Mag 't een ietsje meer zijn

In ernst

Op tien mei mogen we weer eens terugdenken aan die stralende voorjaarsochtend, toen ze eindelijk kwamen. Mijn vrouw schudde me wakker. ‘Jij ligt natuurlijk te slapen,’ riep ze. ‘Alsjeblieft!’ En ze wees naar het raam. Als kleine, giftige insekten trilden de Messerschmitts tegen het zorgeloos vakantiezwerk. Ik klom uit bed en ging, slaapdronken nog, staan kijken. Hollandse soldaten die in een garage beneden ons waren gelegerd, groepten op de stoep aan de overkant om een luitenant heen, die gesticulerend sprak. Toen hij klaar was riepen ze ‘Leve de koningin!’ véél plechtiger dan ik die boerenjongens ooit zou hebben toevertrouwd. Haastig spoedden ze zich naar de auto's met de vastberaden bewegingen van mensen die iets gaan doen waarvan alles afhangt. ‘Zie je wel, de schoften!’ riep mijn vrouw. Ze wees weer naar boven. Ik voelde me erg slaperig en dacht: ‘Ik heb het nu wel gezien, laat ik maar weer naar bed gaan.’ Een zware versuffing was over me gekomen, zoals je ook wel hebt aan sterfbedden. Er werd gebeld. De bovenbuurvrouw, een weduwe van een café-violist, kwam jammerend het vertrek binnen. ‘Dat ook nog,’ zei mijn vrouw geërgerd. Het wijfje liep naar de telefoon en belde een vriendin op, aan wier oordeel zij veel waarde hechtte. Even later kwam ze weer in de kamer en sprak: ‘'t Zijn maar oefeningen.’ Daarop keerde zij opgelucht naar haar woning terug. ‘Kom, kleed je aan,’ zei mijn vrouw. De vliegtuigen maakten snerpende geluiden, als trams in de bocht. Toen ik mijn schoenen dicht had ging de telefoon en een vermoeide mannenstem zei: ‘O meneer pastoor, we hebben hier gevangenen die katholiek zijn en we wilden nu vragen...’

Ik legde de hoorn weer neer en kleedde me verder aan.

Even later liepen we buiten met de kinderwagen, want we zouden naar vrienden gaan die een schuilkeldertje van gegolfd ijzer in de tuin hadden gebouwd. De vliegtuigen waren héél hoog nu. Zwijgend stapten we voort. Ik bleef even stilstaan om te braken. ‘Kom!’ riep mijn vrouw. We passeerden een bordeel dat op de hoek van onze straat gevestigd was. De meisjes hingen allemaal uit de ramen en een kleintje, met donkere tragédienneogen, riep: ‘Waar ga je met dat kind naar toe?’ Zij bezigde een sentimentele uit-

[p. 73]

haal, zoals zulke vrouwen graag doen op ogenblikken van gevoelshoogtij. Later liep ze met Duitsers, al gauw met een ster, die ze achter een zielig frivool avondtasje verborg. Ze heeft het nog vrij lang uitgehouden, maar ten slotte verdween ze toch.

Toen de oorlog verloren was, keerden we terug. Het huis stonk, de bedden lagen open, het gas had dagen lang gebrand onder een pan groen geworden melk. Ik ging moedeloos in een stoel zitten met mijn jas aan. Het kind huilde in de wagen. Opeens werd er gebeld.

‘Er staat een Duitser,’ zei mijn vrouw, die door het raampje was gaan kijken. Ze zag wit van schrik.

‘'t Is zover,’ antwoordde ik hol. Eigenlijk voelde ik me opgelucht bij de gedachte dat ik nu van alles af zou zijn.

Toen ik de deur open deed zag ik hem staan - een kleine, veldgrauwe knul met onmogelijk zware Schweiklaarzen.

‘Nah also du!’ sprak hij glimlachend.

Het was Emil van ‘Das Banner’, een emigrantenorganisatie waarmee mijn broer zich nogal heftig had bemoeid. Telkens kwamen er uitgehongerde Duitsers bij hem om van alles te bespreken. Het was gewichtig volk, vol theorieën en citaten. Mijn broer zamelde geld voor hen in, dat ze gebruikten om in Holland illegaal materiaal te laten drukken voor verspreiding in Hitler-Duitsland. Ze maakten bij voorbeeld een dundrukextract uit Das Kapital van Marx, dat niet groter was dan een lucifersdoosje. Dit werd in Bremen en Berlijn tersluiks toegestopt aan voorbijgangers die er blijkbaar om verlegen zaten. Eens in de maand kwam een koerier de boel halen - en dat was Emil. Hij bleef een paar dagen. Soms logeerde hij bij ons. In het bad zong hij naïeve kampliedjes. Na een poosje vertrok hij, met de boekjes ingenieus verstopt in zijn bagage. Ze hadden hem nooit gesnapt - daarom was hij nu in dienst en mocht Hitler helpen winnen.

‘Nee, ik kom niet binnen,’ zei hij, ‘ik begrijp dat het nu niet gaat.’

Ik knikte verlegen.

‘We hebben ons vergist,’ zei hij, naar de grond kijkend. ‘De internationale solidariteit van de arbeidersklasse was nog niet sterk genoeg. Alleen de Franse arbeiders hebben de oorlog gesaboteerd. Maar ze dachten dat wij het ook zouden doen.’ Hij lachte.

‘Frankreich - Mensch, das war 'ne reine Ferienreise für uns.’

Hij keek mij spottend aan. Opeens haatte ik hem. ‘Rotmof,’ dacht ik primitief. Hij groette stijf toen hij heenging. Later heeft hij mij nog eens opgebeld, midden in de nacht. Als telefonist zat hij bij het luchtwapen en hij zei: ‘Du Mensch, er gaan wel duizend Amerikaanse bommenwerpers over naar Duitsland. Toll ist das. Toll!’ Zijn stem trilde van verrukking.

[p. 74]

Ik belde maar gauw af. Kort daarop zonden ze hem naar het front en daar liep zijn spoor in de drek dood. Zijn vrouw is na de bevrijding nog eens bij me geweest om inlichtingen te vragen, over zijn laatste tijd. Het was een zacht wezentje en ze had Holland al eerder bezocht, vóór Hitler, ter gelegenheid van een studentencongres in Amsterdam. We praatten een paar uur uit dezelfde sfeer: Tucholsky, Dreigroschenoper, Stefan Zweig, Werner Finck.

‘Het gaat goed,’ had Emil in zijn laatste brief geschreven. Hij bedoelde met óns. Een beetje nutteloos spoorde zijn vrouw ten slotte terug naar haar verbrijzeld Duitsland. Ze is kort daarop hertrouwd en heeft nu kinderen van een vent die ze jaren later in zo'n bus naar Holland heeft vervoerd, om hem eens te laten zien. ‘Herr Doktor,’ zei de man tegen me en tikte bieder aan zijn pet.

Het is al weer lang geleden, die tiende mei.