Verhael-boecken van den cardinael Bentivoglio

[p. *4r]

Toe-eygeninge.

Edele Achtbare Heeren en Borgermeesteren:

ICk kome U:Ed: Achtbaerheden, hier voor te dragen een Orakel, en geheym, om soo te spreken, niet van Grieckenlant, gelijck dat in Delphis van Apollo was, of elder-waerts van andere Heydensche Af-goden, het welcke de waerheyt verduysterde, onder dubbelsinnige ende verwerde woorden; maer een Orakel van Italien, en om eygentlijcker te spreecken, van Romen, dat in sijn eygen Lants tale heeft weten voor te brengen de innerlijcke verborgentheden van onse Nederlantsche Republijcke; ick segge verborgentheden, ten aensien van een Romeyn, die daer Autheur van is, en van haer eygen selfs, om dat sy uyt soo veel hoofden en Ieden bestaet. Evenwel heeft desen doorluchtigen Schrijver, door het scherp van sijn vernuft, soo diep weten te sien in de binne-

[p. *4v]

kameren van onse Regeringe, dat hy niet alleenlijck geopent en heeft het decksel der tegenwoordige saecken sijnes tijdts, maer heeft oock de gordijne opgeschoven van de toekomende, de welcke door 't verloop van jaren, na sijn voorsegginge en prophecie zijn uytgevallen, gelijck U: Ed: Achtbaerheden op verscheyde plaetsen van dese sijne verhalingen, sullen konnen bemercken; Waeromme wy hem te recht den naem van Orakel en Geheym hebben toegeschreven.

Hy en heeft niet voorgehadt een Philosophische, ofte om nader te spreken, een Platonische versierde Republijcke uyt sijn breyn te smeden, ende op de baen te brengen, maer wel een soodanige op de bladeren te stellen voor de oogen van Romen, en by gevolg van gantsch Christenrijck, die gewis en rechtschapen als de onse is; welcke hy soo volkomentlijck heeft uytgevoert, als ofte hy sijn sit-plaetse genomen hadde in alle de besondere Vergaderingen van onsen Staet, ende

[p. *5r]

of hy alle onse Steden besocht, en onse havenen bevaren hadde, daer hy uyt het Gebiet van de Aertz-Hertogen nauwelijckx geweken en heeft. Sulcx dat de Geest doordringt, daer het Lichaem, of door sijn selfs, ofte door wederhoudinge niet genaecken en kan. Want gemeynlijck en willen de menschen soo nauw niet beletten, 't gene voor haer open staet, als dat voor haer verborgen gehouden wert; Dit heeft mede gebleecken in desen doorluchtigen persoon, die de onderdanige Provincien vande Aertz-Hertogen, de welcke hy lange jaren, als Rooms-Catholijckx Gesant gehanteert heeft, soo seer niet en heeft uytgeleyt, als wel de onse, daer hy noyt geweest en heeft, waer van hy nochtans de uyterlijcke en innerlijcke gedaente soo wel af-gemaelt ende getroffen heeft, met de levendige verwen van sijn Italiaensche penne, als oyt Leuxis of Parchasius met haer pincelen eenig treffelijk tafereel hebben weten te doen. In voegen, dat gelijk

[p. *5v]

niemandt gemachtigt is geweest, om het Contrefeytsel van den Grooten Alexander te schilderen, dan den vermaerden Apelles, en niemant sijn beelt te snijden, dan den Konstrijcken Praxiteles, oock mede niemant vermogen en soude dit stuck van de Nederlanden soo af te teyckenen, dan dien vernuftigen Bentivoglio; dat ick dit mach uyt spreken, behoudens de goede gunste van onse Nederlandtsche Schrijvers. De Nederlandtsche liefhebbers, en voornamentlijck die inde Schilder-konste, gaen haer gemeynlijk begeven na Italien, en andere verre gelegene gewesten, om aldaer de stoffe op te gaen soecken, daer mede sy hare stucken willen verrijcken, 't zy ⁺van Vierbogen, ront om gaende Tooneele, Tooneelen en andere bouvallige ⁺gebouwen van Kercken of Pallaisen, die men de Outheyt hoort prijsen, daer in tegendeel desen Italiaensen Verhaelder in sijn eygen Vaderlant geen stoffe en heeft konnen vinden, maer heeft de materie van onse

+ Arcus triumphales.

+ Theatra Amphitheatra.

[p. *6r]

nieuwe, ende eerst opgekomen Republijcke waerdig geacht, om van sijn vernuft gehandelt te werden; soo dat hy alle sijn langduyrige ervarentheyt tot de verbreydinge van een nieuwe, maer ongehoorde saecke, loffelijk in 't werck gestelt heeft.

Het wert een van de wijste lessen gehouden, die ons Socrates heeft nagelaten in dese gulde spreucke: Kent u eygen selve: 't gene van alle menschen in 't gemeyn, en van een yder in 't besonder, moet verstaen werden in de kennisse, soo yan sijne innerlijcke, als uyterlijcke hoedanigheden, soo van sijn deugden, als gebreecken, soo van sijn gaven en volmaecktheden, als misdeelen en onvolmaektheden: Ick moet bekennen dat dit den besten Regel van de werelt is, maer het middel om daer toe te geraecken, is swaer ende moeyelijk: want dese algemeyne sin-spreucken en betreft de mensche niet alleenlijk in hem selve, maer oock buyten hem selve, om sijn kennisse te strecken over de Koningrijc-

[p. *6v]

ken, Landen, Republijcken en Steden in 't gemeyn, of ten minsten in 't besonder, daer yder een die het aengaet, inwoonder van is. Dit was de Cardinael Bentivoglio mede wel bewust, die de wijsheyt van Socrates volgende, dit noch meer doet als sijn Meester, dat hy ons voor ons selven open leyt, ende alsoo met den vinger aen-wijst, hoe wy ons selven sullen kennen: dat is, neffens onse lichamelijcke en geestelijcke hoedanigheden, de uyterlijcke en innerlijcke gedaente van onsen staet. Maer dewijle desen Autheur hem daer aen soo seer heeft laten gelegē zijn, om een rechtsinnige kennisse van ons Lant te nemen, en om de selve wederom aen ons mede te deylen, soo dunckt my oock dat het niet min behagelijck sal zijn, eenige kennisse te hebben aengaende sijn persoon en geslachte.

Hy is geboren in 't Hertogdom van Ferraren, het welck een leen van de Kerck is geweest, zijnde daer nu wederom aen-gehecht, waeromme hy

[p. *7r]

oock onder de Roomsche Cardinalen gerekent werdt, daer voor uytgaende alle die gene, de welcke uyt de Stadt Romen selfs, en uyt eenige Staet komen aen de Kerck toebehoorende; maer heeft sijne Voor-ouders oorspronckelijck van Bolognen, alwaer haer eenige eeuwen geleden den bynaem van Bentivoglio, by avontuyr aengekomen is, gelijck ick daer van in Italien onderricht ben, en dat by dese gelegentheyt. Sijne Voorsaten heersten volkomelijcken over Bolognen ('t welck naderhandt gebracht is onder de gehoorsaemheydt van den Roomschen Stoel) wanneer dat de Gotthen en andere Noortsche Natien Italien quamen te overvallen, en onder andere Steden Bolognen mede, alwaer dat den overwinnenden Gotthschen Tiran, hebbende voor by hem doen treden alle de schoonste maegden van die plaetse, om daer een voor sijne begeerlijckheyt uyt te kippen, sijne onkuyse oogen geworpen heeft op een van de aensienlijkste schoon-

[p. *7v]

heden die van sijnen huyse quam, haer overluyt toe roepende, Ben ti voglio, 'twelck van woort tot woort in Duyts is, Kwil u hebben, en van daer is dese toenaem als door de wandelinge aen de Na-saten gebleven. Maer hier in onderwerp ick my aen de waerheyt, en aen die gene, de welcke yets seeckerder daer van soude mogen weten. Ick sal vorders met meerder seeckerheyt seggen, dat de geschiedenissen van de tegenwoordige en voorlede tijden, vervult zijn met denlof der personen en daden van dit oude en doorluchtig Huys.

Maer van alle andere voorgaende, en heeft het niemant vermaerder gemaeckt, als den Autheur deses Boecx, zijnde d'Heer Cardinael Guido Bentivoglio, Aertz-Bisschop van Rhodi, en dat met sijne uytmuntende en hoog begaefde deugden, en treffelijcke Wetenschappen, soo in Geestelijcke als Wereltlijcke saken, om welcke kennisse, hy door de verkiesinge van den Paus, Paulus de Vijfde, eerst van simpel

[p. *8r]

Prelaet, tot Apostolijckx Gesant van Nederlant gemaeckt, en gehouden is geweest aen de Doorluchtige Aertz-Hertogen, Albertus en Issabella Clara Eugenia, Infante van Spaenjen, ten tijde dat het verdrach van 't Bestant sijn aenvanck nam. Van daer weder gekeert zijnde na Romen, wierdt hy na sijne gedaene verrichtinge, stracx gevoordert tot het Gesandtschap van Vranckrijck, in 't Jaer 1616. onder den Alder-Christelijksten Koning, Louijs de XIII. welcken dienst hy met alle eere uytvoerende, is eyndelijk verheven geweest door de gemelde Paus, ende het toedoen van den doorluchtigen Cardinael Borgese, tot de waerdigheydt van de Cardinaelschap in 't Jaer 1621. hebbende tot dien eynde in 't selve Jaer, dewijle hy noch in Vranckrijck was, de Geest elijcke Bonnet bekomen uyt handen van sijne Koninglijcke Majesteyt van Vranckrijck, diese hem in alle manieren tot meerder heerlijkheyt wilde opsetten, en heeft selfs de Cardinaels-hoet na

[p. *8v]

ouden herkomen en gewoonte naderhant te Romen gaen ontfangen, alwaer hy hem in den korten tijts des Gebiets van den Paus Gregorius de XV. en de lange jaeren van Urbanus de VIII. die hy beyde overleeft heeft, ten aensien van desen Geestelijcken Staet soodanig gequeten heeft, dat in hem wederom verresen scheen te wesen de voorgaende luyster der Cardinalen, die een langen tijt door de onwetentheyt der selve, begraven is geweest, waer door hy dan soo seer inde oogen der menschen is gekomen, dat het weynig scheelde inde laetste verkiesinge des Paus, hebbende twee Conclaven by gewoont, als dat van Urbanus de VIII. en Innocentius de X. daer van wy nu spreken, ofte hy soude op den Paus throon geklommen hebben, ten ware de doodt hem dit geluck benijt hadde. Dit sal verhalens waerdig zijn: hy hadde in 't Conclave, of 't vertrek der Cardinalen op 't Vaticaen zijnde, tot devijs en toe-ey-geninge vansijnen naem dit opschrift:

[p. **1r]

Amato da tutti: dat is, Van yder een bemint. En op sijn persoon en viel niet altoos te seggen, alleenlijck konde hem maer een eenig feyt hinderlijck tot de verkiesinge zijn, 't welck was, dat sijne Voorsaten haer hadden opgeworpen tot Heeren, ick segge, om te spreecken met de Vrije Staten van Italien, tot Tyrannen van Bolognen, 't welk de Italianen noch in haer herschenen tot den huydigen dag toe behouden, noemende in de politijcke soodanige misdaden, Peccata originalia, soo wel als het de Godtsgeleerden ten aensien vande eerste overtredinge doen. Maer hier van hoorde men noch breeder door de uytgegeven geschriften, terwijlede Cardinalen in 't Conclave waren, die dan gemeynlijck door Romen vliegen, en op de borst van Pasquijn (zijnde een beelt staende in 't midden van de Stadt, daer alle pasquillen op komen) aengeplackt, daer van ick hier een aerdig, onsen Autheur mede en tegengaende, sal stellen, daer in dat na gevolgt

[p. **1v]

wiert, de manier van den onsterffelijken Italiaenschen Dichter Torquato Tasso in sijn veersen van 't verlost Jerusalem

A voi vulgo il mio dir ò Bentivoglio
D'ogni gran dignità capace & degno
Ma da quattro Nepoti il troppo orgolio
Eil tirannico ardir vi togli il Regno.
Non vi spiaccia però perdere il soglio
Che piu in alto vi leva il vos-ro ingegno
E piu de sacri scettri, è piu dell' ostri
Vidaran gloria, è fama i vostri inchiostri.

Dat is:

U Bentivoglio sal nu mijn tael gaen noemen
Tot alle grooter eer bequaem en vergelijk,
Maer van u Neven vier het al t'hooveerdig roemen,
En het tyrannelijck bestaen beneemt u 't Rijck.
Maer dat gy op den Stoel niet en sidt wilt verbloemen;
Want uwen hoogen Geest sal leven naer u lijck,
En meer dan d'Heyl'ge Staf, en meer dan het Scharlaken
Sullen de pen en inct u naem en eer groot maken.

[p. **2r]

Dit alles en mochte evenwel niet beletten, ofte den roep liep door gantsch Romen, dat hy Paus moeste gemaeckt werden, alsoo de Jootsgesinde door haer Charactersche en duyvelsche uytvindinge, die ick selfs met mijn oogen gesien hebbe, voor gaven, dat de Cardinael Bentivoglio in 't Vaticaen, dat is, het palleys van den Paus moste sterven, 't gene uytgeleyt wierdt Paus zijn, alsoo de Pausen daer gemeynlijck de Werelt komen t'overlijden. Wat geschietter? De Cardinael wert sieck, en uyt het Conclave gebracht zijnde in een Vertreck-kamer van 't Vaticaen, sterft; de prophecie der Hebreen werdt waer gevonden, maer en is niet uytgevallen na de hope van een yder, die dit verlies dies te qualijker droegen, hoe hy nader geweest was tot den trap van die Geestelijcke Monarchie, gelijck men daer van na sijn overlijden veel breeder heeft hooren spreken.

Dese persoon U: Ed: Achtbaerheden alsoo bekent gemaekt zijnde, en

[p. **2v]

kan ick niet twijfelen, of dese toeeygeninge van sijn wercken, neffens mijne vertalinge, sal U: Ed: Achtbaerheden ten hoogsten aengenaem zijn; Eerstelijck, om de liefde van U: Ed: Achtbaerheden eygen Staet, die hier soo duydelijck beschreven wert: ten anderen, om dat U: Ed: Achtbaerheden dit recht het naeste toekomt, als Over-heeren en Borgermeesteren van de voorsittende Stadt inde Staten van onse Hollantsche Republijcke, en dies te meer, om dat binnen de muyren van U: Ed: Achtb: Stadt in 't Iaer 1582. den 19. Iulij, de grontvestinge van onse Vryheyt geleyt is, zijnde alhier een Vergaderinge gehouden van de Afgesanten der ED: en meerendeel der Steden, de welcke het voorbeelt van haer Voorsaten gevolgt hebbende, die tegens de Romeynen, wanneer sy het Gebiet tot haer wilden trecken, de wapenen aennamen, den Oorlog tegens den Hertog van Alba beraemden, de personen die ten onrechte waren gebannen, herstellende, en maeckten Wilhelm, Prince van Oran-

[p. **3r]

gien, tot haren Stadthouder; gelijk ons dat het wonder der Nederlandtsche Schrijvers, d'Heer Hugo de Groot, in sijne Batavische, nu Hollantsche Republijcke by geschrifte naer gelaten heeft. Ten derden en eyndeljck, om daer mede mijnen schuldigen plicht ende ootmoedige gedienstigheyt te bewijsen, hebbende niet voor, gelijck U: Ed: Achtb: uyt de volgende Voorrede sullen konnen afnemen, indien 't U: Ed: Achtb: de selve sal gelieven na te sien, dan den dienst onses lieve Vaderlants; daer mede ick alles wil aenvangen en eyndigen.

In Dordrecht den 10 November des Iaers 1648.

U. Ed. Achtbaerheden gantsch onderdanigen en getrouwen Dienaer,

Roelant de Carpentier.