Logo DBNL
Verhael-boecken van den cardinael Bentivoglio (1648)

Verhael-boecken van den cardinael Bentivoglio

(1648)–Roeland de Carpentier–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Van de gelegentheyt van de Staten die de Aerts-Hertogen besitten.
II. Hooft-Stuck.

+DE Staten van de Aerts-Hertogen, bestaen in thien Provincien, die naer het Bestant overig gebleven zijn onder hare gehoorsaemheyt, in de Nederlanden, ende in de Provincie van 't Graefschap van Borgoignen. De thien Provincien zijn dese: De Hertogdommen van Brabandt, Gelderlandt, Luxemburg, en Limburg; de Graefschappen van Vlaenderen, Henegou, Artois, en Namen. De Heerlijckheyt van Mechelen, en het Mar-

quisaetschap des Heyligen Rijcks; maer in dese tijdt wert het Marquisaetschap des Heyligen Rijcks begrepen onder Brabant. Vlaenderen wert verdeylt in drie Provincien, dat is: inde eygen Provincie van Vlaenderen, in die van Doornijck, en het Doornijcks gebiet, en in de Provincie van het groote lant van Rijssel, met de twee andere landen van Doway, en van Orchie; by dese Provincien, haer vervoegende de stadt Camerijck, met het Camerijcksche gebiedt, van de zijde van Vranckrijck. Het Graefschap van Borgoignen, wierdt naderhant van de Koning van Spaenjen, Philips de Tweede, aen de Infante sijn Dochter, mede ten huwelijck verleent, gesamentlijck met de Provincien van Nederlant.

Alle dese Provincien, zijn in 't gemeyn seer vruchtbaer, en behalven de wijn (uytgenomen nochtans Borgoignen, het welck die overvloedig voort brengt) zijn sy overvloedig van alle nootsaeckelijcke dingen tot des menschen onderhout.

De meeste overvloet is van Beestiael, en van Suyvel: Haer lant is meestendeel seer vermaeckelijck, ende de velden schier het gantsche jaer door, zijn bedeckt met weeldige voeragie, en men siet door de selve, veel maenden de Lente heerschen, zijnde de Soomer van Neêrlant schier anders niet, als de Lente van Italien: de kouw aldaer kan

selfs oock geseyt worden, langduyriger te zijn, dan herdt, en werdt lichtelijck sonder +de Stooven wel verdragen. Het volck is in 't gemeyn van schoon aensien, seer suyver van wesen, en niet minder van natuyr. Sy zijn van minnelijcke gewoonten, en toonen haer seer genegen tot de vryheyt, en boven maten vasthoudende aen haer Hantvesten, +en aen haer oude instellingen. Het gebiet van 't volck, en van de boven-gemelde Provincien, is gemengelt van drie gedaenten, te samen gewrocht, dat is: Van de macht van Een alleenlijck, van dat van de Beste-Regeeringe, en van de Regeeringe der menigte. De eerste gedaente, van de regeeringe van Een alleenlijck, die de alderuytmuntenste is, en aen de welcke voornamentlijck, de opperste macht van 't gebiedt verdragen is, bestaet in de persoonen van de Aerts-Hertogen. Die van de Beste-slag, in twee ordren, ofte Staten van Geestelijcke en Adelijcke. En der menigte, in de ordre ofte staet der Steden, of Plecken, (gelijck mense hier noemt) in de welcke gemeenlijck niet en woont als de menigte, verdeylt in sijn ambachten; en woonende gemeenlijck de geestelijcke Abten, die het grootste getal in yder Provincie, van de Kerckelijcke uyt maecken, in haer Cloosters buyten de Steden, gelijk oock de Edelen op haer sterkten in 't open lant.

Van dese driederley hoedanigheydt van+ persoonen, werden gemaeckt de Staten van yder Provincie, en boven de selve, houdt de Prins sijn besonderen voordeelen. De drie gemelde ordren, en konnen dan niet door haer eygen macht, doen vergaderen de Staten van de Provincie, maer dat staet altoos de Prince toe, de welcke siende, ofte sijn eygen noodtsaeckelijckheyt aen, ofte van de Provincien, roept de Staten te samen, en doet de materien voorstellen. Alsdan brengt yder Provincie sijn antwoordt in, en sonder de bewillinge van alle drie, en kan de Prins van sijn selfs geen besluyt nemen. In dat deel, komt sijnen wil gehecht te worden met die van 't volck, de welcke by wijlen opentlijck sijne versoecken tegen-spreecken, en willen haer houden aen haer oude Hantvesten, van te gehoorsamen aen de beden, ende alsoo te genieten een onderdanigheyt, die gematigt is door de Vryheyt.

Van de besondere Staten van yder Provincie, +worden voorts de Generale Staten van allen gemaeckt; de besondere Staten vergaren haer te samen alle jaer; in die Vergaderinge, en werdt tegenwoordig anders niet gehandelt, als te vernieuwen de bewillinge om de verstreckinge van de penningen, die tot onderhout van de Prince, by geleyt werden van yder Provincie. Maer men

+en komt noyt schier tot de beroepinge van de Generale Staten van allen, zijnde dat een sware last om beleyt te zijn, ende in 't gemeyn, bedenckelijk voor de macht, en groot heyt van de Prins.

Sy en zijn oock noyt versaemt geweest in 't geheel, ten tijde van de Aerts-Hertogen, behalven in de aldereerste gelegentheyt, die 'er voor viel, van dat den af-stant moeste bevestigt wesen, de welcke Philips de Tweede, haer Vader, van die Provincien dede ten goede van de Infante.

+Aengaende het gerichte, der Burgerlijcke saecken, komen t'eerster aenvang, voor de Magistraten van de Steden, als de saecken 't volck aengaen van de selve Steden; gaende voorts by appel aen de Provinciale Hoven, de welcke in yder Provincie zijn. Maer de saken van de Edellieden, en van andere heerlijcke persoonen, gaen ter eerster aenvang, naer de selve Hoven, van welcker vonnissen, naderhant alle de saecken in 't +gemeyn gaen by Appel aen den Hoogen Raet, opgericht in Mechelen, uytgenomen de Provincien van Brabant, Gelderlant en Henegou, alwaer eyndelijck de saken afgedaen werden (en gelijck men spreeckt) by arrest. In Crimineele saecken, geven oock de Magistraten van de Plecken en Steden, hare vonnissen, ende hebben volkomen

macht, in die materie boven 't volck, het welck in de selve woont. Maer de uytspraecke in de saecken van de Edelieden, en van andere heerlijcke persoonen, werdt gehouden voor 't Hof van de Provincie. Dit is in 't kort de generale Regeering van de Provincien van den Aerts-Hertog.

Voorts om de uytvoeringe van saecken,+ de welcke staen in de besondere macht van de Aerts-Hertogen, soo hebben sy drie voornaemste Raden, dat is: den Raet van Staten, den Besonderen, en die van Penningen. Van ouden tijden, was den Raet van Staten in groote vermaertheyt, om dat in de selve gehandelt, en besloten wierden de saecken van 't meeste belang, ende daer in pleegen genomen te werden de voornaemste Heeren van Neêrlant; maer tegenwoordig, en is 'er anders niet van overig, dan een schaduwe, en den blooten naem. De voorgaande beroerten hehben doen voort komen, ende hebben naderhant geduyriglijck gebaert, groote bedenckingen, en doen bekennen, dat het geheym niet en konde verborgen blijven, ondersoo vele. Niet tegenstaende, is de plaetse van desen Raet, begeert en na getracht geweest, noch tegenwoordig van de voornaemste Heeren van 't lant, ende altijdts wort 'er noch een geestelijck persoon, en van de meest geachtste

die 'er in 't lant gevonden wert, by gevoegt. Maer den Besonderen Raet, blijft noch by sijn oude en voorige vermaertheyt. In de selve werden gehandelt alle gerichts saecken, ofte oock die van vergiffenisse, de welcke van de oppermacht der Aerts-Hertogen bestaen; ende in 't gemeyn zijn de Raets-Heeren daer van, seven in getal: de President daer onder begrepen, ende onder die, komt daer mede by, een geestelijck persoon.

Van den Raet van Financie, bestaet de handelinge der penningen van de Aerts-Hertogen, welcke penningen besonderlijck versamelt werden, van de opbrenginge der Provincien, ende eensdeels noch van de eygentlijcke goederen van de Aerts-Hertogen, en van eenige imposten van Tollen. +Het in-komen van de Aerts-Hertogen, is van driederley soorte. Het eerste dat in de opbrenginge bestaet, en dat het grootste is, werdt besteedt in 't onderhouden van die Guarnisoenen, die men moet aenhouden in verscheyde Frontieren van die Provincien, uytgenomen een gedeelte, 't welck aengeleyt wert om te betalen, gesamentlijck met de penningen van de Koning, de Ruyterije van 't Leger. De andere twee soorten van in-komsten, gaen allen tot de onderhoudinge van 't huys der Aerts-Hertogen, en tot

andere ongemeyne kosten, die 'er alle daegs voorvallen. De op brenginge der Provincien,+ konnen s'maendelijcks uyt maecken, ontrent twee hondert duysent guldens, de welcke tachtig duysent kroonen doen, van thien Realen de kroon. In tijde van Oorlog, quamense ontrent te beloopen tot twee hondert en vijftig duysent toe, maer na het Bestant, zijnse gebracht tot op die geseyde hooft-somme. De twee andere soorten van in-komen, konnen bedragen ontrent sestig duysent guldens s'maents, de welcke uytmaecken vier-en-twintig duysent kroonen, van thien Realen den kroon, en werden versamelt, eensdeels van de eygentlijcke goederen+ van de Aerts-Hertogen, en anderdeels, van de Imposten hier boven aengeroert. Van haer eygentlijcke goederen, trecken de Aerts-Hertogen soo weynig, om dat sy se altemael schier verset vinden, en weynig is het insgelijcks, 't gene sy van de Imposten versamelen, zijnde schier het gansche landt daer van bevrijdt, uytkracht van sijne Hantvesten.

De eygen Provincie van Vlaederen, is het+ grootste en de rijckste, en by gevolg brengt sy meerder op, dan de andere. Daer aen volgt Brabandt, 't welck mede een Provincie is van een groote om-keer, en is seer overvloedig: die van Henegouw en Artois,

brengen schier even veel op, en weynig min die van Rijssel. Onder de anderen, en is het verschil niet groot, om dat, alhoewel het Hertogdom van Luxemburg van een wijde omloop is, is 't sober van rijckdom, en van het Hertogdom van Gelderlant, 't welck een van de grootste en rijckste Provincien van Nederlant is, en besitten de Aerts-Hertogen niet dan een vierde deel, staende de drie andere deelen onder de heerschappy van de +Vereenigde Provincien. Van Borgoignen en wert geen onderstant gedaen van eenig belang. De Aerts-Hertogen versamelen evenwel een goede in-komste van het Sout, het welck in die Provincie gewonnen wert, en noch yetwes anders van andere eygentlijcke goederen, die sy in dat lant besitten. In voegen, dat men in 't gros reeckening kan maken, dat alle het in-komen van de Aerts-Hertogen; komt te beloopen tot ontrent twee hondert en tachtig duysent guldens s'maents, de welcke uyt souden brengen s'jaerlijcks, de hooft-somme van ontrent een millioen, en drie hondert en vijftig duysent kroonen, van thien Realen het stuck.

+De Provincien van de Aerts-Hertogen; zijn alles seer volck-rijck. Brabant, Gelderlant en Vlaenderen zijn het leegste van gelegentheyt, en het meeste bevochtigt door de Rivieren, waerom by gevolg, de koophan-

delinge van haer meest gedreven werdt. Maer de andere zijn Krijgsamer, en besonderlijck die, de welcke aen de zijde van Vrankrijck leggen, en sijn Borgoignen, de Walsche Provincien, onder welcke welcke name van Walsche Provincien, verstaen werden die van Artois, Henegouw, van Namen, van Limburg, ende dat deel noch van Luxemburg dat naer Vranckrijck streckt, zijnde daer insgelijcks by haer onder begrepen, de stadt van Camerijck, met het Camerijcksche gebiet. Dit zijn de Provincien die haer met Vranckrijck+ bepaelen. D'andere keeren eensdeels naer Duytslandt toe, en anders deels naer de Vereenigde Provincien toe: Vlaenderen alleen gaet sich vervoegen met de Zee.

De macht van Oorlog van de Aerts-Hertogen+, bestaet in sestien hondertmannen van wapenen, onder de welcke begrepen zijn, twaelf hondert Vier-roers, die alle verdeylt zijn in veel Compagnien, onder de voornaemste Heeren van 't lant, en bestaet noch in 't volck van de Guarnisoenen, dat onderhouden wert, gelijck ick hier boven aengewesen hebbe, in verscheyde Frontieren van dese Provincien, 't en is nochtans geen betaelt Krijgf-volck, als de mannen van wapenen, ende de Vier roers; maer alleenlijck beschreven: oock en genieten sy anders niet in tijde van Vrede, als eenige vryigheden

en voordeelen van weynich belang.

In tijde van Oorlog worden sy voorts betaelt, gelijckmatig haer besoldinge, die haer eerst toegeleyt wierdt, wanneer dit Krijgsvolck op de been gebracht is, 't welck voor desen in groote achtinge pleeg te wesen, om +dat het t'eenemael van den Adel opgeleyt was, maer nu bestaet het schier alles van slecht volck, en in alle andere dingen, is het noch grootelijck verachtert van sijn voorige vermaertheyt. Dit is het eygen volck van de Aerts-Hertogen, behalven het gene dat by gelegentheydt soude konnen geworven werden van haer Staten, de welcke voor 't meestendeel krijgs-bare luyden voort brengen.

+De macht van de Aerts-Hertogen, die eenige evenheyt met de penningen heeft, kan eer swack geacht worden, dan anders, om dat haer in-komen niet seer groot en is, ende en kan niet bestant zijn voor de kosten. Waeromme vele Steden van haer Staet niet soo wel versterckt en zijn, als het wel van noode was, ende indien sy belegert waren, daer soude te vreesen staen, dat sy lichtelijck mochten verlooren worden; maer schier altoos, in alle de Rijcken en groote Heerlijckheden, zijn de kosten grooter, dan d'inkomsten, om die t'onderhouden. En die van Nederlant, om den lange en verdoenelijc-

ken Oorlog van soo veel jaren, zijn soo uytermaten groot geworden, dat sy niet alleenlijck verdaen hebben de eygen penningen van de Aerts-Hertogen, en te wege gebracht+, dat de nootdrustigheyt van haer, en van haer landt, altoos toe-genomen heeft, maer hebben insgelijcks verdaen de schatten van de Koning van Spaenjen, ende als uyt-geput en besweecken gelaten, het lichaem van een soo machtige en groote Monarchie.


Vorige Volgende