De worstelstrijd der Transvalers

II. Staatsvorm, kerk, school, handel en nijverheid.

Staatsvorm.

De vorm van Regeering door Retief, in het begin van den trek voorgesteld, is wèl gebleken de eenige te zijn, die door de Boeren begeerd wordt, en voor hun vrijen, onafhankelijken Staat doelmatig is. Monarchie of constitutioneel koningschap is evenzoo met hun Volkskarakter in strijd, als een revolutionaire democratie; en zeer geleidelijk, is het patriarchaal-democratisch Bestuur, overgegaan in de Zuid-Afrikaansche Maatschappij, en deze in een Republiek. Op den grondslag door Retief gelegd, hebben de andere leiders gebouwd, en zijn concept-grondwet is, gewijzigd en uitgebreid, de Grondwet der Transvalers geworden. Artikel 2 dier Grondwet bepaalt dat: ‘De Regeeringsvorm... zal zijn die eener Republiek.’

De Grondwet der Zuid-Afrikaansche Republiek bestaat uit zeven Hoofdstukken door ‘Algemeene Bepalingen’ voorafgegaan en

[p. 395]

de noodige ‘Bijlagen’ gevolgd¹⁾. Het is vooral uit die Algemeene Bepalingen, dat de geest van het Volk, op regeeringsterrein, gekend wordt.

Vooreerst: als een geest van vrijheid. Het Volk heeft een wil. Het ‘wil zich bij de beschaafde wereld als een onafhankelijk en vrij Volk geëerbiedigd zien’ (art. 3); ‘wil zijn grondgebied ongeschonden bezitten en in bezit houden’ (art. 5); ‘eischt de meest mogelijke maatschappelijke vrijheid’ (art. 8); ‘wil geen gelijkstelling van gekleurden met blanken toestaan’; en ‘wil geen slavenhandel of slavernij in de Republiek dulden.’ Dat vrije Volk bestaat niet om de Regeering, maar deze ontvangt het gezag van het Volk. Zoo ‘geeft’ het Volk de ‘wetgeving in handen van een Volksraad’; ‘vertrouwt de handhaving der orde toe aan de krijgsmacht’; ‘stelt de rechterlijke macht in handen van rechters’; en ‘draagt op aan een uitvoerenden Raad de uitvoering der wetten’. Het Volk regeert, door de regenten, die het aanstelt, en deze ontleenen hun gezag aan den wil van het volk.

Tweedens: als een geest van rechte afhankelijkheid. De wil des Volks is absoluut tegenover elk aardsch gezag, doch niet in zich-zelf. Het Volk erkent een Macht boven zich: de Goddelijke Macht, waaraan het Volk zijn macht ontleent en waardoor de Volks-wil bestuurd moet worden. Dit wordt uitgedrukt in Art. 8:

‘Het volk eischt de meest mogelijke maatschappelijke vrijheid en verwacht die van het behoud van zijn godsdienstig geloof²⁾; van de nakoming zijner verbindtenissen; van zijne ondergeschiktheid aan Wet, Orde en Recht, en de handhaving van dezelve.’

De bewoording van dit Artikel moge minder gelukkig zijn, doch het beginsel, dat hier wordt uitgesproken, is kristalhelder. Het Volk regeert; de wil van het volk is de Wet des lands; doch Volks-wil en Volks-regeering zijn onderworpen aan den wille Gods en zijn regiment. Gevolgelijk: geene communistische democratie, maar een Republiek waar Wet, Orde en

1) I. Over de Bescherming en Verdediging van Kerk en Staat; II. over den Volksraad het hoogste gezag, of de Wetgevende macht; III. Over den President en de Leden van den Uitv. raad, de Voorstellers der Wetten; IV. Over de Krijgsmacht en den Krijgsraad; V, over de Rechterlijke Macht en de Rechtsbedeeling; VI. over de Administratieve Macht of de Landsambtenaren; VII. Over de geldmiddelen van den Staat. Hierbij komen enkele ‘Bijlagen’ en ‘Instructiën’ met, ‘33 Artikelen’, de ‘Algemeene bepalingen en Wetten voor de Terechtzittingen’ bevattende.

2) De formuleering van meer dan een artikel in de Grondwet, beginselen rakende, is niet gelukkig, omdat de pen, die den geest des Volks tot tolk moest dienen, bijna geheel versneden was, en door vreemde vingers gevoerd werd.

[p. 396]

Recht gehandhaafd wordt, en het ‘godsdienstig geloof’ uitdrukking is van gehoorzaamheid aan Gods wil en wet, in het Woord geopenbaard. Geen Volk kan meer vrijheidszin aan den dag leggen dan de Boeren; geen volk buigt zich gelijkertijd gewilliger, en met meer innerlijke overtuiging van godsdienstige verplichting, onder de Wet.

Voorts wordt in de Algemeene Bepalingen de verhouding tot de kleurlingen duidelijk uitgesproken. Het volk ‘wil’ geen slavenhandel of slavernij dulden; niet: ‘mag’ die niet toelaten krachtens de conventie van 1852, maar ‘wil’ die niet dulden (art. 10). Het volk ‘laat toe, de uitbreiding van het Evangelium onder de heidenen (d.i. door zendelingen, binnen de grenzen der Republiek), onder bepaalde voorzorgen tegen misleiding’ (art. 8). Doch: het Volk ‘wil geen gelijkstelling van gekleurden met blanken toestaan, noch in kerk noch in staat.’ Die gedwongen gelijkstelling was een der oorzaken, waarom de Voortrekkers uit de Kolonie zijn getrokken; die gelijkstelling rust, volgens de opvatting der Boeren, zoomin op houdbare maatschappelijke als godsdienstige gronden, en die gelijkstelling zal daarom niet in de Republiek worden ingevoerd. Wèl bescherming van lijf en goed; wèl de prediking van het Evangelium, voor en aan den meest verdierlijkten heiden, doch geen gelijkstelling met blanken, zóó, dat de kleurling met een blanke, of over blanken, zou kunnen regeeren in Kerk en Staat¹⁾.

1) Wat hiertegen, in theorie, zou kunnen gezegd worden, toch moet in praktijk worden erkend, dat de Boeren, in vele opzichten, gerechtvaardigd zijn geworden, met de opneming van deze bepaling in hun Grondwet. Men heeft er van gemaakt dat de Boeren zich zelven alleen als ‘menschen’ beschouwen, en de gekleurden als een lager soort ‘schepsels’, - minder voor God. Dat dit niet in de bedoeling van het artikel ligt behoeft nauwelijks herinnerd te worden: iedere Boer zal toestemmen, dat alle menschen, als schepselen, voor God gelijk zijn. Doch in de maatschappij zijn standen, en die worden in de Republiek vertegenwoordigd, niet door dienstheer en dienstbare, maar door blanken en gekleurden, beschaafden en barbaren, Christenen en heidenen. Voor de ‘vermenging’, waartegen Mozes en Josua de kinderen Israëls hebben gewaarschuwd, wenschten de Boeren zich te wachten, - vooral op kerkelijk terrein. En waar men den heiden het Evangelium wilde gepredikt hebben en, in beginsel, de deuren der Kerk voor den heiden (= gekleurde) openstonden, daar werd men gedrongen om de ‘vermenging’ te vermijden, die volgen moest uit ‘gelijkstelling,’ en deze laatste niet toe te laten. Het gevolg van een en ander is geweest dat de Boeren, door Kaffers omringd, zich van die Kaffers hebben vrijgehouden, en dat een (Boeren-) Bastaard-Kaffer tot de zeldzaamheden behoort, terwijl in plaatsen, waar Europeanen en Kaffers op een voet van ‘gelijkstelling’ hebben verkeerd, de uitkomsten dikwijls al zeer treurig zijn. De straten van Pietermaritzburg, Durban, Port-Elizabeth, Kaapstad zelfs, kunnen daarvan getuigen, en John Dunn, de Engelschman-Kaffer (langen tijd Engelsch Kaffer-agent en nu door de Engelsche regeering erkend Kaffer-hoofd) met zijne vele Kaffervrouwen, is daarvan één voorbeeld uit vele.
Hoe weinig met die gelijkstelling, praktisch, ook door vele zendelingen wordt gerekend, weet een ieder, die ooit een Zending-statie in Transvaal bezocht heeft, en kan men o.a. duidelijk lezen in Wangemanns ‘Reise-Jahr.’ Sprekende over het ontslag van den Berlijnschen zendeling Arroneet, zegt Dr. Wangemann letterlijk: ‘Die Hermannsburger Brüder in Transvaal hatten mir berichtet, dass er ein zu schwärmerischem Wesen neigender Mensch sei, dass er mit der bekehrten Kaffern viel zu vertraut umgehe,... in seiner Wohnung auf den Stühlen sitzen lasse, während er Missionare, die eintreten, inzwischen stehen liesse etc. Ich fragte dieserhalb zunächts die Brüder, welche mir sagten, es sei das wohl zum Theil übertrieben, aber doch nicht ganz grundlose Erdichtung. Hierauf ging ich mit ihm auf die schonendste Weise ein auf die gedachten Punkte,’ p. 600. Hier wordt dus een Berlijnsch zendeling door zijn ‘Herr Director’, ernstig onderhouden op een beschuldiging door Hermansburger zendelingen tegen hem ingebracht, wegens zijne vertrouwelijkheid met gedoopte Kaffers, - gelijkstelling! Een boekdeel is met dergelijke gevallen te vullen, waarvan het eene nog duidelijker dan het andere zou aantoonen, dat het beginsel, door de Boeren uitgesproken, door de uitstekendste zendelingen, juist geen vrienden der Boeren, gedurig in praktijk gebracht wordt.

[p. 397]

Vrijheid van drukpers wordt, krachtens het erkend vrijheidsbeginsel, toegestaan, doch in onderwerping aan het hooger beginsel van Wet, Orde en Recht, blijven drukker en uitgever verantwoordelijk voor al de stukken, die eerschennis, beleediging of aanranding van iemands karakter bevatten (art. 19). Wel pers-vrijheid, doch geen pers-bandeloosheid. Vrije uiting van gedachten, doch geen laster.

Het civiel bestuur over de districten wordt door de Grondwet zóó geregeld, dat het eene district zich niet menge in de plaatselijke aangelegenheden van het andere. Ieder district heeft zijn landdrost, landdrost-klerk (meestal tevens districts-procureur of plaatsvervanger van den procureur-generaal), en gerechtsbode; iedere wijk van het district zijn veldkornet, - de civiele vertegenwoordiger van den landdrost, militair vertegenwoordiger van den Commandant en tevens Kaffer-magistraat voor ondergeschikte zaken, in zijn wijk. De veldkornet is, voor zoover het civiel bestuur betreft, aan den landdrost, en deze aan den Uitv. Raad verantwoording schuldig. Alle belastingen worden ten landdrostkantore betaald en moeten, door den landdrost, bij den thesaurier-generaal worden verantwoord.

Het rechtswezen wordt uitgeoefend, zoowel in civiele als crimineele, zaken binnen de grenzen van het district, door den landdrost; of

[p. 398]

door den landdrost en heemraden; of door het Hoog-gerechtshof, vroeger bestaande uit twee of drie landdrosten, speciaal benoemd, en twaalf gezworenen, doch thans uit een Hoofdrechter en een of meer Strafrechters, en een Jury. Geen blanke kan tot ‘slagen aan den lijve’ veroordeeld worden; wel tot gevangenschap, dwangarbeid in of zonder ijzeren kluisters, en, van moord overtuigd, tot den dood. De doodstraf is reeds enkele malen in de Republiek toegepast.

De krijgsmacht bestaat uit al de weerbare mannen binnen de Republiek, en, zoo noodig, uit al die kleurlingen, wier Opperhoofden aan haar onderworpen zijn (art. 96). Weerbare blanken zijn alle manspersonen, tusschen den ouderdom van 16 en 60 jaren. De leden van den Volksraad, ambtenaren, kerkelijke beambten, erkende onderwijzers, en winkeliers kunnen niet tot persoonlijken dienst worden opgeroepen, eer de oorlogswet is afgekondigd, dat is: in dreigend landsgevaar. De eenige zonen van weduwen, en lichamelijk ongeschikten, zijn van den krijgsdienst vrijgesteld. Die echter van persoonlijken dienst ontslagen zijn, kunnen in de kosten van den krijg worden aangeslagen. De manschappen staan onder bevel, wat het krijgswezen betreft (ook in vredestijd), van de veldkornetten en commandanten, uit hun midden en door hen zelven gekozen, en van den commandant-generaal. Niemand trekt soldij, doch alle kosten, door de krijgsmacht, in het algemeen belang gemaakt, moeten door het Volk worden gedragen.

De inkomsten van de Republiek worden verkregen uit grond- en andere belastingen, door den Volksraad vast te stellen; registratie-gelden en heerenrecht bij overdracht van vaste goederen; licentiën, boeten, en inkomende rechten. Kaffer-hutbelasting wordt niet uitdrukkelijk genoemd, doch wel bedoeld, en een deel der inkomsten van den Staat wordt thans ook verkregen uit den verkoop van gronden. Van alle inkomsten en uitgaven moet geregeld door den thesaurier-generaal aan den Volkraad, en zoo aan het Volk, rekening en verantwoording worden gedaan.

Het stemrecht wordt, volgens de Grondwet, uitgeoefend door iederen blanken inwoner, 21 jaren oud, in Transvaal geboren of daar minstens één jaar woonachtig, en geen onteerend vonnis te zijnen laste hebbende. De Volksraad, door die stemgerechtigden gekozen is de hoogste wetge-

[p. 399]

vende macht; ieder stemgerechtigd burger, drie jaren inwoner en vaste goederen bezittende in de Republiek, is tot lid van den Volksraad verkiesbaar; ieder burger heeft het recht om zijne belangen, bij petitie, voor den Volksraad te brengen en de Volksraad heeft zaken, zoo voor hem gebracht, in behandeling te nemen. Door den Volksraad wordt een Uitvoerende Raad benoemd, die de wetten en besluiten, in den Volksraad gemaakt en genomen, ten uitvoer brengt; de President van den Uitvoerenden Raad, tevens Staatspresident, wordt bij meerderheid van stemmen door de stemgerechtigde burgers gekozen. De leden van den Volksraad en de ambtenaren zweren trouw aan het ‘Volk’, overeenkomstig de Grondwet. Van alle handelingen der Regeering moet aan het Volk verslag worden gedaan, en het Volk heeft, feitelijk, het recht van veto, over alle handelingen der Regeering en besluiten van den Volksraad.

Kerk.

Volgens de Grondwet, gelijk die in 1858 is aangenomen, ‘wil’ het Volk,

‘zijn Nederduitsch Hervormde Godsdienstleer. zooals deze in de jaren 1618 en 1619 door de Synode te Dordrecht is vastgesteld, in hare grondbeginselen, blijven behouden, en zal de Nederdnitsch-Hervormde Kerk de Kerk van den Staat zijn’ (art. 20);

‘verkiest’ het,

‘geen Roomsche kerken toe te laten en ook geen andere Protestantsche dan de zoodanige, waarin dezelfde hoofdsom van Christelijk geloof geleerd wordt als is opgegeven in den Heidelbergschen Catechismus’ (art. 21);

‘erkent’ het,

‘geen ander kerkelijk gezag dan dat, wat door de Kerkeraden zijner Nederduitsch Hervormde gemeenten is of wordt goedgekeurd, aangenomen en vastgesteld volgens (art. 23)’;

en

‘zal het geen andere vertegenwoordigers in den Volksraad aanstellen, dan degenen, die lidmaten der Nederduitsch-Hervormde gemeenten zijn’ (art. 22).

Men wilde een vrijen, doch zuiver. Protestantschen Staat hebben, met een Gereformeerde Staatskerk. Niet slechts werd elke ambtsbekleeding, maar ook het stemrecht afhankelijk gesteld van het lidmaatschap der Staatskerk (art. 32). Die niet tot die Kerk behoorde, kon ook geen deel hebben aan de Regeering, had geen stemrecht, en mocht geen ambt bekleeden, schoon persoonlijke vrijheid van godsdienst aan ieder inwoner der Republiek gewaarborgd werd. Door de Staatskerk als lid erkend, verkreeg men te gelijker tijd staatsburgerlijke rech-

[p. 400]

ten, en het verlies of gemis van kerkelijke rechten sloot burgerlijke onmondigheid in. Het lidmaatschap der Staatskerk was dus van belangrijke politieke beteekenis, en de tucht dier Kerk strekte zich uit over geheel het burgerlijk Bestuur, tot in de Raadzaal, zoodat zelfs de President der Republiek, wettelijk, door de Kerk zou kunnen gedwongen worden, om zijn ambt neêr te leggen.

Met die ‘Staatskerk’ werd oorspronkelijk geen andere bedoeld dan de Gereformeerde Kerk, tot welke men in de Kaapkolonie behoord had, en die, met den trek, naar Transvaal was overgeplant. Zóó heeft Retief het bedoeld, én Potgieter, én ook, vóór 1852, Pretorius. Eerst later, toen men huiverig was geworden voor de mogelijke gevolgen eener kerkelijke inlijving onder de Kaapsche synode, werd men er toe geleid om de Staatskerk der Zuid-Afrikaansche Republiek te constitueeren geheel van de Synode onafhankelijk, en het Kerkgenootschap, in de Grondwet bedoeld, en dáár genoemd de ‘Ned. Herv. Kerk’, is wel de Gereformeerde Kerk, maar buiten het (Kaapsche) Synodaal verband. Onder den invloed van Hollandsche predikanten, heeft dat Kerkgenootschap zich steeds meer gevormd naar het model van het Kerkgenootschap in Holland, van 1816, en als zoodanig de plaats ingenomen der Kerk, door de Grondwet omschreven in Art. 20. Sedert de Vereeniging van Lijdenburg met de Republiek, kan er, schoon de naam behouden bleef, kwalijk meer van een Staatskerk gesproken worden. In geen geval zijn thans de gewone burgerrechten, van het staatskerkelijk lidmaatschap afhankelijk.

De ‘Nederduitsch Hervormde Kerk’ telt 14 gemeenten, met ongeveer 21,000 zielen, waarvan ruim 9000 leden zullen zijn, en wordt bediend door zeven predikanten. Schoon hare leden over de geheele Transvaal verspreid zijn, wonen zij toch meest in het midden en Westen des lands. De voorziening in de Grondwet gemaakt, voor de betaling der predikantssalarissen, uit 's Lands kas, is nog slechts van kracht voor die gemeenten, en op die predikanten, welke het toegelegde salaris (£ 225 per jaar) thans trekken. De andere, en eerlang alle gemeenten, moeten zelf zorgen voor de tractementen harer predikanten. De leeraren van het Kerkgenootschap, vroeger geheel vrij, zijn sedert eenige jaren, formeel, gebonden in de leer, door de onderteekening van de Belijdenisschriften der Gereformeerde Kerk, zooals dit in de Kaapsche Kerk gebruikelijk is.

‘De Nederduitsch-Gereformeerde Kerk’ is de Kerk des lands, zooals die, in verband met de Kaapsche Kerk, door den trek is overgeplant.

[p. 401]

Wij hebben reeds gezien dat Lijdenburg zich aan het bestuur der Kaapsche Synode heeft gehouden, toen de andere gemeenten der Republiek, voorgoed haar eigen Kerkbestuur, onafhankelijk van de Synode, oprichtten, en dat Lijdenburg, bij het sluiten der Conventie, in 1860, uitdrukkelijk bepaald heeft, dat de Vereeniging wel ‘politiek’, doch niet ‘kerkelijk’ geschiedde. Ook te Hartebeestfontein bleef een kleine gemeente over, die zich aan de Synode hield. De gemeente Utrecht, als kerkelijke gemeente onder de Synode gesticht, heeft nimmer in eenig verband met de ‘Hervormde gemeenten’ in de Republiek gestaan, maar ressorteerde tot in 1862, met Lijdenburg, onder den Ring van Transgariep, in verband met de Kaapsche Synode. Door beroeringen in die Synode, en daarop gevolgde inmenging van de burgerlijke rechtbank, werd aan de gemeenten der ‘Nederduitsch-geref. Kerk van Z.-Afrika,’ die buiten de grenzen der Kolonie gelegen waren, het recht ontzegd om zich in de Synode te laten vertegenwoordigen, en werd het officieel verband, waarin zij tot de Kaapsche Kerk stonden, verbroken¹⁾. Aanvankelijk werd toen het plan gevormd om al de betrokken gemeenten, in Natal, den Vrijstaat en Transvaal, die gezamenlijk den Ring van Transgariep hadden uitgemaakt, onder één Synode te vereenigen, doch hiertegen verhieven zich plaatselijke bezwaren en het werd beter geoordeeld, dat de gemeenten, in ieder der genoemde landen, haar eigen Kerkbestuur zouden hebben, zoo nauw mogelijk met de Kaapsche Synode verbonden. Gevolgelijk constitueerde zich in 1864 de ‘Ned. Geref. Kerk’ van den Vrijstaat; in 1866 die der Republiek, en in 1868 die van Natal. In 1865 werd er eene vereeniging tusschen

1) Van 1859 tot 1862 had zich, onder leiding van eenige Kaapsche predikanten, die in Holland hunne opleiding ontvangen hadden, een Kerkelijk-moderne partij gevormd, bij welke de ‘liberalen’ zich aansloten. Daar de orthodoxen echter de meerderheid hadden in de Synode, was en werd, van liberale zijde, beweerd, dat de extra-koloniale gemeenten niet stemhebbend in de Synode konden vertegenwoordigd worden, daar, door de ‘Kerk van Zuid Afrika’, volgens de Ordonnantie, alleen de Kerk binnen de grenzen der kolonie kon worden verstaan. Een interdict werd bij het Hoog-Gerechtshof te Kaapstad aangevraagd en verkregen tegen Ds. A.A. Louw, toen predikant te Fauresmith, in den Vrijstaat, hem belettende om, als lid dier vergadering, deel te nemen aan de beraadslagingen der Synode, en daarop moesten al de afgevaardigden van de extra-koloniale gemeenten hunne zetels verlaten. Met één streek van de pen werd alzoo de geheele Ring van Transgariep, d.i. al de gemeenten der Ned. Ger. Kerk in Natal, den Vrijstaat en Transvaal, uit de Kaapsche Kerk gezet. Thomas Burgers, toen predikant te Hannover, in de Kaapkolonie, heeft, met het oog op zijne eigene kerkelijke moeielijkheden, en die zijner geestverwanten, aan deze gewelddadige losmaking een werkzaam aandeel genomen.

[p. 402]

de Ned. geref. gemeenten Utrecht en Lijdenburg, en de ‘Ned. herv. gemeenten’ der Republiek voorgesteld, doch de pogingen daartoe stuitten af op het onwrikbaar besluit der Gereformeerden, om de ‘Formulieren van Eenigheid’ te handhaven als de belijdenis der Kerk, hetwelk door de Herv. predikanten even beslist geweigerd werd. Bij Utrecht en Lijdenburg sloten zich een aantal leden der Ned. ger. Kerk aan, in andere districten woonachtig; gemeenten werden gevormd, en op eene Algemeene Kerkvergadering, te Utrecht gehouden, in 1866, werd de ‘Nederduitsche Geref. Kerk van de Z.-A. Republiek’ behoorlijk geconstitueerd. Zij telt thans 14 gemeenten met ongeveer 9000 zielen, waarvan 3,600 leden zullen zijn. In Utrecht en in geheel het vroegere grondgebied van Lijdenburg, behoort verreweg de meerderheid der bevolking tot deze Kerk, doch er worden ook gemeenten gevonden, in bijna ieder ander district. De predikanten der Ned. geref. Kerk worden niet uit de staatskas, maar door de gemeenten zelven onderhouden¹⁾.

De ‘Gereformeerde Kerk’ werd geconstitueerd in 1859, en telt thans 7 gemeenten met ongeveer 2000 leden, bediend door 3 predikanten. In leer en tucht houdt zij zich aan de bekende Canones van Dordrecht, en schoon zij haar eigen Kerkbestuur heeft in Transvaal, vormt zij met de gemeenten dier zelfde Kerk, in den Vrijstaat en de Kaapkolonie, één lichaam, onder ééne Algemeene Synode. De predikanten dezer Kerk,

1) De schrijver heeft een te werkzaam aandeel gehad, in al wat op de zelfstandige vestiging der Ned. geref. Kerk in de Republiek betrekking heeft, om daarover h.t.p. te mogen uitweiden. Pro. Mem. zij echter aangestipt, dat de pogingen, om tot eene Vereeniging te komen, zijn uitgegaan van de Regeering, door wier toedoen twee Kerkelijke vergaderingen zijn gehouden, te Rustenburg en te Pretoria (Juni - Nov. 1865), om over de voorgestelde vereeniging te handelen. De onderhandelingen zijn toen finaal afgesprongen, - niet, omdat men het niet eens kon worden over den naam Kerk, - ‘Gereformeerd’ of ‘Hervormd’, - maar, omdat de ‘Hervormde’ predikanten, Hollanders, van erkende vrijzinnige richting, beslist weigerden om zich door de Formulieren van Eenigheid, te laten binden in de leer, op welk punt de Gereformeerden niet wilden toegeven. De voorstelling, alsof de ‘Ned. Geref. Kerk in de Republiek’ zich van de ‘Herv. Kerk’ heeft afgescheiden is geheel foutief, o.a. om de eenvoudige reden dat Utrecht en Lijdenburg, (en vooral Utrecht, uit welke gemeente de re-constitutie der Kerk eigenlijk is uitgegaan) nooit tot de ‘Herv. Kerk’ der Republiek behoord hebben. Waar geen verbintenis was ken geen ‘afscheiding’ plaats vinden. Voor bijzonderheden moet Schr. verwijzen naar het door hem in 1866 uitgegeven geschrift: ‘Aan de Ledender Nederduitsch-Gereformeerde Kerk in de Z.-A. Republiek enz.’ Pieter Maritzburg, bij P. Davis & Zonen, 1866; de Staatscourant der Z.-A.R. N^o. 37. April. 1867 v.v. en Schrijvers ‘Vijftien Jaar in Zuid-Afrika’. Leeuwarden, 1875. II. pp. 3, 14-16 36-40.

[p. 403]

gevestigd te Rustenburg, Pretoria en Potchefstroom, trekken geen gouvernementssalaris, maar worden door de gemeenten onderhouden. De vestiging dezer Kerk in Transvaal heeft aanvankelijk tot eenige beroering aanleiding gegeven, doch was, over het algemeen, voor land en volk, tot grooten zegen.

De ‘Nederduitsch-Gereformeerde’ en de ‘Gereformeerde’ Kerk¹⁾

1) De vestiging der ‘Gereformeerde Kerk’ in Transvaal geschiedde onder de volgende omstandigheden: Gelijk reeds vroeger is aangetoond, bevonden zich onder de Voortrekkers een aantal personen, die bezwaar hadden tegen het kerkelijk gebruik der ‘Evangelische Gezangen’. Dezen zetten zich vooral in het Rustenburgsche neder, en gaven reeds vroeg hun begeerte te kennen om een ‘Gereformeerden leeraar, die geen Gezangen gebruikte’ voor de gemeente te mogen beroepen. Dit werd, zoowel door de Regeering als het hervormd Kerkbestuur, waaronder Rustenburg ressorteerde, toegestaan, doch de moeielijkheid lag in het verkrijgen van zulk een leeraar. Private onderhandelingen, met Ds. Callenbach en anderen, in Holland, leidden niet tot het doel, en aan de begeerte der Rustenburgers scheen vooreerst niet te kunnen worden voldaan.
In 1857 echter besloot de Synode der Chr. Afgesch. geref. Kerk in Nederland, te Leiden vergaderd, zich de kerkelijke aangelegenheden der Transvalers aan te trekken, en in Maart 1858 werd Ds. D. Postma, met behoorlijke volmacht van de Synodale Commissie der genoemde Kerk, naar de Z.-A. Republiek gezonden, ‘ten einde op de plaats zelve onderzoek te doen naar den Godsdienstigen toestand van onze stamverwanten en geloofsgenooten aldaar, broederlijke betrekkingen met hen aan te knoopen en in alles te handelen gelijk het hem zelven het nuttigst zal voorkomen, in het belang van Gods Koninkrijk, en van onze stamverwanten en geloofsgenooten op Zuid-Afrika's Oostkust’.
Ds. Postma verliet Nederland in April 1858 en reisde, na eenig oponthoud in de Kaapkolonie, naar Pieter-Maritzburg, Natal, van waar hij door de Rustenburgers, die door de genoemde Synodale commissie van zijne afvaardiging en afreize kennis hadden gekregen, zou worden afgehaald.
Ds. Postma arriveerde 10 November 1858 te Rustenburg, en spoedig daarna werd er door Ds. Van der Hoff een Algemeene Kerkvergadering belegd, te Pretoria, om over de komst en zending van Postma te handelen. Op die vergadering werd met meerderheid van stemmen besloten, dat het gebruik der gezangen bij de openbare Godsdienstoefening verplichtend was. Onder die voorwaarde wilde men Ds. Postma en andere leeraars uit de (toen nog) ‘Afgesch. Geref. Kerk in Nederland,’ als predikanten in de vacante gemeenten toelaten, doch het was juist tegen die voorwaarde (in het geval der Rustenburgers de onredelijkheid zelve), dat de afgevaardigden van Rustenburg en anderen het grootste bezwaar hadden. Dit leidde, den 11 Januari 1859, tot eene formeele afscheiding van de ‘Herv. Kerk in de Republiek,’ en de stichting eener ‘Vrije Gereformeerde Gemeente, overeenkomstig de leer, tucht en dienst der Vaderen, zooals die zich te Dordrecht in de jaren 1618 en 1619 hebben geopenbaard, in hunne Nationale Synode, de Kerkorde gewijzigd naar dat onze tegenwoordige omstandigheden het vorderen.’ De acte van scheiding werd aanvankelijk door slechts 15 personen (waaronder Paul Kruger, als commandant) geteekend, doch de beweging breidde zich spoedig uit, en binnen een maand tijds hadden zich reeds velen bij haar aangesloten.
Den 10 Februari werd de eerste gemeente, uit 780 zielen bestaande, te Rustenburg, gesticht; en Postma door haar tot leeraar gekozen. Voor de gevolgen der scheiding bevreesd, wilde de Regeering toen een poging doen om de breuke te heelen, en liet daartoe een Kerkvergadering beleggen te Potchefstroom, April 1859, waarbij ook de predikanten Van Heiningen uit Lijdenburg, Louw uit den Vrijstaat en S. Hofmeyr, uit de Kaapkolonie, benevens Postma, op uitnoodiging der Regeering verschenen. Na lange discussies besloot de vergadering het zingen der Gezangen vrij te laten, en Ds. Postma als predikant van Rustenburg te erkennen, mits de reeds gestichte ‘Gereformeerde Kerk’ zou worden ontbonden. De quaestie zat echter veel dieper dan eenvoudig in het Kerkelijk gebruik der Gezangen; het was een zaak van leer en tucht, en men kon tot geen hereeniging komen. Daar de Kerkvergadering erkennen moest, dat de ‘Gereform. Kerk’ in de leer voldeed aan de eischen van Art. 23 der Grondwet, leverde het bestaan dier Kerk geen politiek bezwaar op, en werd zij als Rechtspersoon erkend. Achtervolgens werden gemeenten gesticht, behalve die te Rustenburg, te Pretoria (van welke de ongelukkige Swart de eerste leeraar geweest is), te Potchefstroom, en op andere plaatsen. Evenals in Holland heeft het den gescheidenen niet ontbroken aan tal van vervolgingen, en hebben zij zich geen geringe opofferingen getroost, tot vestiging en instandhouding hunner Kerk.
Uit Transvaal heeft de scheiding zich voortgeplant in den Vrijstaat en de Kaapkolonie, meer bepaald onder hen, die tegen het kerkelijk gebruik der Gezangen zijn, - vroeger, in de Kaapkolonie verplichtend, schoon niet meer tijdens het optreden van Ds. Postma. De Kerk, den 11 Januari 1859 door weinige personen te Pretoria geconstitueerd, telt thans in Transvaal: 7 gemeenten met ruim 1900 leden; in den Vrijstaat: 7 gemeenten met ongeveer 1200 leden, en in de Kaapkolonie: 9 gemeenten met 2700 leden; te zamen ongeveer 6000 leden. Zij heeft op dit oogenblik 13 dienstdoende predikanten; een eigen theologische Kweekschool te Burgersdorp, Kaapkolonie, met 2 professoren (Ds. D. Postma en M. Postma) en 10 studenten. De Boeren, die zich in Mossammedes, op de Westkust van Afrika, hebben neergezet, vormen de ‘trekkende gemeente’ dezer kerk. In de vele uitgaven voor Kerk en Theologische school, insluitende de onbekrompen tractementen der leeraren en professoren, wordt door de gemeenten, zonder hulp van den Staat, voorzien. Men moge de Scheiding betreuren, - te ontkennen is het niet, dat zij in Transvaal, onder de omstandigheden, onvermijdelijk was, en vooral daar veel heeft bijgedragen tot een zeer te waardeeren krachtsontwikkeling onder een groot deel der Transvalers. Voor verdere bijzonderheden wordt de lezer o.a. verwezen naar het ‘Verslag der Handelingen van de Alg. Kerkverg. der Herv. Gemeenten’ gehouden te Potchefstroom 26-30 April 1859; ‘De Geschiedenis der Geref. Kerk in de Z.-A. Republiek. Kaapstad 1878; en de: ‘Geprovoceerde Herinneringen Terechtwijzing’ aan den WelEw S.S. Hofmeyr, door D. Postma 1871.

[p. 404]

vormen gezamenlijk met de ‘Ned. Herv. Gemeenten’ de Volkskerk in Transvaal, waartoe bijna iedere Transvaler behoort. Van een ‘Staatskerk’ kan niet langer gesproken worden.

Behalve de Lands- of Volkskerk heeft men thans in de Republiek Wesleyaansche, Independente, en Episcopaalsche gemeenten der Engelsch sprekende bevolking. Roomschen worden er weinig gevonden. Luthersche zending-gemeenten zijn bijna over het geheele land verspreid. Volkomen vrijheid van eeredienst is aan allen, bij de wet, verzekerd.

[p. 405]

School.

Het onderwijs in Transvaal laat uit den aard der zaak nog veel te wenschen over. Het getal scholen is geheel onvoldoende; het onderwijzers-personeel hoogst gebrekkig, en over het algemeen is men nog niet in staat geweest, om ook maar eenigszins in de behoefte aan degelijk volksonderwijs te voorzien. Op de voornaamste dorpen worden een of meer scholen gevonden, voor gewoon lager onderwijs, met hier en daar eene inrichting voor uitgebreid lager onderwijs, en in de buitenwijken, op de boerenplaatsen, geven reizende onderwijzers den kinderen eenig onderricht in lezen, schrijven, rekenen enz., doch alles zeer onvoldoende. Van Regeeringswege is er tot nu toe niet veel voor het onderwijs gedaan of gedaan kunnen worden. Wel maakt dit, volgens de Grondwet, een deel der Staatsbemoeiing uit, en zijn er van tijd tot tijd speciale bepalingen gemaakt om het onderwijs te regelen, doch tot nu toe is de Regeering, in hare pogingen om een Volksschool in het leven te roepen niet geslaagd. Meer is er tot stand gebracht door particulier initiatief: iedere Transvaler begeerde, dat zijn kind beter onderwijs zou ontvangen dan hij zelf in zijn jeugd kon deelachtig worden, en greep daarom gaarne elke gelegenheid aan, om zijne kinderen te laten onderwijzen. De Kerk heeft door hare bepaling, dat, in den regel, niemand tot lidmaat zal worden aangenomen zonder te kunnen lezen, iets gedaan om het onderwijs te bevorderen, doch heeft, over het algemeen, de zaak bijna uitsluitend aan de Regeering overgelaten.

Er had, ongetwijfeld, veel meer kunnen gedaan worden dan er is geschied, doch de moeielijkheden waarmede het Volksonderwijs in Transvaal te kampen gehad heeft (en nog heeft) moeten niet gering geschat worden.

Vooreerst: het bezwaar, dat de bevolking zóó wijd uit elkander, en over zúlk een uitgestrektheid gronds verspreid woont, dat de gewone ‘school’ haar bijna niet bereiken kan. Dorpen, waar scholen gevestigd konden worden, lagen, drie, vier of vijf dagreizen van elkander, en de meeste boerenplaatsen liggen uren, dagen ver soms, van het naaste dorp verwijderd. De dorpsschool is, onder die omstandigheden, slechts voor een klein getal kinderen toegankelijk. Wijkscholen zouden gemakkelijker te bereiken zijn, doch daar het ideaal, om in ieder veldkornetschap - misschien zoo uitgestrekt als een provincie in Nederland - ten minste ééne gevestigde school te hebben, nog niet kon worden verwezenlijkt, moest wel het grooter deel der bevolking van genoegzaam schoolonderwijs verstoken blijven.

[p. 406]

Ten tweede: gebrek aan onderwijzers. In de behoeften der dorpsscholen kon eenigszins worden voorzien, ook door de aanstelling van onderwijzers uit Holland. Doch in de buitenwijken heeft men zich altijd op jammerlijke wijze moeten behelpen. Gedreven door de begeerte, om den kinderen, die geen gevestigde school kunnen bezoeken, toch eenig onderwijs te verschaffen, bedienen de Boeren zich van ‘meesters,’ die, drie maanden hier en zes maanden dáár, onderwijs geven. Onder deze meesters werden, en worden, enkelen gevonden, die, schoon niet voor het vak opgeleid, het toch con amore uitoefenen, en ongetwijfeld veel nut stichtten en stichten, maar hun getal is zeer gering, en menige Boer moet maanden en maanden wachten eer hij ‘geholpen’ kan worden. De meeste ‘meesters’ echter zijn in ieder opzicht ongeschikt voor het gewichtig werk, dat zij ter hand genomen hebben, en ‘verhuren’ zich als ‘meester’ omdat zij op geen andere wijze een onderkomen kunnen krijgen¹⁾. En zelfs voor zulke personen zijn er dikwijls meer plaatsen open dan zij vervullen kunnen. Verdere toelichting is onnoodig.

Ten derde: dat het onderwijs der kinderen, ook onder betrekkelijk gunstige omstandigheden, slechts van korten duur kan zijn. Wegens den verren afstand der gevestigde scholen, zijn deze voor kleine kinderen bijna geheel ontoegankelijk, en een ‘meester’ te nemen, om de kleinen thuis te onderwijzen, wordt te kostbaar. Zoo wordt het kind 10 à 12 jaren oud eer het kan schoolgaan, doch op dien ouderdom kan de Boer, bij gebrek aan het noodige vertrouwbaar dienstvolk, zijne zonen reeds niet missen in het werk op het land, of de verzorging van het vee. Wordt het nu eindelijk tijd - vóór de aanneming tot lidmaat - dat de jonge Transvaler eenig schoolonderwijs moet ontvangen, dan kan dit alleen geschieden als het werk

1) Schrijver heeft onder die ‘meesters’ aangetroffen: deserteurs, verloopen rechtsgeleerden en geneeskundigen, mislukte studenten, jongelui van goeden huize doch met een treurige geschiedenis achter zich, en personen, die te lui of te ongeschikt waren om te werken; - ‘meesters,’ die alleen nuchter waren als er geen drank te krijgen was, en niet naar het dorp mochten gaan, dan onder behoorlijk opzicht; - ‘meesters,’ die in het een of ander verbeterhuis thuis behoorden, - de laatste personen aan wie men de opvoeding van kinderen zou toevertrouwen. En wederom anderen, op wier zedelijk gedrag, ten minste voor het oogenblik, weinig viel aan te merken, doch die niettemin geheel ongeschikt waren voor onderwijzer der Boeren-kinderen. Engelschen en Duitschers, bijv., die het Hollandsch uitspraken, dat geen Hollander het verstaan kon, en Hollanders, die Engelsch onderwezen, zooals de Engelschen Hollandsch. In één woord: treurig.

[p. 407]

zulks toelaat, - gewoonlijk niet langer dan drie of zes maanden, gedurende een of twee achtereenvolgende jaren. Daarbij zijn slechts enkele Boeren vermogend genoeg om den ‘meester’ voor langen tijd in huis te nemen, - zelden langer dan een jaar. Gelukkig dat de jonge Transvalers veel natuurlijken aanleg hebben om te leeren, en van drie of zes maanden zeer gebrekkig en onvoldoend onderwijs meer partij schijnen te trekken, dan anderen van een langdurig verblijf op onze eigene, kostbare scholen.

Ten vierde: de kostbaarheid van het huisonderwijs, en de moeielijkheden daaraan verbonden. Er moet een plaats worden ingericht als school, de geheele huishouding heeft zich naar de ‘school’ te schikken en met de buren, die in den omtrek wonen, moeten schikkingen worden aangegaan opdat ook hunne kinderen het onderwijs kunnen bijwonen. Dit alles geeft veel moeite, is kostbaar en bemoeilijkt, in geen geringe mate, de zoo gewenschte verspreiding van degelijk volksonderwijs.

Eindelijk: de onrustige toestand waarin de Republiek bijna altijd, sedert hare vestiging, verkeerd heeft, nu eens wegens Kafferonlusten dan weer door inwendige beroeringen. Scholen laten zich moeielijk op stel en sprong verplaatsen, en schoon er gewoonlijk ook in de laagers nog ‘school gehouden’ wordt (als men wat lang in ‘laager moet staan’), toch kan er onder zulke omstandigheden geen sprake zijn van geregeld onderwijs. Houdt men verder rekening met het trekken der Boeren, 's winters naar het Boschveld; met de lange tochten, die ondernomen moeten worden om de producten ter markt te brengen; met het gebrek aan geschikte leerboeken en het noodigste schoolmateriaal enz., dan valt er waarlijk niet te spotten met den staat van het onderwijs in de Republiek, gelijk soms gedaan wordt. Eerder wekt het bewondering, dat er met zoo geringe hulpmiddelen, nog zoo veel voor het onderwijs door de Boeren gedaan is. Er bestaat alle verwachting dat het volksonderwijs in Transvaal, nu, op beteren voet zal worden gebracht¹⁾.

1) Volgens de nieuwe Wet op het Onderwijs, op voorstel van den tegenwoordigen Superintendent, schrijvers geëerden vriend, Ds. S.J. du Toit, door den Volksraad vastgesteld, maakt het openbaar onderwijs slechts in zóóver een onderwerp van Staatsbemoeiing uit, dat de Regeering, ‘waar noodig, het particulier initiatief aanmoedigt en steunt door geldelijke bijdragen uit de Staatskas, en opzicht houdt over de dus door haar gesteunde scholen, zóó, dat zij toeziet, dat haar ‘toekomstige Burgers’ de vereischte Christelijke opvoeding ontvangen zullen (Art. 1). Wat het godsdienstonderwijs betreft, dat ‘als zoodanig bij de kerk en niet bij den Staat tehuis behoort,’ eischt de Regeering slechts, dat, op de door haar ondersteunde scholen, ‘het burgerlijk onderwijs gegeven worde’ a) ‘in Christelijken geest’, waardoor verstaan wordt b) ‘het openen en sluiten der school met gebed en het lezen van Gods Woord, en de behandeling der Bijbelgeschiedenis binnen de schooluren’, terwijl c) het bepaald confessioneel godsdienstonderwijs aan de respectieve kerkbesturen’ overgelaten wordt, die daarvoor van de schoollokalen gebruik kunnen maken (Art. 2 der schoolwet). Het lager onderwijs omvat lezen, schrijven, rekenen, zingen en de beginselen der Nederl. taal; het middelbaar onderwijs ook aardrijkskunde, geschiedenis, vooral van Zuid-Afrika, en in het bijzonder der Republiek, Engelsch en Duitsch, wiskunde, teekenen, muziek, enz. Omtrent hooger onderwijs zijn nog geene bepalingen gemaakt. Alle onderwijs moet gegeven worden in de Nederlandsche taal. Onder deze bepalingen wordt de regeling der scholen zoo vrij mogelijk gelaten in handen van schoolcommissiën, kerkbesturen of private personen, die zich met de opvoeding der jeugd belasten. De openbare scholen zijn alleen toegankelijk voor blanke kinderen, en de Volksschool is in beginsel, de ‘school met den Bijbel’ in Holland.
De tegenwoordige schoolwet verschilt, zoo in beginsel als in vele andere opzichten, aanmerkelijk van de Wet, die onder den vorigen President werd ingevoerd en ‘neutraal’ onderwijs bedoelde, doch tijdens diens reize naar Europa, door den Volksraad werd afgeschaft. Zonder eenig fanatisme, en gansch niet geneigd om iemands ‘geweten’ te beheerschen, hebben de Transvalers zich toch beslist tegen de invoering van ‘neutraal’ onderwijs verzet, en heeft de poging om ‘moderne’ onderwijzers in te voeren, geheel schipbreuk geleden op den eerbied, dien de Boeren koesteren voor het beginsel: ‘de bijbel op de school.’

Transvaal heeft op dit oogenblik de dringendste behoefte aan degelijke, door-en-door knappe, Christelijke onderwijzers, bekwaam om onderwijs te geven zoowel in het Hollandsch als Engelsch, en meer nog voor de buitenwijken, als reizende onderwijzers, dan voor de dorpsscholen. Jongelui, vooral van goeden huize, die hun vaderland verlaten ‘onder een wolk’, en die met een ‘beetje bijbelkennis’ gewapend, zóó lang schoolmeester willen zijn tot zij wat beters te doen kunnen krijgen, moeten en zullen onbevoegd worden verklaard om onderwijzer te spelen. Beter, voor een tijd, geen onderwijzers, dan zulke ‘meesters’. Er zijn mannen van het vak noodig, die uit liefde tot de Transvalers, en met enthousiasme vervuld voor hun gewichtig werk, zich de opofferingen willen getroosten, die er aan het reizend onderwijzers-ambt in Transvaal verbonden zijn, en ten minste eenige jaren huns levens onder de Boeren willen gaan doorbrenger, om hunne kinderen te onderwijzen. Niet mannen, die nergens anders terecht kunnen en dáárom naar Transvaal zouden gaan, maar zulken, die zich een werkkring, in Holland kiezen kunnen, - gewilde personen in één woord. Men vindt mannen van talent en naam, die naar het barre Noorden gaan om natuurkundige waarnemingen te doen, of in koortszwangere moerassen, onder de loodrechte stralen der zon, hun leven in de waagschaal stellen, om de wetenschap te dienen; en zendelingen, doctoren in de theologie of medicijnen, taalkundigen van naam en sieraden van den kring, waarin zij zijn opgevoed, die hun leven gaan doorbrengen onder woeste heidenen, om hun het Evangelie te brengen. Onderwijzers met zúlk euthousiasme, zúlk geloof, bezield heeft Transvaal thans noodig, - niet hen, die in de eerste plaats een broodwinning zoeken. Onderwijzers, zooals wij bedoelen, zouden het land en den Boeren tot een onbeschrijfbaren zegen zijn; hun arbeid zou de heerlijkste vruchten dragen, en zij zelven daarvan de voldoening smaken. De Transvalers zijn een dank baar Volk, vooral, waar men hunnen kinderen wel doet, en zulke onderwijzers, zouden waarlijk op de handen gedragen worden, schoon dit, natuurlijk, bij de toewijding tot het werk in het geheel niet in aanmerking behoort te komen. Dat men in Transvaal, waar de ‘meester’ ook godsdienst-onderricht heeft te geven, alleen onderwijzers begeert, die uit overtuiging - niet slechts uit accomodatie - Gereformeerd zijn, zal hier niet behoeven te worden bijgevoegd.

[p. 408]

Handel en nuverheid.

Het ontbreekt Transvaal tot nu toe geheel aan een nationalen handel. De Boeren zijn geen handelsvolk en hebben, met hun vestiging in Trans-

[p. 409]

vaal, ook nimmer bedoeld, om dat land tot een handelsplaats te maken. Dat zij een vrije haven begeerde, was om een onbelemmerd verkeer met het Buitenland te kunnen onderhouden, - onafhankelijk van Engeland, óók voor de goederen, die zij uit andere landen moesten verkrijgen en de producten, die zij, in ruil of betaling voor die goederen, van de hand zouden kunnen zetten; doch handel, als zoodanig, lag niet in hun bedoeling en is niet door hen behartigd. Gevolgelijk is de handel bijna geheel in vreemde handen gekomen, en is er een handelsstand in Transvaal gevormd, wiens belangen strijdig zijn gebleken met de algemeene belangen van de Republiek; een handelsstand, die een vreemd element uitmaakt in de bevolking, eenigszins vijandig staat tegenover alles, waarvoor de Transvalers hebben geleden en gestreden, en zich gereed getoond heeft, om de nationaliteit van het volk op te offeren aan eigen handelsbelangen en die van Engeland. Dit is vooral in den laatsten tijd genoegzaam gebleken.

In de eerste jaren der nederzetting in Transvaal, beperkten zich de behoeften der Boeren, aan uitlandsche goederen, tot schietgeweer en ammunitie; wat koffie, suiker en andere koloniale waren; gemaakte bovenkleederen; een huisapotheek; de onmisbaarste ijzerwaren, enz. Die goederen werden door Engelsche handelshuizen, te Durban, aangevoerd, en te Pieter-Maritzburg in de winkels, of door reizende handelaars in Transvaal zelf, tegen vee en producten verruild of voor geld verkocht. Spoedig echter zetten zich handelaars neder op de dorpen, door de Boeren in Transvaal gesticht, en werd de markt, voor een deel, van Pieter-Maritzburg verplaatst naar Potchefstroom, Pretoria, Rustenburg en andere dorpen, doch het ruil- en handels-systeem bleef voortbestaan. De groote handelshuizen in Durban leveren de noodige goederen aan de winkels (stores) in Transvaal, en exporteeren de producten, die daar voor goe-

[p. 410]

deren in betaling worden genomen, of door den handelaar voor geld gekocht zijn, - met dien verstande, dat de Boer, die contanten ontvangt voor zijn wol, ook weer voor contant geld koopt. Sommige der grootste winkels in Transvaal zijn slechts depôts van het een of andere ‘huis’ in Durban of Port-Elizabeth, en de winkelier of ‘koopman’ is niet principaal in de zaak, die hij drijft, maar ondergeschik te. Zulke winkels zijn thans over het geheele land verspreid, terwijl de schakels in de keten gevormd worden door reizende handelaars, die, uit de tweede of derde hand van goederen voorzien, het land afreizen en hunne goederen van de hand zetten in ruil voor vee en producten, waarmede zij weer hun rekening hebben te sluiten. Een scherpe lijn wordt zoo getrokken, tusschen den Boer en den handelaar; de eerste hecht zich aan den grond, dien hij met moeite en door veel lijden verkregen heeft, en de laatste tracht zoo spoedig mogelijk genoeg ‘geld te maken’ om naar zijn eigen land terug te keeren, of onder zijn eigen volk, zijne laatste dagen te slijten. Voor den vreemden handelaar is de Boer ‘een vogel, die in den kortst mogelijken tijd zoo kaal mogelijk geplukt moet worden’, en is het Gouvernement, dat hem daartoe het best in staat stelt, of onder wiens vlag zijne handelsbelangen het krachtigst beschermd worden¹⁾ - zij het ook ten koste der Boeren -, zijn Gouvernement. Kant-en-klaargemaakte Engelsche vlaggen hebben dan ook altijd een

1) Het is dwaas om, gelijk somwijlen geschiedt, er den Transvalers een verwijt van te maken, dat zij zoo weinig handels-energie aan den dag hebben gelegd, en den handel bijna geheel in vreemde handen hebben laten komen. De Boeren toch, zouden juist hunne karakteristiekste eigenschappen hebben moeten missen, om als handelsvolk te kunnen optreden. Niettemin is het te betreuren, dat zij-zelven, en Transvaal in het algemeen, zoo weinig vruchten plukken van den handel, die er in het land gedreven wordt. Zal hierin de gewenschte verandering komen, dan moeten degelijke Afrikaners, behoorlijk in den handel opgeleid, zich in Transvaal nederzetten, en moet er eene Holl.-Afrikaansche handelsstand geboren worden, wiens belangen vereenzelvigd zijn met die der Boeren. Voor Holland ligt op dien weg ongetwijfeld veel te doen, mits er een behoorlijk kapitaal - in Holland èn Zuid-Afrika - bijeengebracht kan worden, en Hollandsch-Afrikaansche handelshuizen in de voornaamste plaatsen van Trausvaal en te Durban opgericht worden, bestierd door mannen van onkreukbare trouw en groote handelsbekwaamheden. Engelsche goederen kunnen noch behoeven van de markt te worden gedrongen, doch zouden door Hollandsche kantoren, direct van Engeland kunnen worden aangevoerd, terwijl er voor Hollandsche (ook Duitsche) goederen een gewilde markt zou kunnen worden in het leven geroepen. Voor den bloei van den nationalen handel is het zeker wenschelijk, dat Delagoa-baai door een spoorweg met Transvaal verbonden worde; doch men behoeft daarop niet te wachten, en is daarvan niet geheel afhankelijk wat den handel zelf betreft. Aan deze zaak, kan zoowel in Holland als Zuid-Afrika, niet te veel de ernstige aandacht gewijd worden.

[p. 411]

deel uitgemaakt van de artikelen, die jaarlijks, via Durban, door hen zijn ontboden, temeer, omdat de Natalsche Regeering het gewone invoerrecht dáárop wel zal hebben kwijtgescholden.

De goederen, die in Transvaal worden ingevoerd zijn wollen en katoenen stoffen, aan het stuk en opgemaakt; gefabriceerd en ruw ijzerwerk; alle soorten van kleedingstukken en meubelen, schietgeweer en ammunitie, muziekinstrumenten, ingelegde waren, medicijnen, lederwerk en gereedschappen. Geproduceerd wordt er, behalve op het gebied van landbouw en veeteelt, bijna niets, zoodat de importeurs vrij spel hebben. Veilig kan beweerd worden, dat de goederen voor Transvaal bestemd, in den regel tot het uitschot van de markt behooren, die echter tegen bijna onbetaalbare prijzen van de hand worden gezet. De landskas trekt weinig inkomsten, in den vorm van belasting, van den vreemden handel, en de winst komt het buitenland, Engeland eigenlijk, bijna uitsluitend ten goede. De handel in Transvaal was van den beginne en is een parasiet, die op 's lands krachten teert, - geen bron van welvaart voor land en volk.

Doch schoon de Boeren, overeenkomstig hun ontwikkeling en volkskarakter, geen handelsvolk zijn, is het toch ook hun niet langer onduidelijk, dat er een nationale handel moet geboren worden, tegenover den vreemden, die steeds den boventoon gevoerd heeft. In verband hiermede staat de ontwikkeling van onderscheidene vakken van nijverheid, waarvoor Transvaal zoo uitnemend geschikt is, en eene gezonde emigratie. Aan artikelen van uitvoer; wol, huiden, granen, struisvederen, tabak, vruchten, zuivelbereidingen en slachtvee - om van goud en andere mineralen, en, later, van koloniale waren (koffie, suiker), plantvezels en dergelijke, nu niet te spreken - zal bij eene vermeerdering van bevolking, en de opening van goede afvoerkanalen, geen gebrek bestaan. Van een degelijken handel, die de hulpbronnen des lands helpt ontwikkelen ten voordeele der natie, en dus waarlijk nationaal is, mag men veel verwachten ter verwezenlijking van de leuze: Transvaal voor de Transvalers.

Het is reeds, met een woord gezegd, dat er behalve op het gebied van landbouw en veeteelt bijna niets in Transvaal geproduceerd wordt. Er wordt wat leder gelooid en een enkele wagen gemaakt; sommige Boe-

[p. 412]

ren weten nette en doelmatige vilten hoeden te vervaardigen, en anderen zijn bedreven in het maken van ‘veldschoenen’; de wagenmaker is meestal ook schrijnwerker en meubelmaker, en de smid, zoowel hoef- als grofsmid; uit een zachte steensoort worden pijpen, kandelaars, boterpotjes en dergelijke gesneden; doch er zijn geen fabrieken, er worden geen grondstoffen verwerkt, en het getal ambachtslieden onder de Boeren is zeer gering. Komt het land echter eenmaal tot rust, en is men niet langer van vreemde kooplieden afhankelijk, dan zullen talrijke bronnen van nijverheid geopend kunnen worden. Er is geen reden waarom de huiden, die nu gezouten naar Engeland worden gevoerd, niet in Transvaal verwerkt zouden worden; waarom men wol uitvoert, in ruil voor wollen stoffen zonder wol; waarom de Transvaalsche tabak niet in het land-zelf bewerkt zou worden; waarom er geen meelfabrieken zouden worden opgericht, en men zich met ingevoerde zeep en kaarsen behelpen moet, in een land dat die artikelen zou kunnen exporteeren. Bijna iedere tak van nijverheid wacht in Transvaal op ontwikkeling, doch uit den aard der zaak hebben de Transvalers, altijd en van alle zijden verontrust en geplaagd, zich weinig op industrie of industrieele ondernemingen kunnen toeleggen, had dit ook in hun volkskarakter gelegen, wat niet het geval is. Van de beoefening der schoone kunsten en wetenschappen kan in Transvaal nog geen sprake zijn.