Mag 't een ietsje meer zijn

[p. 219]

De vijand

De trein stopte in een provinciestad waar ik jaren geleden eens een lezing gehouden heb, voor zo'n gezelligheidsvereniging met een leergierige inslag. Ik had de zaak schriftelijk geregeld met de secretaresse, een mevrouw met vijf voorletters en drie namen, waaronder er twee van haarzelf. Die van haar echtgenoot was het minst welluidend, maar daar stond tegenover, dat hij een enorme fabriek had ingebracht. In hun achttien kamers tellende villa die, door een bekwame binnenhuisarchitect ingericht, smaakvol in het midden liet of ze smaak hadden, zou ik na de lezing logeren, maar toen ik er die middag aanbelde zei de mevrouw, een zuinig bewaarde blondine, die er uitzag als eenenveertig. ‘Dat logeren kan helaas niet doorgaan. Mijn man is op reis. Dus u begrijpt...’

Ik knikte maar of ik het begreep, ofschoon ik het gevoel had dat ze de situatie overschatte. Ik bedoel - samen in 'n éénpersoons tent wordt gauw een vorm van force majeur, maar in een huis met achttien kamers bestaat in beginsel een redelijke kans op een kuise afloop.

‘U logeert bij de penningmeester,’ zei ze, mij van verdere bespiegelingen ontheffend. ‘Maar 't is een erg eigenaardige man. Ik ben bang dat hij communist is.’

Ik antwoordde geen bezwaar te hebben tegen het kweken van een relatie die me, bij de volgende bezetting, in Siberië pakjes zou kunnen sturen, maar zij keek of ik haar met een paardevijg wierp en zei dat er om zes uur gegeten zou worden.

De communistische penningmeester bleek 's avonds neer te komen op een gepensioneerde onderwijzer, die nog slechts één levensideaal koesterde: met zijn vrouw de Vara-studio te mogen bezichtigen. Hij was een volkomen kale, op een Mongoolse steppegeneraal gelijkende man, wiens enorme tors door de natuur op veel te korte beentjes was geplaatst, waardoor hij moeite moest hebben met het kopen van herenconfectie. Toen hij zich in de zaal aan mij voorstelde, lachte hij smalend. In zijn hele manier van doen zat trouwens de dwarse behoefte aan oprechtheid in het menselijk verkeer, zo typerend voor de echte, oude sdap'ers, die nooit wezenlijk in het groter en lauwer bassin van de Partij van de Arbeid zijn opgelost. Deze eigenschap had zijn carrière in het overwegend christelijke plaatsje gebroken, dat werd duidelijk toen ik bij hem thuis onder de lamp zat. In zijn jeugd was hij al rood geweest en hij wist nog hoe Troelstra zelf de propagandablaadjes in de bussen stak. Dit verleden bleef zo de kern van zijn denken en handelen, dat hij niet kon nalaten de burgemeester ontboezemingen toe te voegen als: ‘Ik ben maar een grote farizeeër, maar jij

[p. 220]

bent nog veel erger, want je noemt je een christen.’ Het werd niet op prijs gesteld.

Terwijl zijn vrouw bibberig de thee schonk, kwam het gesprek op de bezetting. Aan het begin hadden ze er weinig van gemerkt, maar op een dag kregen ze een Duitse soldaat ingekwartierd, een bleke jongen van een jaar of negentien, die in verband met zijn gezondheidstoestand een administratief baantje vervulde op een bureau van het leger. De eerste avond namen ze hem meteen tussen zich in en lieten alle sdap-argumenten tegen het fascisme op hem los, want ze waren opgegroeid in een beschaafde tijd toen je op je recht stond en voor je mening uitkwam en begrepen niet, dat je nu beter je mond kon houden.

‘We zaten op 't laatst met roje koppen, meneer,’ zei de vrouw. ‘En ik stootte mijn man onder tafel wel eens aan, want hij kan zo fel zijn.’

‘Ja...’ sprak de oude, grimmig lachend. En toen, na een lichte aarzeling: ‘Toch was 't een beste jongen.’

De vrouw knikte. Ze waren kinderloos, begreep ik. En die soldaat was blijkbaar een welwillende natuur. Hij lachte voornamelijk als ze hem hoonden, omdat de Londense radio Duitse tegenslag had gemeld, of als ze hem plaagden door hem de krant te geven, met de woorden: ‘Hier, 't is toch maar een moffenblaadje.’ Elke dag als hij van zijn werk kwam en aanbelde (‘Want de huissleutel gaven we hem niet’), liep hij naar zijn kamertje om brieven te schrijven - aan zijn moeder, aan zijn broer (‘Dat was een Spitzbube, zei hij altijd.’), aan zijn meisje en dan maar weer van voren af aan. 's Avonds at hij mee aan tafel en tot bedtijd hing hij in de huiskamer rond, want van kroegen hield hij niet.

‘Hij las nooit, meneer,’ zei de vrouw. ‘Soms zat hij, ginds bij de tafel, alle rangen van het Duitse leger op te noemen. We namen dan maar een boek en gingen met onze ruggen naar hem toe zitten. Mijn man vroeg wel eens. “Wat moet er later van jou terechtkomen?” Dan riep hij: “Ik word officier.” En dan zei mijn man: “Officier? Maar dat leger van jullie wordt toch nooit wat.” Nou - en hij maar lachen en met z'n hoofd schudden...,

Toen de oude had geprobeerd zijn belangstelling te winnen voor enige gebrekkig vertaalde gedeelten uit De dageraad der volksbevrijding kreeg de soldaat opeens een ander woonadres.

‘Nou, we waren blij dat hij opdonderde,’ zei de man.

Maar sinds die dag ging hij, met zijn vrouw, elke ochtend om half negen even voor het raam in de voorkamer staan, want op dat tijdstip fietste die jongen altijd langs. En dan wuifde hij.