de Koning van wilde doen. Alleenlijk waren sy te vreden dat d'Aerts-Hertog die soude doen door middel van sijnen Gesant, de welcke groote tegenheyt in den Koning bemerckten, en ontdeckten dat hy 'er noyt toe verwilligt soude hebben, ende dat hy hem noyt tot eenig ander party soude laten beweegen, dan tot die, dat hem Condè vryelijk soude stellen onder sijn hant. Het welck den Prins in tegendeel met opentlijcke woorden, altoos meer weygerden te sullen doen. Dit was de openbare handelinge.

⁺Maer op de selve tijdt bemoeyden haer de Franschen veel meer in een ander geheym, het welck bestont in een middel te vinden, om de Princesse bedecktelijck wech te voeren, en haer in Vranckrijck te brengen. Zijnde sonder twijfel een vreemde handelinge, en vol van overgroote swarigheden, maer die alsdoen in Nederlandt, niet te min in 't gemeyn wiert voorgegeven en gelooft. En wy voorwaer sonder yets te bevestigen, sullen anders niet doen dan 't gene te verhalen, dat het geruchte alsdoen openbaerden, een bedriegelijcke getuygenisse nochtans in de verkondinge van de mensche-

+ Verholen handelinge van de Franschen om de Princesse uyt Neerlant te lichten, na datter uytgegeven wiert.

[p. 535]

lijcke voorvallen, en die dickwils met quaetaerdige uyt-vindinge de selve verdicht, en diese van de quaet-luysterende ooren oock niet dan al te licht doet aennemen.

Daer was weynig genegentheyt tusschen den Prins en de Princesse, na 't gene datter van bleeck, of 't was door de verscheydentheydt van de natuyren, of om dat het haer mishaegden uyt Vranckrijck gevoert te zijn, of datter misschien niet en ontbraecken van die gene, de welcke meynende vermaeck te doen aen den Koning, tweedracht tusschen haer te brengen.

Sonder dan schier eenig vertoef tusschen⁺ te stellen, Couvre zijnde nauwelijcx tot Brussel aengekomen, begon hy bedecktelijck de Princesse aen te gaen, om te bewilligen haer te laten wech voeren. Sy bleef seer in bedenckinge⁺, en met het gemoet in haer selve grootelijcks verdeylt, om een soodanige voorslag. Van d'een zijde was sy weynig⁺ vergenoegt van den Prins; en 't was haer tegen de borst onder de handen van de Spaenjaerts te zijn: het Hof van Nederlandt en behaegden haer niet, als soo seer verschillende van dat van Vranckrijck, en sy verlangde met de meeste genegentheyt by haer Vader en Moeye te zijn, van de welcke door hertelijcke Brieven daer van, aen haer insgelijcks betoonden een gelijcke be-

+ Couvre neemt voor het uyt-eynde te poogen.

+ De voor slag aen de Princesse.

+ De welcke seer verset bleef by haer eygen selfs.

[p. 536]

geerte. Maer van d'ander zijde, het scheyden van de man in deser voege; haer bedektelijck te laten vervoeren; het vlieden met sulcken gevaer van achterhaelt te werden; en die uyt-komste te stellen aen soo verscheyde oordeelen, die sy haestelijck soude veroorsaeckt hebben, waren alle overwegingen, die haer seer deden twijselen wat sy moeste beramen.

⁺Na dat sy een tijdt lang tusschen dese bewegingen gewickelt hadde, zijnde eyndelijck overwonnen van de redenen van de Vader en Moeye, de welcke haer altijdts met meerder kracht in Vranckrijck noodigden, bewilligden sy tot dien voorslag. Het voornemen 't welck de Franschen hadden, was haer op een nacht op 't onversienste te vervoeren uyt Brussel, en haer te vervorderen soo verre na de naest by gelegen Frontier-Steden van Vranckrijck, dat zijnde ontdeckt, sy niet meer en soude konnen achterhaelt werden.

Maer 't was van noode eerst veel saecken te bereyden, om de uytvoeringe daer van geluckiglijck te doen voor-komen. Men moeste met ladderen op-klimmen, of de muyren van de Stadt door-breken, en toebereyde Hacquenees in Brussel hebben, en in veel oorden buyten, na Vranckrijck toe, om 'er den Princesse op te setten, en in de selve

+ Maer sy begeeft haer eyndelijck om haer bewillinge daer toe te verlenen.

[p. 537]

oorden oock gereet hebben paerde-volck, dat weder-staen mochte aen die gene, de welcke haer mochten begeven van Brussel, om haer te achterhalen en te wederhouden.

De handelinge brachte derhalven met⁺ haer vele swarigheden, ende vereysten veel voorsichtigheydt om die boven te komen, waerom het niet mogelijck en was, dat men met sulcken verborgentheyt te werck ging, of men wierde eenige aenleydinge gewaer. De eerste die 'er van onderricht wiert, was⁺ de Graef van Bucquoy, Generael van de Wapen-rustinge van Nederlant, de welcke het voort haestelijck bekent maeckten aen den Aerts-Hertog en Spinola. En handelende van 't gene dat behoorden, om aen de Franschen te doen mislucken, scheen dienstig te zijn, sonder ander gelaet te maken, dat men onder eenige decksel soude trachten, den Princesse te Hove doen komen by d'Infante. Daer wiert van den Aerts-Hertog⁺ en vande Spaensche Dienaers genomen het decksel van die onlusten, die 'er tusschen haer en den Prins haren man quamen, en deden met behendigheyt, dat Condè selfs daer toe aenhiel, waer toe hy vrywillig verstont; en trachten in voege, dat hy heymelijcke belofte van den Aerts-Hertog, en van de Infante hadde, dat sy sijn Vrouw uyt haer handen niet en souden laten gaen, ten waer

+ Verscheyde swarigheden die een sulcken voornemen mede brachte.

+ Graef van Bucquoy de eerste in die t'ontdecken.

+ Party beraemt van den Aerts-Hertog, om d'uyt-voeringe te schutten.

[p. 538]

wanneer hy soude willen. Men oordeelden dat de Princesse selve, haer soude vergenoegt hebben by de Insante te zijn, soo om de weynige voldoeninge, die 'er scheen tusschen haer en den Prins te zijn, als om de hope die sy genomen soude hebben, dat Condè vertrocken zijnde, dat naderhant lichtelijck soude geschieden, dat sy in vryheyt soude gestelt werden, om in Vranckrijck weder ⁺te konnen keeren. Sy derhalven beweegt zijnde door sulcke hope, verwilligden tot de party, van haer by d'Infante te onthouden, tot dat men de uytkomste soude sien, die de saecken van den Prins souden nemen.

Den Marquis van Couvre droeg daer toe oock sijn bewillinge, maer hy en liet daerom niet na de handelinge te voltrecken, om den Princesse steels-wijse uyt Nederlant te voeren, noch sy, om van harent wegen te doen 't gene datter van noode mochte wesen.⁺ Couvre sach dat dese handelinge, wanneer sy al geluckelijck uyt-viel, soude een ander uytkomste hebben, en soude geschiet zijn met overgroote smaet van de Spaenjaerts, en met een levendig gevoelen van die onlust, de welcke haren Koning soude over-gekomen hebben van harent wegen; daer evenwel de uytkomste twijfelachtig soude blijven, of de Princesse uyt het Hof

+ De Princesse bewilligt tot de party, maer met een ander oogmerck.

+ 't Voornemen gaet voort om steelswijse den Princesse wech te voeren.

[p. 539]

soude konnen geraecken, naer dat sy 'er inganck in genomen hadde.

Met dese arglisten ging men te werck⁺ van d'een en d'ander zijde, een yder hopende d'een d'andere uyt te strijcken en te vergauwen. Alreede naderden den bestemden dach, dat de Princesse te Hove moeste onthaelt werden, en de Franschen en vonden haer noch niet gereet met alle dingen, om de saecke uyt te voeren; waerom sy om eenig uytstel van tijd te bekomen, uytvlucht namen tot dit behulp-middel.

Daer wierdt van haer gelooft (alhoewel ydelijck) dat de Marquis Spinola op de Princesse verlieft was. Onder andere dingen die sy pleegden, danste sy wonderbaerlijck wel en met seer groote lust. Waerom sy te weeg⁺ brachte, dat den Marquis Spinola van haer versocht wierdt, hem te laten gebruycken by den Aerts-Hertog, en by den Prins haer man, op dat haer inleydinge te Hove mochte voor drie of vier dagen uyt-gestelt werden, met het veynsen dat sy groote begeerte hadde, van al vooren te genieten een Dans-feest in 't huys van den Prins van Orangien, en dat de selve Spinola die soude zijn, de welcke de Speel-luyden soude aenbieden (gelijck het gebruyckelijck is in Vranckrijck en Nederlant.) Sy dede met seer liefelijcke woorden dit versoeck.

+ Maer en is noch niet t'eenemael tijdig.

+ Waerom een vont bedacht wierdt om tijdt te hebben.

[p. 540]

⁺Maer Spinola kende lichtelijck het bedrog wel datter verborgen was, en met het beste middel als het hem mogelijck was, brachte hy sulcke swarigheden in, dat den Princesse quam af te wijcken van alle hope, om het begeerde uytstel te bekomen. Dese antwoort verdroot aen de Franschen, maer en weder-hieldt haer evenwel niet van 't voornemen.

Het was op een Saterdach, zijnde den derthiende van Februarius, des Jaers 1610. En men hielt het voor seker, dat de naeste Sondach daer op volgende, de Princesse te ⁺Hove moeste gaen. Waerom de Franschen hebbende haer saken, soo veel sy vermochten, voortijdig gemaeckt, namen besluyt in aller voegen haren aenslag in 't werck te stellen in de nacht van dien eygen Saterdag. Ende om dat den Prins misschien met haer slapende, den aenslag niet en soude verstooren (alhoewel sy seer selden by malkanderen sliepen) deden sy, dat sy daegs te voren soude veynsen sieckelijck te zijn. De Gesantinne van Vranckrijck mede bewust van al het geheym, was altijdt by haer. Couvre oock, en den gemeynen Gesant onthielden sich weynig van haer, en alle stonden sy af en wachten met schroomte, dat den dag mochteverby wesen, en dat die uyren in steé mochten komen, die 'er begeert wierden van de nacht.

+ Maer de uytkomste wilde niet wel gelucken.

+ De Franschen nemen voor den aenslag in aller voege te trachten.

[p. 541]

Ondertusschen was door middel van Bucquoy,⁺ den Aerts-Hertog van tijdt tot tijdt onderricht van 't gene sich toe-droeg. Condè en hadde noch geenderhande kennisse van de boven verhaelde saecken, om dat den Aerts-Hertog verhopende dat het werck van selfs moeste vallen, midts den Princesse in 't Hof soude komen, en hadde hy het niet geopenbaert aen Condè, om hem geen gelegentheydt te geven het te openbaren, en met nieuwe onlusten dies te meer den Koning van Vranckrijck te tergen.

Maer gesien hebbende de saecken soo ver te zijn, dachte het hem dienstig, dat Spinola alles aen Condè deelachtich soude maecken,⁺ gelijck hy dede, en riedt hem met eenen den Aerts-Hertog te versoecken, dat van eenige Ruyters van sijn Wacht, hy die nacht wilde doen bewaren het huys van de Prins van Orangien. Condè wierdt verbaeft⁺ in 't aen-hooren van dit geval, en ging haestelijck den Aerts-Hertog vinden, de welcke veerdiglijck last gaf tot de vereyste Wacht.

Condè hier door gekomen zijnde tot nieuwe vreese, tusschen de nieuwe in-beeldingen van 't geval, en kan niet geseyt werden, hoe seer hy hem ontstelden. En konnende hem niet ophouden, nauwelijcks vertrocken zijnde van den Aerts-Hertog, be-

+ Alles komt tot kennisse van den Aerts-Hertog.

+ En eyndelijk van Condè selfs.

+ De welcke hem hier wonderbaerlijck door beweegt.

[p. 542]

gon hy het selfs in sijn Voor-Camer te openbaren; waer door het in een oogenblick verkondigt wiert. Hy en sprack niet, maer hy kreet veel eer uyt tegens den Koning, tegens den Marquis van Couvre, en tegens den gemeynen Gesant, hem beklagende ende weenende, ofte sijn Vrouw alreede inder daet wech-gevoert was, en als of sy alreede te Parijs was, en niet binnen Brussel.

⁺Ondertusschen was het gerucht gekomen tot de Camer van de Princesse, alwaer sich Couvre, en den gemeynen Gesant bevonden, met verscheyde andere Franschen. Aldaer was de ontroeringe die 'er in allen ontstont niet minder dan die, de welcke Condè in 't Hof betoont hadde, siende het werck ontdeckt, en by gevolg t'eenemael verdweenen. Den veerdigen raet bracht mede het ontkennen, indien 't van noode was, ende de klachten voor te komen met klachten; en hier mede vertrocken haestelijck Couvre en den gemeynen Gesant, uyt het huys van den Prins van Orangien, latende ⁺de Princesse in groote verbaestheyt. Met dewelcke nochtans, Condè naderhant t'huys gekomen zijnde, en te voren af geleyt hebbéde de vreese der gepleegde geveynstheyt van hem, van den Prins van Orangien, en van de Spaensche Dienaers, gelatende haer alleenlijck aen den Franschen den ondeckten

+ Couvre en andere Franschen staen grootelijcks verbaest.

+ Geveynstheyt van de Prins, en van de Spaensche Dienaers, met de Princesse.

[p. 543]

aenslag te wijten, en dat van haer getracht was, de Princesse door bedroch en gewelt daer toe te trecken. Maer men en kan niet uyt-spreken, hoe groot naderhant den toeloop van 't volck was, naer 't huys van den Prins van Orangien, en hoe groot de verbaestheyt en gedruys op die nacht binnen Brussel.

Dat deel van de Wacht dat den Aerts-Hertog⁺ aen Condè vergunt hadde, trock gewapent te paerdt, in de wooninge van den Prins van Orangien, en daer trocken met de wapenen in, vijf hondert mannen van Brussel, die Orangien selfs versocht hadde aen de Magistraet van de Stadt. Waerom de yselijckheyt van soo veel wapenen, vergroot van die van de nacht, beneffens de nieuwigheyt van 't geval door sich selven, aldaer voorts dede versamen schier al 't overschot van 't volck, en dede een van de grootste beroerten ontstaen die 'er oyt in Brussel geweest⁺ waren. En wierdt tot daer-en-toe vermeert door een geruchte van 't volck, gestroyt en aen-genomen, dat den Koning van Vranckrijck hem selfs bevondt voor de Poorten vande Stadt, om dat hy selfs in persoon de Princesse soude wech-voeren.

Maer weder-keerende tot den Marquis van Couvre, en tot den gemeynen Gesant,⁺ soo sy uyt het huys van Orangien vertrocken waren, en siende voorts een soo groote ont-

+ 't Huyt van Orangien vol van wapenen.

+ Geruchte gestroyt dat de Koning van Vranckrijck voor de Poorten van Brussel was.

+ Couvre, gesamentlijck met den gemeynen Gesant, doenover-groote klachten aen den Aerts-Hertog.

[p. 544]

steltenisse van saecken, namen sy voor den Aerts-Hertog te gaen vinden, ende groote klachten aen hem te doen van 't gene daer geopenbaert was, aengaende den boven-aengewesen aenslag. Sy seyden,

Dat het alles ontstaen was van de quaet willige verdichtinge van de Prins van Condè, om altoos sijn vlucht uyt Vranckrijck meer te verbloemen, en om andere sijne Staet-suchtige oogmercken. Dat het licht om te begrijpen was, dat men de Princesse stil-swijgende door de lucht niet en soude hebben konnen voeren na Vranckrijck. Waerom het noodtsaeckelijck was, dat men veel paerde-volck gereet moeste hebben, van Brussel tot de Frontier-steden van 't Rijck toe; dat het noodtsaeckelijck was haer te lichten van een wooninge, vol van een groot gesin, door te breecken, of te beklimmen des Stadts muyr; en om te voorsien veel andere noot druftigheden, en meer dan alle andere saecken tot de onbevvustheydt van 't geheym.

Tusschen welcke voorbereydingen, hoe en soude men haestelijck geen onderrichtinge daer van hebben in Brussel, en van 't volck dat sich soude beweegt hebben uyt Vranckrijck, en van eenige van soo veel andere voor-raden? Hoe soude men konnen aennemen dat de Princesse, een Vrouws-persoon, en soo jong van jaren, en soo teerlijck opgevoedt, soude hebben konnen rijden twee groote

[p. 545]

dag-reysen van Brussel, tot den naesten oordt van Vranckrijck, met sulcken spoet dat sy niet en soude achterhaelt werden? Van alle dese redenen bleeck klaerlijck, dat niet alleenlijck noyt begonnen: maer noyt bedacht en hadde geweest een aenslag die geoordeelt moeste werden, t'eenemael onmogelijck te zijn. Dat de bedriegerijen het licht haten; en dat derhalven dit in de nacht aengeleyt was, om het dies te beter een mon-aengesicht aen te doen met de duysternisse. Dat Condè de vvare Werck meester hier van geweest vvas, geholpen van eenige Dienaer van Nederlant, niet vvel tegens Vranckrijck genegen. En om dat van dese verdichtinge en achter-klap, de eer van den Princesse soo seer gekrenckt vvas, ende soo seer verpant d'Aensienlijckheydt van den Koning self, baden sy den Aerts-Hertog dat hy de waer-heyt daer van in 't licht wilde laten komen, om dat oock naderhant na evenheyt, de wraecke daer op mochte volgen.

De antwoort van den Aerts-Hertog was,⁺ Dat hy hadde geoordeelt weynig waer achtich te zijn een sulken aenslag; maer dat van d'ander zijde groot was geweest de versekeringe van Condè, om die voor waer te betuygen. Dat soodanige, en soo vierige aenhoudingen van hem gedaen, waren om eenige Wacht te hebben in 't huys van Orangien, dat hy die niet en hadde konnen vveygeren. Dat hem mishaegt hadde de saec-

+ De antwoordt van den Aerts-Hertog, geeft weynig vernoeginge.

[p. 546]

ken soo ver verloopen te sien. Dat hy hoopte dat de waerheyt vande daet eyndelijk haer soude openbaren, en dat die niet en soude aenbrengen, noch aen de Princesse eenigderhande smette, noch aen den Koning eenigderhande leet.

⁺Met de geveynstheydt van soodanigen antwoordt, liet den Aerts-Hertog de Gesanten gaen; de welcke in tegendeel haer klachten aenhoudende, gingen sy die allesins verbreyden, en besouderlijk tegens den Marquis Spinola, van wiens raet sy sagen dat Condè in alle saecken stont.

Het gemeyn gevoelen was, gelijck ick geseyt hebbe, dat de Franschen voor seeckerlijck voor genomen hadden, de Princesse uyt Brussel te voeren, op de wijse hier boven verhaelt. Dat alhoewel de uytvoeringe seer moeyelijck moeste geacht zijn, evenwel niet voor onmogelijck wierdt gehouden. Haer kamer quam uyt op een tuyn na de straet toe; de muyr van de Stadt soude men konnen door-graven, of licht beklommen hebben, om naderhandt door de Gracht te gaen, die van die zijde droog is, sonder eenige moeyelijckheyt. Waerom de Princesse gevordert zijnde op goede en veerdige Hacqueneyen, ses of seven mijlen weegs by nacht, schier geen hope meer overich geweest soude zijn, haer te achterhalen. Op welcken tijdt oock rennende de

+ De Fransche woeden dies te meer, en besonderlijk tegens Spinola.

[p. 547]

loopers d'een op d'ander, soude op een bodt soo veel paerde-volk t'samen gebracht konnen werden, van de naest-gelegen Pael-steden van Vranckrijck, dat het in alle geval genoeg soude geweest zijn, om wederstant te doen aen het volck dat van Brussel soude gekomen zijn, om den Princesse te wederhouden.

Dit waren de redenen die by gebracht wierden van de zijde vande Spaenjaerts, om te doen gelooven dat de ontvoeringe doenlijck soude geweest zijn. Maer wat de waerheydt was in dese saeck, die soo swaerlijck tusschen soodanige tegen-zijdige bewegingen konde plaets geven om die uyt te vinden, soo ging de Princesse s'anderendaegs in 't Hof, alwaer sy geleyt wierdt met overgroot geselschap. En soo bly als dien dag aen de Spaenjaerts verscheen, dies te meer viel die droevig uyt voor de Franschen, aen de welcke het dachte, dat de Princesse was geleyt als gevangene en als in een triumphfeest; ende dat achter haer gevangen en geboeyt waren, de liefden van den Koning van Vranckrijck. Ondertusschen om aen⁺ den Koning kondtschap te geven van alle dese uyt-komsten, waren verscheyde loopers met groote vlijt afgeveerdigt. Waerom hy uytermaten verbittert zijnde, en oordeelende, dat men niet meer moeste

+ Den Koning van Vranckrijck grootelijcks vergramt van 't gene 'er voor gevallen was, aengaende de saecken van de Princesse.

[p. 548]

gaen door de weg van handelingen in de saecken van Condè, maer dat het beter was hem bevreest te maecken met dreygementen, nam hy voor een brief aen hem te schrijven, in versekertheyt van 't gene, dat hem den Marquis van Couvre soude aen-seggen. Soo haest hem Couvre den Brief aengeboden hadde, sprack hy tot hem met korte, doch bondige woorden,

⁺Dat den Koning, om sijn goet aerdigheyt tegens hem te toonen, hem wederom op een nieuw voorsloeg de party, om in Vranckrijck te keeren, en om hem vryelijck in sijn handen te stellen. Dat hy hem op een nieuw verseeckerden van een volkome vergiffenisse van alle voorgaende saecken. Maer indien hy niet veerdiglijck die party aen en nam, dat den Koning van dien tijdt af aen, hem verklaerden voor schuldig aen de Oppermacht-schendery, om dat hy tegens de wetten van Vranckrijck, bestaen hadde uyt het Rijck te gaen, sonder bewillinge van den Koning, en tegens die van't bloet, oock den Koning selfs hadde misdaen op soo veelderhande andere wijsen.

Condè nam tijdt om te antwoorden, en ⁺sijn antwoort naderhant was, Dat hy om sijn eer en leven te bergen, hem uyt Vranckrijck hadde begeven, en dat hem de noodtsaeckelijckheyt vry hielt van alle misdaet. Dat hy bereyt was om weder te keeren, wanneer hem een party wier-

+ Aensegginge die uyt sijnen naem, Couvre aen Condè doet.

+ Antwoort van den selve Condè.

[p. 549]

de voorgehouden, om aldaer vry te zijn. Dat hy wilde leven en sterven getrouw aen den Koning. Maer wanneer den Koning verlatende den weg van rechtveerdigheyt, tegens hem aen vvilde gaen met die van 't gevvelt, hielde hy staende dat alle saecke nietig, en van geener vvaerde vvas, die men bestont tegens sijn persoon.

Zijnde dan alle saecken tot groote verbitterheyt⁺ gebracht, en de Prins van Condè zijnde altoos meer gekomen tot meerder sorge van sijn leven, midts hy hem in Brussel hieldt, om dat die plaets seer gehanteert wierdt van vremdelingen, en te na gelegen was by Vranckrijck, en by de Stadt van Parijs, nam hy voor hem, uyt Nederlandt te vertrecken.

Hy konde hem keeren na twee oorden, of na Spaenjen door de Zee, te Scheep gaende tot Duynckercken; of na Italien, sijnen weg nemende door Duytslant. D'een en d'ander reyse was gemengt met swarigheden. In die van de Zee, moest men op de genade staen van de Winden, de welcke misschien het Schip soude hebben gedreven, of in Hollant, of in Engelant, of in 't Rijck selfs van Vranckrijck; en ten was niet min gevaerlijck het aen-landen in Hollant, en in Engelant, om de onderlinge gemeynschap die den Koning van Vranckrijck in 't een en 't ander geweste hadde.

+ De welcke eyndelijck voorneemt van Brussel te vertrecken.

[p. 550]

In die van 't Landt, waren oock vele gevaren aenstaende; moetende trecken door soo vele en verscheyde Landen, op vele van de welcke dat Condè in geenderhande maniere hem en konde betrouwen. Alle twijfelingen wel overwogen zijnde, wiert eyndelijck beraemt, dat hy den weg soude nemen ⁺naer Duytslandt, dat hy in Italien soude gaen, ende hem in Milanen soude begeven, en dat hy hem aldaer onthouden soude by den Graef van Fuentes, die aldaer Gouverneur was in die tijdt, tot dat in Spaenjen een ander besluyt genomen wierdt aengaende sijne saecken.

Hy vertrock dan op 't eynde van Februarius, ende wiert alle forgvuldigheyt aengewent om hem op 't onbekenste te doen vertrecken. ⁺De reyse hem geluckelijck uytgevallen zijnde, quam hy in weynige dagen te Milanen aen, alwaer hy van den Hertog van Fuentes onthaelt wierdt met alle eere. Na het vertreck van Condè volgden schier terstondt daer nae, dat van den Marquis van Couvre. Zijnde te vergeefs uytgevallen de handelinge van Couvre, ende Condè volkoomentlijck over-gegaen in de handen van de Spaenjaerts, wenden sich de oogen van allen om te sien, welck de besluyten van de Koning van Vranckrijck souden zijn.

Eenige en twijselden niet, of hy ge-

+ En naer Milanen te gaen.

+ Alwaer hy geluckelijk aenkomt, en onthaelt wert met alle eer.

[p. 551]

voelden in hem selven seer vieriglijcke bewegingen.⁺ Was dit de vrucht van sijne voorgaende overvvinningen? dat een jong man aen hem meest verknocht door bloede, en die van hem alleenlijck hadde moeten bestaen, op soodanige wijse ende met soodanige voor-wendingen uyt Vranckrijck hadde derven vertrecken? hem te werpen in de handen van de Spaenjaerts? en hen tot een behulp-middel te maecken, om sijn tegenvvoordige rust te verstooren, en van de welcke hy sijne kinderen wilde laten tot erfgenaem? Wat andere uyt-komste konde meer dan dese, sijnen naemsmetten en sijn ontsach benemen? tegens de welcke hoe men niet en moeste vreesen, dat andere in Vranckrijck met en soude derven voornemen, en dat sijne vyanden van buyten die niet en soude konnen aentasten? Dat de Rijcken door het ontsach bewaert wierden. Dat dit haer sterckste stut vvas in de Vrede, ende onderhout in den Oorlog. Zijnde vervallen tot verachtinge, dat haer dan haestelijck aenstaende vvaren, of de uytheemsche overvallingen, of de begeerlijck beroerten, en vvel veel tijts dese tvvee qualen te samen gevoegt. Dat men dan niet langer en moest vertoeven. En om dat het wederkeeren van de Prins van Condè in Vrankrijck niet en was geschiet door wege van handelingen, nu moeste kracht gebruyckt werden om hem te doen weder-keeren; soo dat hy eyndelijck berouw behooren te hebben, hy om soo

+ Groote ontsteltenisse van het gemoet dat men voorsach inden Koning van Vranckrijck, om de voorgevallen saecken in Brussel.

[p. 552]

grove misslagen begaen te hebben, en de Spaenjaerts om hem geholpen te hebben de selve te begaen.

⁺In 't gemeyn scheen het dat men dese bewegingen las uyt het gemoet van den Koning van Vranckrijck, en niet min klaerlijck die gene de welcke de begeerte in hem ontstack, om de Princesse weder in Parijs te hebben. Waerom overwogen zijnde een soo geweldige en vierige ontsteltenisse van het gemoet, geloofden vele, dat hy de wapenen tegens Nederlant soude voeren, en die noch van de Vereenigde Provincien in sijn geselschap soude trecken, in voege dat den Aerts-Hertog en de Spaenjaerts door middel van de vreese, eyndelijck soude beramen om Condé en de Princesse aen hem weder te geven, en om dat door gewelt te doen, het gene sy van te voren niet en hadde willen doen door minnelijcke wegen.

Maer van d'ander zijde, en konden de voorsichtigste en destigste mannen tot diergelijcke ⁺gevoelen niet komen. Dese oordeelden dat den Koning van Vranckrijck, alsdoen acht-en-vijstig jaren oudt, te voren wel overwogen soude hebben, de gevaren de welcke met sich soude gebracht hebben den wil, om een Oorlog aen te gaen in dien ouderdom, en daer sijn kinderen noch soo jong waren, dat d'oudtste noch geen negen jaren en hadde.

+ Gevoelen van vele dat den Koning hem soude komen te wreecken met de wapenen.

+ Op het welcke niettemin overgroote redenen in tegendeel quamen.

[p. 553]

En wat verdrietiger dach (seyden sy) soude dat zijn, in de vvelcke hy komende te ontvallen, tot erffenisse soude achter laten eenen Oorlog aen een teere Na-saet? onder de bestieringe van een vrouw, en daer alle saecken soo twijfelachtig van buyten stonden, ende soo wanckelbaer in 't Rijck? Hadde hy niet met soo grooten yver het Bestant van Nederlant gedreven, om de nabuyrige ontwapent te sien, wanneer hy soude komen te overlijden? Waerom, vvat onvoorsichtigheyt, en vvat blintheydt soude het zijn van hem in tegenvvoordigheyt den Oorlog eygen te vvillen maecken, de welcke hy hadde soecken uyt te blusschen in een anders huys? Dat men den aenslag niet en moeste achten dan seer beswaert van een te vallen, en in gevaer te brengen de Provincien van Nederlant; Provincien die voorsien zijn met een oudt Leger, versterckt aen de Frontieren met stercke Steden en Rivieren, en bewoont van strijdtbare en vyandelijcke Natien van den Franschen naem, door haren in-geboren aert. Dat het soo lichten saecke niet en was als het uyterlijck wel scheen, dat tot het selve voornemen de Vereenigde Provincien soude samen spannen, de welcke door die insichten, dat sy het Bestant hadden trachten te maecken, door die selve souden sy oock trachten om dat te sien onderhouden. Dat de geweldigste bewegingen in de menschen, gemeynlijck de voorvluchtigste plegen te zijn. Dat men derhalven

[p. 554]

moeste gelooven, dat den Koning haestelijck ontslagen zijnde van dese vierige en geweldige beweginge, soude plaets geven aen meer bedachte, om te betrachten de vereffenge vande saken van Condè, veel liever door middel van goede gemeynschap met de spaenjaerts. En indien dese redenen geoordeelt moeste werden van soodanige kracht, ten aensien van Condè, hoe te meer moesten sy geacht werden ten aensien vande Princesse? Voorseker een treffelijcke en gedenck waerdige daet, indien den Koning in sijnen ouderdom, ingenomen door ydele liefden, om een vrouw gantsch Vrankrijk in de wapenen soude willen stellen, en gantsch Europa in beroerte.

Dit waren de redingen die gedaen wierden aengaende den persoon van den Koning, na dat Condè uyt Nederlant vertrocken was. En sonder twijsel, oordeelde men in het gemeyn, dat verre dese laeste reden aen ⁺de eerste overtreffen soude. Maer veeltijts plegen de wijste oordeelen der menschen, bedriegelijk en averechts uyt te vallen. Na dat Godt in sijne verborgene voorsienigheyt vast gestelt heeft, dat hier beneden op der aerden onder ons eenige groote veranderinge om onser kastijdinge moet geschieden: het eerste dat hy doet is, dat hy de Princen haer wijsheyt beneemt, ende latende haer af-vallen van de liefde tot het gemeyne best, tot haer eygen en besondere

+ Hoe seer bedriegelijck dat de menschelijcke redingen zijn.

[p. 555]

verblinde begeerten, doet hy dat sy selfs de oorsaecken zijn, soo van haer eygen val, als vande algemeyne verderffenisse van alle de andere.

De herde besluyten dan, de gematigde⁺ in den Koning overtreffende, besloot hy vast, aen te vangen een Leger te samen te brengen, en nam daer gelegentheydt toe, onder 't decksel van hulpe te willen doen aen den Keurvorst van Brandenburg, ende den Palts-Grave van Nieuburg, om te komen tot het besterf der Staten van 't huys van Cleef.⁺ Gelijck ick in den aenvang aenwees, hadde den Keyser Rodolph het jaer te voren, den Aerts-Hertog Leopoldus in Gulick gesonden. Waer toe hy hem bewogen hadde, om dat Leopoldus uyt sijnen naem die Staten aen soude nemen onder bewaerder-hant, dewelcke om dat sy bestonden van 't Rijck, hadde de Keyser geoordeelt dat sy door recht moesten blijven in bewaer-neminge onder sijn hant, tot dat de saecken rechtelijck gewesen was. Leopoldus hadde hem derhalven in Gulick begeven, zijnde een goet Stadt, en versien met een goet Kasteel.

Ende om dat hy gevreest hadde daer van daen gedreven te werden van de twee boven gemelde Princen, de welcke opentlijck begunsticht wierden van de Vereenigde Provincien, hadde hy eenig Krijgs-

+ Den Koning van Vranckrijk werpt sich eyndelijck tot de meeste gevaren.

+ Wat gelegentheyt hy nam om een Leger op de been te brengen.

[p. 556]

volck geworven in het begin, als hy daer in quam. Om dat hy een Prins was van het Oostenrijcksche huys, en een jongman van een hoogen moet, ende om dat hy begonnen hadde Krijgs-volck te versamen, en dat hy soo na by konde hebben de gunste van de wapenen van Nederlant, was groote bedenckinge ontstaen, niet alleen in Brandenburg en Nieuburg, maer in de Vereenigde Provincien, en in den Koning van Vranckrijck, dat sijn komste geschiet was met kennisse en raedt van de Spaenjaerts. Sy toonden te vreesen dat onder de naem van den Keyser, de Spaenjaerts eenige van haer aenslagen bedeckten, de welcke eyndelijck soude uytvallen, of om Leopoldus in 't besit te stellen van de Staten van den overleden Hertog van Cleef, of om daer selve binnen te komen met eenige voorgewenden schijn.

Waerom den Koning, en de Vereenigde Provincien voorgenomen hadden Brandenburg en Nieuburg behulpsaem te zijn, wanneer de Lente soude gekomen zijn, om Leopoldus uyt Gulick te verjagen, en om hem t'eenemael uyt die Landen te doen vertrecken. In desen staet waren de saecken van Cleef, wanneer den Prins van Condè hem uyt Nederlant begaf, en in Italien aen quam.

't Wierdt dan best geoordeelt te zijn van den Koning van Vranckrijck, hem te dienen

[p. 557]

van dese gelegentheyt van de saecken van Cleef, om een Leger op de been te brengen, dan opentlijck den Aerts-Hertog ende de Spaenjaerts den Oorlog aenseggende, haer bequaembeyt te geven, om haer by tijdts te voorsien, en om wederstant tegen sijne wapenen te doen met meerder lichtigheyt.

In die tijt was de macht van den Koning⁺ van Vranckrijck seer groot. Hy besat in volle vrede sijn wijdt uytgestreckt gebiet, het welcke om die oorsaecke wonderbaerlijck overvloedig was van alderhande saecken; en de eere van hem verkregen in den Oorlog, hadde hem naderhant voort-gebracht een soo grooten ontsach in Vrede, datter geen geheugenisse en was, dat eenige andere Koning die oyt grooter soude gehadt hebben. Van sijn wencken, kan men seggen, wilden om strijt bestaen den Adel, de Parlamenten, en de andere ordren van het Rijck, en 't gene dat meerder verwonderinge by brachte was, dat men niet en wiste of hy meer bemint, of gevreest was van sijn Onderdanen.

En om dat de Fransen ongerust van haren⁺ in-gebooren aerdt zijn, ende den Adel natuyrlijck bequaem tot de wapenen, konde men door dit insicht noch gelooven, dat de Koning in 't Rijck soude bejegent hebben alle die genegentheydt, om de selve toe te

+ Hoe groot doen ter tijdt de macht van den Koning van Vranckrijck was.

+ Franschen Adel door haren aert geneygt tot de wapenen.

[p. 558]

rusten, als hy begeeren soude. Ende hy en vertoesden niet langer.

⁺Daer wierden haestelijck door sijn bevel na verscheyde oorden afgeveerdigt, veel belastingen om volck te werven, om te versien veel gereetschap van Oorlog, lijftochten, en 't gene meer noodich was om een machtich Leger op de been te brengen. Waerom in weynige dagen in Vranckrijck 't geruchte der wapenen begon te klincken, en alles beweegt te werden. Beneffens 't Krijgs-volck dat men in het Rijk t'samen brachte, gafden Koning last, dat men oock een goet getal Suitsers soude lichten; en van sijn Schat-kamer (die men oordeelden te houden boven de vijf millioennen goudts, en die te voren niet aen-geroert en wierdt) begon hy een groote menigte van penningen te doen uyt halen, om veerdiglijcker den bestemden voorraet te verschaffen.

Maer van den Aerts-Hertog, en van ie Spaenjaerts, wiert dese groote toe-rustinge van wapenen van den Koning van Vranckrijck⁺, voor geveynst gehouden. Sy waren in dat geloove, dat den Koning met soodanige dreygementen meerder kracht wilde geven aen de handelingen, de welcke hy niet tegen-staende dit alles, dede in Brussel aenhouden, om den Princesse we-

+ Toerustinge van wapenen in Vrankrijck.

+ Handelingen om den Princesse weder in Vrankrijck te doen keeren, werden in Brussel aengehouden.

[p. 559]

derom te krijgen; en dat eyndelijck de hope omgekomen zijnde van die wederom te hebben, hy een soo groote bereydinge soude intrecken tot den eenigen noodt van dat volck, 't welck hy wilde senden tot bystant van Brandenburg en Nieuburg.

Om de aengewesen handelingen te vervorderen⁺, was versch uyt Vranckrijck gekomen den Heer van Preaù, van wegen den Constable en Me-vrouw van Angolesme. Maer hy bracht besonderlijck Brieven mede van den Koning aen de Aerts-Hertogen van sulcken kracht, en hadde hem soo seer vervoegt met den persoon van den gemeynen Gesant, dat hy geacht wierdt veel meer als een gesonden persoon van den Koning selfs, dan van de Constable en Me-vrouw van Angolesme.

De aen-houdingen die hy dede by den⁺ Aerts-Hertog waren dese. Dat moetende eerstdaegs geschieden de krooninge van de Koninginne van Vranckrijck, de Constable en Me-vrouw van Angolesme wenschten, dat de Princesse haer daer by mochte vinden, om de Koninginne in soo vermaerde gelegentheyt in persoon te dienen. Dat niet minder d'een en d'ander wensten de Princesse by haer te hebben, om haer behulpsaem te zijn in 't betrachten van de huwelijk-scheydinge, de welcke sy wilden doen met haren

+ En besonderlijck door de handt van den Heer van Preaù.

+ Welck sijne aenhoudingen waren.

[p. 560]

man, zijnde van hem uyt Vrankrijck gevoert tegens haren wil: en verongelijckt in Brussel op seer grove wijsen, en door gewelt by d'Infante gebracht, en berooft van die vryheyt, de welcke van alle wetten toegestaen wert aen yder besondere vrouwe, in geval dat sy scheydinge wil maken, ick late staen aen een Princesse van verheven mogentheyt.

Dit waren de voornaemste redenen, die Preaù voorwenden, om den Aerts-Hertog en d'Infante te beleyden, dat sy de Princesse soude laten weder keeren naer Vranckrijck. ⁺'t Gene dat van haer geantwoort wierdt, was, dat de Princesse van selfs in haer Hof gekomen was, dat Condè haer man, haer aldaer in bewaer-neminge hadde gestelt, en dat de Marquis van Couvre daer toe selfs bewilligt hadde. Dat sy by haer zijnde, soude alle noodtsaeckelijcke gelegentheyt genieten, om te handelen van haer huwelijckscheydinge. Ende eyndelijck dat sy haer man toe-geseydt hadden, haer niet weder te geven aen geen anderen, dan aen hem selfs: waerom sy om haer eer, niet en konden in gebreecke blijven aen een soodanige beloste⁺. Preaù gaf wederom tot antwoordt, Dat den Aerts-Hertog en d'Infante die niet en hadde konnen aengaen, om dat het tegen alle plichten van recht was. Dat het

+ Antwoorden van de Aerts-Hertogen.

+ De Franschen en vergenoegen hun niet.

[p. 561]

beleyt was van de wetten, en van de Vierscharen, dat de vrouwe geprengt door quade wegen van haer man, volkome vryheyt hadde haer van hem te scheyden, en te vertrecken daer het haer geliefde, om van de scheydinge te handelen. Dat hy geloofde dese vryheyt niet te sullen ontbreecken aen de Princesse, zijnde selfs by d'Infante; maer dat sy selve veel eer wensten by haer Vader en Moeye, en in de handen van de hare te zijn, om hare saecken dies te beter aen te leggen. Dat haer dit niet en konde geweygert werden. En eyndelijck, dat den Koning van Vranckrijck noyt en soude komen te verdragen, soo veel als sijn krachten haer soude uytstrecken, dat sy sulcken openbaren overlast soude uyt staen.

Den Aerts-Hertog ontschuldigden hem⁺ op de verbintenisse, voornamentlijck van de eer, en seyde, dat men eenig middel soude bedencken, en by aldien men eenige vont, door wege van de welcke hy met sijn eer, en van d'Infante sijn Echt-genoot, konde de Princesse laten weder keeren in Vranckrijck, dat hy 't selve gewilliglijck soude aengaen.

Maer de Fransche en wilden geen gehoor⁺ geven tot eenige party, dan tot die, dat de Princesse werderom op vrye voeten soude gestelt werden by haer Vader en Moeye, en prangden dies te meer den Aerts-Hertog

+ Daer worden middelen van den Aerts-Hertog voorgeslagen.

+ Maer zijn van de Fransche afgeslagen.

[p. 562]

hoe het haer meer scheen hem wankelbaer te sien gaen in dese saecke.

⁺Den Aerts-Hertog hadde eyndelijck bewilligt, om aen de Franschen te doen voorslaen, dat wanneer het verklaert soude wesen door behoorlijcke wegen, dat men de Princesse t'eenemael soude laten in haer vryheyt, hy en d'Infante soude verwilligen haer te laten gaen, daer het haer meest soude behagen. Door behoorlijke wegen toonden den Aerts-Hertog dat verstaen moeste werden den Paus, van de welcke dit poinct moeste afgedaen zijn, of door hem selve in Romen, of door het tusschen-komen van een van beyde sijn Gesanten van Vranckrijck of van Nederlandt, 't welck veerdiglijck soude hebben volbracht geweest op d'een of d'ander wjjse: om dat sulcx niet en was te handelen van de geheele saeck van de scheydinge, maer van 't poinct alleen van de plaets, waer ondertusschen de Princesse haer soude mogen onthouden.

De Franschen namen evenwel dese party oock niet aen. Sy vreesden langsaemheden, en overwogen den Aerts-Hertog op seecker wijse, als buyten sijn macht, om het al te groote gesag, 't welck de Spaenjaerts in ⁺alle sijne saecken hadden, en besonderlijck de Marquis Spinola in sijn raden, de welcke sy in groote mistrouwinge hielden. Maer het

+ Tot welcke besonderlijck d'Aerts-Hertog genegen was.

+ Marquis Spinola mistrouwt. van de Spaenjaerts.

[p. 563]

was alreede tijdt geworden, dat den Aerts-Hertog en de Spaenjaerts, op yet anders dachten als op handelinge van woorden.

Alreede begonnen de Suitsers na Vranckrijk⁺ af te komen; de Franschen wierden met groote vlijt geworven, ende in allen yver wierden de voor-raden gedaen, hier boven aen-gewesen. De veerdigheydt en konde niet grooter zijn, met de welcke het puyck van den Adel van Vranckrijck in de wapenen wierde gebracht, om te vergeselschappen den persoon van den Koning; de welcke alhoewel hy somwijlen veranderden in de gedaente van sijn uyt-tocht, nochtans niet en veranderden in het voornemen van uyt te trecken.

Aen de Gesanten van Spaenjen en Nederlant⁺ seyde hy, dat hy hem selve in persoon wilde vinden, om bystant te gaen doen aen sijn vrienden, en om haer te stellen in het besit, 't gene haer toe quam van de Staten van den overleden Hertog van Cleef. In andere gelegentheden, liet hy hem naderhant opentlijck uyt verluyden, dat hy selfs wilde gaen den Princesse uyt hechtenisse verlossen, en hem wreecken van 't ongelijck, het welck hem den Koning van Spaenjen, en den Aerts-Hertog aengedaen hadden, om Condè aengenomen te hebben in haer bescherminge.

+ Toerastinge van wapenen altoos grooter in Vranckrijck.

+ Op was voegen den Koning van Vranckrijck aen de Gesanten van Spaenjen en Nederlant sprack

[p. 564]

⁺Alle dese saecken waren aen den Aerts-Hertog verwittigt, van sijnen Gesant, hem onthoudende in Parijs, en van die van den Koninck van Spaenjen. Het dachte dan aen den Aerts-Hertog, dat het niet langer tijdt was die voor-raden uyt te stellen, de welcke men geoordeelt hadde noodich te zijn; om sich te weêr te stellen tegens den Koning van Vranckrijck, wanneer hy enckelijck soude voor nemen, de wapenen tegens Nederlant te wenden.

Het Leger bevont sich doen seer vermindert te zijn van volck, om dat haestelijck na het Bestant, alle de Duytschen afgedanckt waren, en veel Walen, en een goet gedeelte insgelijcks van de Ruytery, 't welck gedaen was om de lasten te verlichten, ende om te verpoosen van die sware onkosten, de welcke een soo langduyrigen Oorlog met sich hadde mede gebracht.

Waerom de Koning, en den Aerts-Hertog alsdoen niet meer en hadden, dan thien duysent voet-knechten, en vijftien hondert paerden, zijnde nochtans alle oudt, en uytgelesen volck. Seer groot was oock de schaersheydt van penningen, in voegen dat den Aerts-Hertog en de Spaensche Dienaers, haer seer benauwt vonden door de nootsakelijckheyt die sy hadden, om nieuwe wervingen te doen, ten minsten van

+ Toerustingen die gedaen wierden van wegen den Aerts-Hertog en de Spaenjaerts.

[p. 565]

twaelf duysent voet-knechten, en twee duysent Ruyters: en om dat sy van d'ander zijde, haer sagen sonder eenige penningen tot dien eynde. Het eerste voornemen dat den⁺ Aerts-Hertog nam; was, dat hy haestelijck na Spaenjen sont Don Ferdinandus Girone, een van de voornaemste Spaensche Oversten, die in 't Leger waren, op dat hy den Koning daer toe soude brengen, om terstont over te maecken in Nederlant vier hondert duysent kroonen, om het aengewesen volk daer mede te werven, en om andere voor raden, de welcke men van noode hadde tegens de toerustingen van den Koning van Vranckrijck. Ondertusschen begoste men volck aen te nemen met andere penningen, die op de beste wijse als men konde, t'samen gebracht wierden.

Daer wiert besloten dat men soude lichten⁺ ses duysent Duytschen, en ses duysent Walen, en voor alsdoen maer ses hondert Vuyr-Roers te paert, van welcke slach van Ruyterije men van doen hadde, om dat alle het ander volck te paerdt, met Lancien en Rustingen was. De meyninge van d'Aerts-Hertog was, hem in 't velt te dienen van al het oude volck, en 't nieuwe te leggen om de Frontier-Steden te bewaren, de welcke om dat sy groote besettingen vereysten, soo naer Vranckrijck toe, als naer de zijde van

+ Don Ferdinandus Girone in Spaenjen gesonden van den Aerts-Hertog.

+ Hoe veel voet en paerdevolck men op een nieuws wilde by voegen.

[p. 566]

de Vereenigde Nederlanden, daer door oordeelde men dat het Spaense Leger te velt, niet en soude hebben gehaelt over de twaelf of viertien duysent voet-knechten, en twee duysent vijf hondert Ruyters.

⁺'t Gene men vernam aengaende het volck van den Koning van Vranckrijch, was: dat hy soude hebben dertig duysent voetknechten, eensdeels Suitsers, en eensdeels Fransche, vijf duysent Ruyters, de Koninglijcke Vane daer onder begrepen, die men in Vranckrijck noemt de Witte Vane, de welcke men pleeg te voeren voor het puyck van den Adel van 't Rijck, wanneer sich den Koning in persoon in 't velt bevint. Alle dagen spoedigden haer meer alle saecken van wegen den Koning, en daer begonden overgroote voor-raden van lijftochten, van gereetschap van Oorlog, en Geschut, gesonden te werden naer de Frontier-Steden van Champagne en van Picardien, na Nederlandt toe; daer was voor 't Fransche Leger tot Wapen-plaetse bestemt, de Stadt van Chalon in Champagne. Dit was den staet van de saecken op 't eynde van April, des Jaers 1610.

⁺Op welcken tijdt de selve Koning, beneffens de toe-rustinge van sijn eygen wapenen, seer nauwe handelinge op de baen hadde met den Koning van Engelant, en met de

+ Fransche Leger, tot wat getal van volck men geloofden dat sich moeste versamen.

+ Handelingen vāden Koning van Vranckrijck, om andere Princen te bewegen tegens den Koning van Spaenjen, en het Oostenrijcksche Huys.

[p. 567]

Vereenigde Provincien, om de haere oock te doen voeren tegen Nederlandt. By de Vereenigde Provincien hadde hy seer groot ontsag, en onderhielt in haer Leger vier duysent voet-knechten, en twee hondert Fransche Ruyters, met sijn eygen penningen; waerom hy geloofden haer lichtelijck te trecken tot sijn aenslagen, en daer toe insgelijcks te beleyden den Koning van Engelant, met de hope die hy hem gaf tot eenige sijner eygen baten. Ende niet te vrede zijnde met dese handelingen tegen Nederlant, pleegden hy andere in Italien met den Hertog van Savoyen, alsdoen grootelijks vervremt van de Spaenjaerts, en met de Republijck van Venetien, om oock eenige op-tocht te doen van die zijde, tegen de Staet van Milanen. Alhoewel hy in Italien sijne oogmercken sich niet en bereyckten.

Hy hadde gehoopt, dat de gelegentheyt van soo vele wapenen, tegens den Koning van Spaenjen, op eenen tijt de Paus selfs mede soude noodigen, om sijn oog te smijten op 't Rijck van Napels; en eyndelijck om op te wecken van alle zijden alle de anderen, aen wien verdacht was een soo groote macht, om te betrachten door alle wegē die te vernederen. En sijn gedachten streckten haer soo ver, om te konnen in soodanige voorval, sijn overwinnende wapenen voe-

[p. 568]

ren in Duytslant, en om daer ook sijnen naem soo vermaert te maken, en in sulcken staet de gemeynschappen van sijn vrienden, dat het hem oock mochte gelucken het Gebiet te ontrecken aen het Huys van Oostenrijck. Soo seer bevocht hem op een en den selven tijt den toorn tegens den Prins, en de liefde tot de Princesse; maer meer dan alle andere saecken den vreeselijcksten vyant, waer van hy alsdoen geplaegt wierdt, dat was door het al te grooten geluck, in het welcke hy hem doen bevont.

Van alle dese saecken hadde ick naderhant goede gelegentheyt, volkomentlijck onderricht te zijn in Parijs, ten tijde van mijn Gesantschap by den Koning sijn Soon, by de Dienaers selfs, die het bewint daer ⁺van hadden. Niet-te-min de voornaemste aen-slagen van den Koning waren alsdoen aengeleyt tegen Nederlant, en al de last van de wapenen, gelijck gesien is, vervoegde sich in die Pael-steden. Waerom den Aerts-Hertog en de Spaensche overwogen hebbende haere swacke krachten, begonnen grootelijcks te vreesen voor de saecken van Nederlant, twijfelende, dat door soo veel andere, en soo vierige handelingen tot schade van de Kroon van Spaenjen, de krachten van die Opper-macht niet en soude eldewaerts afgetrocken werden door andere nootsaec-

+ Aenslagen van den Koning van Vranckrijk voornamentlijck tegen Nederlant.

[p. 569]

kelijckheden, soo dat men swaerlijck soude konnen versien tot den besonderen noodt van Nederlandt. Daer by vervoegden sich, dat Spaenjen alsdoen in groote beweginge was, om het verjagen van de Mooren uyt alle die Rijcken.

Dit niet tegenstaende hoopten den Aerts-Hertog⁺ ende de Spaenjaerts, dat de Vereenigde Provincien, wiens wapenen in grooten aensien waren, haer niet en souden laten bewilligen sonder haer eygen nootsaeckelijkheyt, om het Bestant te breecken, maer dat sy alleenlijck eenige bystant van haer volck aen de Koning souden doen, 't welck nochtans een onderstuttinge soude zijn van groot belang, om de hoedanig heyt van haer Krijgs volck, seer uytgelesen, en lang geoeffent in de wapenen. En wat aengaet den Koning van Engelant, scheen het dat men niet met al moeste twijfelen, of hy soude niet aen-spannen met de aenslagen van den Koning van Vranckrijck; soo om sijn vreedsame natuyr, als om de schaersheyt van penningen, in de welcke hy hem bevondt, en om het achterdencken dat aen hem selfs soude gegeven hebben, alle meerder vergrootinge der Franschen. Van de andere handelingen van Duytslandt en van Italien, toonden haer den Aerts-Hertog en de Spaenjaerts, niet veel gewach te maecken. Waerom alle het ge-

+ Welck dat het gevoelen was van den Aerts-Hertog, en van de Spaenjaerts dengaende de handelingen aengewesen, van de Koning van Vranckrijck.

[p. 570]

vaer ⁺gestelt zijnde in Nederlant, en klaerlijk bekent zijnde, dat van die zijde haer soude uyt-storten de buyen van de wapenen van Vranckrijck, met die van de Vereenigde Provincien, die misschien in haer geselschap souden zijn, daerom ist dat den Aerts-Hertog en de Spaenjaerts, met alle den voor-raet die sy konden by brengen, haer bereyden om die uyt te staen.

Ondertusschen waren op desen tijdt seer vierige bescheyden van Spaenjen gekomen, en de welcke in 't kort den voorraet beloofden van de vereyste penningen, en alle de ⁺anderen, die daer noch van noode waren, niet alleen om tegenstant te doen aen den Koning van Vranckrijck, maer om den Oorlog over te brengen in sijn eygen Rijck.

Waerom den Aerts-Hertog moet gegrepen hebbende, bevorderden het volck en hadde voorgenomen te doen overkomen in 't Leger van Nederlant, duysent Ruyters, en vijfthien hondert voet-knechten, van die van den Aerts-Hertog Leopoldus, de welcke door schaersheydt van penningen van hem niet en konden onderhouden werden.

⁺Hy hadde op den selve tijdt verkondigt tot Wapen-plaetse Philip-stadt, een plaets van 't Graefschap van Namur, naer de Palen van Champagne, en hadde voorgenomen selfs met het Leger te velt te trecken, alsoo den

+ Men acht het grootste gevaer dan alle anderen van de saken van Nederlant, en groeter van die zijde maeckt men de toerustingen.

+ Uyt Spaenjen krijgt men moet om die te maken.

+ Wapenplaetse van het Spaensche Leger was bestemt.

[p. 571]

Koning van Vrankrijck selfs mede uyt trock: alreede was den dag beraemt op den seventienden Mey, om hem te vinden in Namur, nabuyrige Stadt by Philip-stadt, op welcken tijt het gantsche Leger op de Wapenplaetse moeste versaemt zijn.

Ondertusschen liet den Heer van Preaù in⁺ Brussel, niet af van sijne handelingen. Op welcken tijdt de Princesse oock betoonden seer treuriglijk te leven, en noemden opentlijck uyt, het Hof van de Aerts-Hertogen, haer Gevangen-huys, en sy selve met een opentlijcke verklaringe by geschrifte, hadde versoeck gedaen als by wege van Rechten, om in haer vryheyt gelaten te zijn. Sy was geheele dagen sonder haer te vertoonen, en trachten met alle bewijsinge van afgrijselijckheyt, dat het aen haer soude blijcken te zijn een saecke van groote misnoeginge en overlast, op dese wijse in Brussel gehandelt te zijn. Maer in Parijs toonende hem den Koning van Vranckrijck meer rustig dan oyt te voren, in sijn voornemen van de wapenen, en openbarende als noch te⁺ willen in persoon by-stant doen aen Brandenburg en Nieuburg, hadde nieuwe redenen daer van met den Gesant van Nederlandt, ende voerden met hem woorden van den door-tocht die hy soude begeert hebben door Luxemburg.

+ Heer van Preaù hout levendig de aenhoudingen, hier boven aengewesen.

+ Den Koning van Vranckrijck versoeckt den door-tocht door Luxemburg.

[p. 572]

Van dit voor-nemen dede den Gesant strax onderrichting aen den Aerts-Hertog. Men bekende de voor wendinge van den Koning; en men oordeelden, dat selfs beyde de Princen groote bedenckinge soude genomen hebben, te sien in haer huys soo veel wapenen van Vranckrijck, met de eygen persoon van den Koning, door twijfel dat een sulcken mede-hulpe haer niet selfs soude doen werden den Roof voor 't oogmerck ⁺van den bystander. In voegen dat den Aerts-Hertog achtende, dat sulcx eer was als een begin van d'aen-segginge van den Oorlog, en dat dit poinct van toe te staen, of t'ontseggen den doortocht aen den Koning, van seer groot gewichte was, herkauden hy het menigmael by sijn eygen selve, en soo op dese materie, gelijck op de wijse van den Oorlog te bestieren met den Koning, ging hy aen menigvuldige beraetslagen met sijn Hooft-mannen.

⁺In 't Leger van Nederlandt waren op die tijt twee onder andere grootelijcks geacht. D'een zijnde een Spaenjaert, de welcke was Don Louijs van Vellasco, Generael van de Ruytery; d'ander een Nederlander, en was den Grave van Bucquoy, Overste van het Geschut, hebbende beyde te samen eerst gewandelt met groote lof, schier door alle mindere bedieningen van den Oorlog. Als sy dan

+ Bedenckinge die den Aerts Hertog en de Spaenjaerts nemen van sulcken versoeck.

+ d'Aerts-Hertog beraet hem hier op met sijn voornaemste Oversten van 't Leger.

[p. 573]

op een seeckeren dach in den Raet, op de beraminge besich was van sulcke gewichtige saecken. Vellasco willende dat sijn gevoelen klaerlijck soude blijcken, en dat men daer besondere kennisse van mochte hebben in Spaenjen, sprack in deser voege.

Wanneer ick overlegge (vermogende Prinçe)⁺ onse saecken van Nederlant, by vergelijckenisse van die van den Koning van Vranckrijck, sie ick de onse soo veel beneden de sijne, dat indien het oyt tijt geweest is, soo ist nu meer dan oyt behoorlijck te plegen voorsichtige en veyle raden.

Wy allen komen over een in een vast-stellinge, dat U.E. Hoogheyt niet meer en kan hebben, dan twaelf of vierthien duysent voet-knechten, en twee duysent vijf hondert Ruyters. Een Leger, 't welck alhoewel t'eenemael bestaen sal van oudt volck, daerom nocht ans niet en moet, na mijn gevoelen, sterck genoeg geoordeelt werden, om in 't gesichte te gaen van dat van den Koning van Vranckrijck, het welcke tweemael grooter dan het onse sal zijn. Sijn voetvolck sal sonder twiffel voor 't onse wijck en in dapperheyt, maer al te gewichtig is van sijn zijde soo grooten voordeel van het getal. En van d'ander zijde, de Franschen gemeynlijck in den Oorlog te paert overtreffende aen alle de andere volckeren, sullen dies te meer tegenwoordig onse Ruyterije overtreffen, moetende boven het getal, t'samen gebracht zijn de hare van

+ Uytspraecke van Don Louijs van Vellasco, in de welcke hy raedt dat men den doortocht soude toestaen.

[p. 574]

den uytgelesensten Adel van Vranckrijck, die den persoon van den Koning sal volgen in de tegenwoordige gelegentheydt. Maer vvat kracht sal voortaen het nieuwe volck van den Koning geven het oude van de Vereenigde Provincien? waer van men niet en kan twijfelen, of sy sullen gunste bevvijsen aen sijn vvapenen tegens de onse, of met een gevveldige hulpe, of met openbaerlijck uyt te breecken tot den Oorlog tegen ons in sulcken bequamen voorval. Mijn dunckt het dan, dat men op alle wijse moet vlieden d'ontmoetinge van den Koning van Vranckrijck, en alle de gelegentheyt van met hem tot een Velt-slag te komen, en by gevolg ben ick van gevoelen, dat men hem moet toestaen den doortocht van Luxemburg, om dat onse saecken tegenwoordig in staet zijn, dat hem sulcx niet en kan van ons geweygert werden. En aengaende de gedaente van te Oorlogen, moetende wy tegenwoordig, na mijn oordeel, ons houden op de verweeringe, soude mijnen raedt zijn, dat van onse Wapen-plaetse van Philips-stadt, ons Leger sich ging begeven na die zijde toe, daer sich begeven sal dat van den Koning van Vranckrijk, en dat wy het altoos soude ter zijde gaen aen dees zijde van de Maes. Op dese wijse wy ons dienende van de Rivier, als van een breede en diepe Gracht, en van sijn Oever, als van een hecht en onverwinnelijck Bolwerck, en sal het in de macht van den Koning niet zijn ons te bespringen; en

[p. 575]

van d'ander zijde, sal 't aen ons staen aen hem te verbieden het inkomen in de beste en voornaemste deelen van dese Provincien.

Dat alhoewel den Koning ondertusschen hem meester maeckt te zijn van 't velt, van gints zijde van den Rhijn, sal hy weynige plaetsen van belang vinden van die zijde om in te nemen, en die weynige sullen soo sterck zijn, dat die willende winnen, veel tijdt, en veel Krijgs-volck sal verlooren worden, 't welck dienen sal om 't eerste gevvelt te breecken van sijn Leger. Alsoo wy ons stellende in die stercke en veylige verweeringe, sullen vechten sonder te vechten, en sullen te boven komen sonder gevaer, dese eerste varelijcke beweinge der wapenen van den Koning van Vranckijk. Ondertusschen sullen van Spaenjen komen machtige behulpmiddelen van penningen en volck. En daer-en-tusschen kan men met verscheyde aftreckingen de Fransche macht verswacken, die daer beweegt sal zijn tegens dese Provincien, doende wy d'onse af-sacken van de Pirineesche Bergen tegens Vranckrijck, en beweegende tot sijn schade onse Scheeps-vloten van de Middelandtsche-Zee, en van de Noord-Zee, maer boven al, tracht en eenige innerlijcke beroerte binnen in dat Rijck.

De Franschen werden geboren, gelijck een yder bekent is, tot de nieuwigheden, en niet minsoecken sy de beroerten, die de andere vlieden. Sy

[p. 576]

zijn bereyt om haer te mengen in de uytheemsche, maer noch meer in haer eygen. Tot welck en eynde, men te voren oock konde hopen lichte stoffe te vinden in haer aengeboren ongerustigheyt, hoe veel te lichter sal men het vinden na het vinden na het vertreck van de Prins van Condè, de welcke onder ons handen is? Wat groote beweginge sal in een oogenblick maecken 't oprichten aldaer van dese groote vlagge tot de beroerten? en die sullen niet rechtveerdiger aen gegaen konnen werden. Dat die gene die 't vuyr wil aensteken in een ander mans huys, 't selve beproeft in sijn eygen, en dat alle de nadeelen die de aengetaste boven 't hooft hingen, haer gaen vverpen op den aentaster. En siet ons in deser voege geluckiglijck over gegaen van de verweeringe tot de aenrantsinge, om naderhandt sonder swarigheyt den Koning van Vranckrijck te doen berouwen, hem gesteecken te hebben in soo een vermeten en onrechtveerdigen Oorlog.

En soo hy niet blinder en is in de saeck en van 't Gebiedt, dan hy hem betoont in die van de Liefde te zijn, sullen sy hem onderscheyt leeren maecken, die daer is tusschen het vvinnen van de onweerbare vrouwen, haer treckende tot sijnen vvil, en het bewegen der wapenen tegen soo groote krachten, als daer zijn die van mijnen Koning, en de uwe, die te samen uyt maecken een sulcke gemeyne vreeselijcke macht. En den Koning van Vranckrijck behoorden oock welter herte te ne-

[p. 577]

men uwe overwinningen, vvanneer U: Ed: omgort van Purper, noch Cardinael zijnde, dede tegens hem in sijn Rijck sulcke gewichtige voortgangen. Ick hope dat die niet minder en sullen zijn, de welcke U: Ed: doen sult in dese tegenwoordige gelegentheydt, na dat U: Ed: de eerste overvallen uyt-gestaen sult hebben, in de vvelcke de Franschen alleenlijck goet zijn. Sy sullen konnen opgehouden werden, na mijn gevoelen, seer licht op de aengewesen vvijse. En alle de saeck en verandert zijnde tot ons voordeel, sal van soodanige voorspoedige uytkomsten, die men sal hebben bespeurt van desen Oorlog, aen U: Ed: gewerden nieuwen lof, en aen de saken van Spaenjen nieuwe aensienlijckheyt, en aen die van Nederlant nieuwe veyligheyt, en aen ons ander Krijgs-volck oneyndelijcke eer en vreugde.

Maer in tegendeel sprack de Graef van Bucquoy op dese volgende wijse.

Indien dese genees-middelen (Grootmoedige⁺ Prins) die men in de tegenwoordige noodtsakelijckheden van Nederlant, uyt Spaenjen moeste vervvachten, soo vvel inder daet uytvielen als sy lichtelijck uytvallen in de redingen, soo soude ick oock lichtelijck in 't selve gevoelen treden, om sich tegenwoordig te houden op de verwerringe tegen den Koning van Vranckrijck. Maer ick en soude mijn althans niet connen in-beelden, dat die behulpingen, die daer tegenwoordig van noode

+ Uytspraecke van de Graef van Bucquoy, inde welcke hy het tegendeel raet.

[p. 578]

zijn, van Spaenjen sullen te voorschijn komen, noch in soo korten tijdt, noch in soo groote menigte als vvel vast gestelt is.

Alreede heeft de ervarentheyt van soo veel jaren getoont, dat van daer den meesten tijdt, niet alleen de raet-slagen, maer oock den by-stant over comt als den noodt voor by is, en om dat den overgrooten last van een soo verscheyde Oppermacht, de voor-raden beraemt voor Nederlant aldaer, altoos seer verswackt aenlanden, om dat sy afgetrocken zijn van die van soo veel andere leden, van de vvelcke dat haer Lichaem gemaeckt is. Soo can men dan tvvijfelen, dat in den tegenvvoor digen voorval, de voor-raden sullen bejegenen de gewoonlijcke swarigheden; ja noch grooter dan na gewoonte. Daer ontbreken noch veel maenden eer dat de Vloot uyt de Indien comt; dat tegenvvoordig sich gantsch Spaenjen in beroerte bevint, om 't verjagen van de Mooren; en de toerustinge van vvapenen, die den Hertog van Savoyen in Italien dreygt, is oock van groot en aensien. In voegen dat dit alles tegenvvoordige aftreckingen zijn, en die versekert sullen zijn tot gunste van den Koning van Vranckrijck; daer de gene, de vvelcke overwogen zijn ten dienst van de saken van Nederlant, t'eenemael twijfelachtig zijn, en vande toekomende uytkomsten bestaende. Om vvelcke swarigheden, geloof ick voor my, dat met groote kommer gehoopt can werden sooda-

[p. 579]

nige voor-raet van Spaenjen te bekomen, als genoeg sal zijn om voor dese Velt-tocht het nieuwe volck, dat by het oude gevoegt is, te onderhouden. Men moet derhalven besluyten, dat latende U: Ed: Hoogheyt toe, het Leger van de Koning van Vranckrijck, sich te vervoegen met het oude Krijgs-volck van de Vereenigde Provincien, den Koning hem op een bodt soo machtig sal maecken, dat hy t'eenemael meester sal vvorden van 't velt, niet alleenlijck van gints zijde, maer oock van dees zijde van de Maes. Derhalven hoe soude hy niet connen trecken over de Rivier, of over de brugge van de Stadt van Hoey, in de onpartijdige Staet van Luyck, of van eenige andere zijde, sonder dat van ons hem de doortocht can verhindert vverden? sal hy niet connen voort trecken herwaerts in, en sich vvenden vvaer henen by wil, en alle sijn aenslagen seer licht om doen hebben?

En alhoewelde Vereenigde Provincien niet en hadden getoont te voren genegentheyt, om selfs openbaerlijck in Oorlog uyt te breken tegens dese Landen, hoe en soude men niet te vreesen hebben, dat genoodigt zijnde van soo een goetgunstig voorval, sy daer toe niet en souden uyt breken? 'T is een bekenden Regel, dat men in de uyterste qualen tot de uyterste genees-middelen comt. Het Yser geneest die geswellen, de vvelcke niet en connen geheelt vvorden door versachtende middelen. En

[p. 580]

het verachten somwijlen van de gevaren, comt het beste middel te zijn om die te schouwen. Het dunckt my dan, dat in den tegenwoordigen staet der saken van Nederlant, in aller voege noodtsakelijck is, sich te begeven tot de gewaegde en stoute besluyten, om dat sonder openbaer gevaer van 't verlies van alle de Provincien, geen plaets connen grijpen de bedachtsame en de voorsichtige. Ick achte het voor best, dat U: Ed: plattelijck afslaet den doortocht van Luxemburg aen de Koning van Vranckrijck, en dat dewijle hy sijn Leger voert na uwe Frontier-steden, U: Ed: het uwe voert na de sijne, en hem gaet bejegenen, en besorgt dat hy hem niet en kan vervoegen met het oude Krijgs-volck van de Vereenigde Provincien. Ick bekenne vvel, dat dit voornemen insgelijcx by sich heeft sijn gevaren; maer die van 't ander dunckt mijn oogschijnelijcker en grooter te zijn. De gevaren van dese bestaen in de altoos twijfelachtige uytkomste van de Velt-slagen, en men kan niet ontkennen, of den Koning van Vranckrijck is een groote Capiteyn, en dat hy by hem moet hebben het puyck van den Adel van Vranckrijck te paerdt. Niet tegenstaende indien vvy van d'ander zijde overwegen ons volck, dat onder de wapenen opgevoedt is, en getucht in soo langduyrige ordentlijckheden, en alle dagen gewoon tot de treffingen en tot de Velt-slagen, en dat het U: Ed: selfs tegenwoordig in 't aengesicht

[p. 581]

sal hebben voor haren Capiteyn, hoe en souden wy niet hopen, dat ons Leger niet en soude overtreffen dat van de Franschen.

Noch het vermindert mijn hope niet, dat het hare van veel meerder getal sal zijn. Niet het getal, maer de dapperheyt; niet de verwerringe, maer de ordentlijckheyt; niet den eersten aenval, maer het bestendich vechten, doet de Legers de overwinningen bekomen. Onse benden van voet-volck sullen haer versadigen van t bloedt, in 't ombrengen van de Suitsers, die alleen misschien eenigderhande tegenstant sullen doen: sy sullen op de vlucht brengen sonder eenige moeyelijckheydt de Fransche voet knechten; en sullen sulcke hitte aen onse Ruytery geven, dat wy konnen verhopen oock overwinners te blijven van die zijde. Soo sult U: Ed: sien (ick hope het) den Oorlog begonnen en voleynt op den selven tijdt. En soo sult gy verheerlijckt sien van een nieuwe overwinninge, een nieuwe plaets in dese Landen, die misschien niet en sal vvijcken voor die van S^t. Quintin, van Grevelinge, en van Dorlan, vermaert door de nederlagen, die onse Nederlandtsche Legers op andere tijden gedaen hebben van 't Fransche volck, met sulcken gewin van eer. Maer misschien mochte het oock gebeuren, dat den Koning van Vranckrijck, siende onse wapenen soo moediglijck gevoert werden tegens de sijne, den moet soude neder leggen, die Staten te

[p. 582]

bespringen, en dat hy hem soude begeven om met meerder gedult die strijden te lijden, de vvelcke hy aen hem selfs doet gevoelen, met sijn innerlijcke, soo qualijck gematigde bevvegingen. Op dese wijse sal U: Ed: sonder eenig gevaer, seer loffelijck eenen Oorlog ten eynde gebracht hebben, selfs te voren die begonnen is. Ende sult naderhant die besluyten konnen nemen, de vvelcke het behoorlijckste sullen gevonden werden voor uwe saecken, voor die van Spaenjen, tot den gemeynen dienst van Christenrijck, en tot het besondere best van uwe volckeren.

⁺Sekerlijck de redenen waren van overgroot gewichte, die d'een en d'ander van dese twee Capiteynen by brachte. Van d'een zijde den Koning van Vranckrijck toe latende, sich te vervoegen met het oude krijgf-volck vande Vereenigde Provincien, quamen de saecken van Nederlandt in seer grooten gevaer te zijn, en van d'ander zijde het Leger strax te wagen tot een velt-slag, in 't welcke de hope alleenlijck bestont van die alsdoen te onderstutten, was insgelijcks ⁺het gevaerlijckste besluyt. Ick sach den Marquis Spinola meer na de tweede voorslag neygen, dan na den eersten, of 't was dat op hen meer vermochten de reden van Bucquoy, of selfs om dat dien raedt die Van het stoutste bestaen was, van hem oock gewilliglijck voor de nootsaeckelijkste wiert ge-

+ Groote verbaestheyt die dese twee verschillende gevoelen veroorsaecken konden.

+ Tot welcke van beyde den Marquis Spinola meest genegen was

[p. 583]

oordeelt. Hy thoonden groote begeerte sich op soo heerlijcke tonneel te vinden, als het soude geweest zijn, te komen tot een velt-slag met den Koning van Vranckrijck, zijnde een soo grooten Prins en Capiteyn. Beneffens dat hem veel ongenuchten aenprickelden, soo gegeven als bekomen in de handelinge van de Princesse, van wegen de Fransche, waer van misschien dies te meer sijn opweckinge mochte ontstaen, om tegens haerin de wapenen te komen.

Op dese tijdt bemoeyden hem den Paus,⁺ met vaderlijcke behertingen, en met seer vierige plichten, om te bewilligen de Princen die daer aengelegen was, in soo groote beweginge, tot onderhoudinge van de vorige eendracht, en tot dien eynde hadde hy besonderlijk beraemt twee buyten-Ordinarische Gesanten, den eenen die Aertz-Bisschop van Naseret was, naer 't Hof van Vranckrijck; en d'andere die den Aertz-Bisschop van Chieti was, aen dat van Spaenjen.

Maer siet, in sulcke verbaestheyt en drifte van de saecken, op 't onverhoetste in Brussel⁺ uytbersten een stemme, eerst vreesachtig en ongestadig, en naderhant van de grootheyt van d'uytkomste, stantvastig en krachtig, dat den Koning van Vranckrijck omgebracht was, 't welck naderhandt haestich

+ Nieuwe plichten aengewent met groote vlijt van den Paus, tot de gemeyne Ruste.

+ Koning van Vranckrijk deerlijck omgebracht.

[p. 584]

bevestigt wierdt; en het geval was, dat op den viertiende Mey, terwijle den Koning in een Caros-wagen reedt door Parijs, oversiende de Vier boogen toegemaeckt voor de alderheerlijckste krooninge, die daer moest geschieden van de Koninginne, wiert omgebracht door de hant van een veracht mensch, genaemt Ravillac; de welcke hem meester gemaeckt hebbende van 't leven van den Coning, met het sijne hertneckelijck te verliesen, hadde hem tot tweemael toe, eenen langen opsteecker gejaegt in sijn sijde. Voorseecker een deerlijcke doodt; zijnde gesien ter neder vallen door een soo verachte hant, een soo grooten Coning: en juyst vallen wanneer sijn grootheden soo seer op den hoogsten top waren, dat het alreede scheen al te nauwen baen te zijn, die van Vranckrijck alleen om hem t'omhelsen. ⁺Derhalven laet de Princen hier van leeren, en onder haer de vermogenste, de ellenden te kennen, die geschaeckelt gaen met haer voorspoet; en hoe dickwils sy op het tonneel van de menschelijke droef-eyndige spelen, selve de alderverdrietigste en beklagelijckste uytkomsten maecken.

⁺De moort van den Coning van Vranckrijck geschiet zijnde, keerde den Prins van Condè in weynige dagen met het Post-loopen weder tot Brussel, en in een omsien wiert

+ Ellenden aen de welcke de Princen onderworpen zijn.

+ Condè keert haestig weder na Brussel na de doot van den Koning.

[p. 585]

in alle dingen gespeurt een seer verandert wesen. In de Fransche de vorige hitte ter neer geleyt, in de Spaenjaerts een groote begeerte ontstoocken, om de wapenen te roeren in sulcken gunstige voorval. Maer eyndelijck namen de vreedsame beradingen d'overhant; en van haer en van d'Aerts-Hertog wiert aengehouden alle bestekondschap met de Koninginne Regente en Moeder van den kleynen Coning.

Verscheyde gedachten gingen noch door⁺ de herschenen van Condè. Hy vereyste als eerste Prince van den Bloede, dat inde minderjarigheyt vanden Coning, aen hem moeste blijven het voornaemste bewint van de saecken des Rijcks, en vereyste insgelijcks te hebben d'overlijvigheyt van 't Ampt van Groote Constable van Vranckrijck, na de doodt van sijn Schoon-vader. Maer het soude geweest zijn een saeck van groote euvelheyt, het setten van dit Ampt op sijn hooft; en veel meer het Gebiedt van 't Rijck in sijn handen. Derhalven ging hy hem eyndelijk⁺ gerust stellen, van wegen d'een en d'ander van dese sijne eyschen, en vergenoegden hem met andere hope die hy hadde, om volkomen voldoeninge te bekomen in andere saecken, t'sijner weder-keeren in Vranckrijck.

De Aerts-Hertogen bevonden sich als-

+ Condè verhoogt hem tot grooter gedachten door sulcke gelegentheyt.

+ Maer matigt hem eyndelijck.

[p. 586]

doen in Marimont, en met haer de Princesse van Condè, de welcke oock verandert zijnde, met de veranderinge die de saecken bekomen hadden, toonden haer alreede begeerig te zijn om te versoenen met haren man, en genegen om met hem na Vranckrijck te keeren.

⁺Condè ging haestig naer Marimont om de handen te kussen aen de Aerts-Hertogen, van de welcke hy ontfangen wierdt met de voorgaende onthalingen, ende hy in tegendeel toonden hem volkomentlijk verplicht voor soo veel bewijsingen, die sy gedaen hadden ten gunste van sijne saecken. Hy dede aen de Spaensche Dienaers de selve plichten: en dese eerste eerbiedigheyt gedaen zijnde, keerde hy weder na Brussel, alwaer hy eenige dagen hem onthielt by den Prins van Orangien, en keerden naderhandt weder na Marimont, om na Vranckrijck toe te gaen.

⁺Hy en sach voor alsdoen sijn Vrou niet; maer naderhandt geschieden schier haestelijk de versoeninge tusschen haer in Vrankrijck, en de liefde die haer naderhant altoos bewesen wiert van haren man, wiert volkomentlijk van haer verdient met de vruchtbaerheyt, en niet minder van alle loffelijcke deugt.

Om de Princesse uyt Vrankrijck te geley-

+ Condè gaet naer Marimont, alwaer haer de Aerts-Hertogen bevinden.

+ Hy toont grimmigheyt aen sijn Vrou.

[p. 587]

den, en om de Aerts-Hertogen te bedancken⁺, haer by hun gehouden te hebben, sont den Constable haer Vader naer Marimont toe de Gravinne van Auvergne, zijnde oock sijn Dochter, maer van een andere vrouwe. Ter selver plaetse sondt de Koningin insgelijcks den Heer van Baran, om Condè te besoecken, en om hem te versoecken na Parijs te komen: en van tijdt tot tijdt quamen andere voornaemste Franschen in groot getal hem vinden, en aen hem haer aenbieden.

Condè vertrock na drie dagen, en aen de⁺ Frontier-steden van Vranckrijck, wierdt hy onthaelt van sijn eygen Moeder. En over al bejegendt en onthaelt zijnde van een groote getal van Adel, trock hy eyndelijck met een ongeloofelijcke toeloop van volck binnen de Stadt van Parijs.

In welcke keer van verscheyde gevallen, het Avontuyr hem voor-beeldende, met nieuwe aenschouwinge die schamperheden, die sy dagelijcks in de menschelijcke saecken uytricht, konde redelijker wijse in twijfel laten, of ongeluckiger geweest was de de gedaente van 't vertreck, 't welck hy dede uyt Vranckrijck, of geluckiger naderhant 't gene van sijn weder-komste in 't Rijck. Hy vertrock voort-vluchtig, en met opentlijk gevaer van gevangen te werden, en van langen tijdt te leven onder de ellenden en

+ Gravinne van Auvergne gesonden om weder de Princesse te geleyden na Vranckrijck toe.

+ Alwaer Condè insgelijcks weder keerde.

[p. 588]

afgrijselijckheden van de Gevangen-huysen. En weder gekeert zijnde, weynig daer naer in voegen van Overheerscher, sach men hem met sulcke voordeelen van eer en ontsach, dat hy veel eer schier een Koning scheen te zijn, dan eerste Prinçe van den Bloede.

FINIS.