De worstelstrijd der Transvalers

V. Kerkelijke verwikkelingen.

De politieke worstelingen werden deels bemoeielijkt, deels gewijzigd door oorlogen met de Kaffers, en door kerkelijke verwikkelingen. Over die oorlogen zal in eene volgende Afdeeling gesproken worden, doch de kerkelijke zaken hebben te veel invloed gehad op het tijdperk, dat wij nu behandelen, om niet reeds hier ter plaats met een woord vermeld te worden.

De Kerk der Kaapkolonie, waartoe de Boeren van den grooten trek behoorden, was de Hollandsche of Nederduitsch Gereformeerde Kerk, door Van Riebeek in Afrika geplant, bij de stichting der kolonie. Aan die Kerk waren zij gehecht geweest, ook waar zij, wegens den verren afstand, slechts zelden de godsdienstoefening in een kerkgebouw hadden kunnen bijwonen, of door een leeraar bezocht worden, en waren zij ge-

[p. 318]

hecht gebleven, toen zij hunne woonplaatsen verlieten om een nieuw land ter woning te zoeken. De oude Staten-Bijbel met de Psalmen en de Formulieren, werd met eerbied medegevoerd; de kerke-orde en tucht ook op de reize zooveel mogelijk gehandhaafd, en de kerkelijke gebruiken gevolgd. Wel zullen er velen geweest zijn, wier gehechtheid hieraan meer uit gewoonte dan uit overtuiging voortsproot, en waren er, waarschijnlijk sommigen, in wier oog de voorgangers - ouderlingen en anderen - op het punt van de Gereformeerde leer wat uiterst streng waren, terwijl weer enkelen bezwaar hadden tegen het kerkelijke gebruik der Gezangen, - doch allen behoorden tot ééne Kerk, en men dacht er gedurende den trek, even weinig aan om zich van het verband met de moederkerk in de kolonie los te maken, als om de koningin van Engeland als hoofd der Kerk te gaan erkennen.

De gemeenten, die, nadat men eenigszins tot rust gekomen was, in Natal en den Vrijstaat gesticht werden, kwamen dan ook geleidelijk onder het bestuur der Kaapsche synode. Zij werden door leeraren uit de Kaap-kolonie, eerst bezocht en daarna, geregeld bediend; later door de Kaapsche kerk erkend en bij haar ingelijfd, en bleven als ‘de Ring van Transgariep’ tot in 1862, een groot deel uitmaken van de Gereformeerde kerk van Zuid-Afrika onder bestuur der Synode. Eerst bij vonnis van het Hooge Gerechtshof der Kaap-kolonie (Nov. 1862) werd het officiëel verband tusschen de Kaapsche synode en deze gemeenten gewelddadig verbroken.

De Boeren, die zich over de Vaal-rivier vestigden, waren niet minder gehecht aan de oude moederkerk dan hunne broederen in Natal en den Vrijstaat, doch daar hunne omzwervingen van langeren duur waren, en zij met meer moeielijkheden te kampen hadden, duurde het ook langer, eer zij gemeenten konden stichten en de noodige bepalingen maken omtrent het bestuur der Kerk. Dat dit laatste echter niet vergeten werd, blijkt uit de onderscheidene wetsbepalingen, waarbij, van den aanvang, voor het onderhoud en de bescherming der Kerk voorziening gemaakt werd. De Kaapsche kerk verloor hare kinderen over Vaal-rivier ook niet geheel uit het oog, maar zond van tijd tot tijd eenige leeraren om de Transvalers te bezoeken, hun het Evangelie te prediken, jonge leden aan te nemen, en de sacramenten te bedienen. De namen van Ph.E. Faure, W. Robertson, Albertijn, Andrew en John Murray, J.H. Neethling en A.A. Louw, zullen met dien van Daniël Lindley onder de Transvalers in eervolle gedachtenis worden gehouden, als van de eerste leeraren, die de, voor die dagen, zeer moeielijke reis gedaan heb-

[p. 319]

ben om hen te bezoeken en te dienen. Onder leiding dier leeraren werden er gemeenten gesticht of werden de kerkelijke zaken der reeds bestaande gemeenten geregeld, totdat eindelijk, in 1852, door de Transvaalsche gemeenten een verzoek werd ingediend bij de Kaapsche synode om onder haar ressort te worden ingelijfd. Tot die inlijving werd door de Synode werkelijk besloten, in hare zitting van 1852, doch toen daarvan aan den Volksraad in Transvaal en aan de gemeenten aldaar was kennis gegeven, ontving de Synode na eenigen tijd het bericht, dat men besloten had, zich niet te stellen onder het synodaal bestuur der Kaapsche kerk, en onaf hankelijk wilde blijven.

Vanwaar deze verandering? Het verzoek om inlijving was geschied door de gemeenten, in rijp overleg met den Volksraad, nadat langdurige correspondentiën waren voorafgegaan, en op het voetspoor der gemeenten in Natal en den Vrijstaat. Hoe kwamen de Transvaalsche gemeenten er nu toe, om zich aan het kerkverband onder de Synode te onttrekken, op hetzelfde oogenblik dat aan hun verzoek om inlijving voldaan werd?

Innig gehecht als de Transvalers waren aan de Kaapsche kerk, hadden zij nog meer vrees voor Engelsche invloeden, en was het hen bovenal te doen om één of meer leeraren, die in hun midden zouden willen arbeiden. In waarheid aandoenlijk wordt bijna iedere brief, uit dit tijdperk, aan vrienden in den Vreemde besloten met de bede: bezorg ons toch een leeraar. Die bede had weerklank gevonden o.a. bij eenige vrienden in Amsterdam, die eene ‘Commissie ter behartiging van de godsdienstige belangen der Transvaalsche Republiek’ hadden gevormd, en de predikant Ham werd naar Transvaal gezonden.

Dat deze zich daar niet heeft kunnen vestigen, hebben wij reeds gezien, en was voor de Boeren geen geringe teleurstelling. Andere pogingen werden door de genoemde Commissie aangewend om een predikant uit Nederland naar Transvaal te zenden, doch aanvankelijk zonder gunstig gevolg. Ook scheen het, of geen der Kaapsche predikanten roeping gevoelde om zich blijvend onder de stam- en geloofsgenooten in het Over-Vaalsche te vestigen. Onder die omstandigheden kwam in 1853 het bericht, dat er een predikant uit Holland, voor Transvaal, te Kaapstad was aangekomen, Ds. Dirk van der Hoff.

Van diens komst werd het eerst melding gemaakt in de Kaapsche synode, toen tot de inlijving der Transvaalsche gemeenten besloten was.

[p. 320]

Genoemde predikant zou door professor Lauts met een aanstelling als predikant voor de gemeenten in Transvaal zijn uitgezonden, na als zoodanig door de ‘Haagsche Commissie’ te zijn geordend. Van der Hoff arriveerde te Kaapstad, den 5den November 1852, en toonde, op de vraag naar zijne geloofsbrieven, een aanstelling tot predikant hem door Prof. Lauts gegeven, met bepaling van zijn salaris enz.¹⁾. Daar genoemde professor kwalijk bij name in Transvaal bekend was, en op geenerlei wijze door de Transvalers gemachtigd om een predikant voor hen te beroepen, was de ‘aanstelling’ van den heer Van der Hoff van geen de minste waarde, en werd hem beduid, dat hij liefst aan de Kaap moest blijven tot men nader daaromtrent van de Transvaalsche gemeenten gehoord had. Insgelijks: dat hij, na wettig door eene dier gemeenten te zijn beroepen, de wetten en verordeningen der Gereformeerde Kerk van Zuid-Afrika te onderteekenen, en zich dus onder het kerkelijk opzicht der Synode zou hebben te stellen. Op de verklaring van Ds. Van der Hoff dat hij hierin genoegen nam, werd naar Transvaal geschreven en gevraagd. of men dien heer tot leeraar wilde hebben. Het antwoord op die vraag kwam in den vorm van een behoorlijk opgestelden beroepsbrief, die den genoemden predikant den 22^sten Maart 1852 ter hand gesteld werd. Ds. Van der Hoff verbond zich daarop, op de gebruikelijke wijze, bij handteekening tot gehoorzaamheid aan het kerkbestuur der Gereformeerde Kerk van Zuid-Afrika, werd gelegitimeerd en vertrok als beroepen predikant van Potchefstroom, in het begin van April, naar Transvaal. Naar kerkelijk

1) In de notulen van den Volksraad, zitting houdende te Rustenburg, 14 Maart 1853, leest men (Art. 2): ‘Voorgelegd door den Commandant-Generaal den WelEd. Pretorius twee brieven van Professor Lants, gericht aan den Edelen Volksraad en gedateerd den 10den Augustus 1852, aangaande eenen leeraar Van der Hoff, waarin hij zijn genoegen te kennen geeft en tegelijkertijd kennis geeft, dat het traktement van den Leeraar zijn zal 1800 gulden Neerlands per jaar en zijn passage-gelden 600 Neerlands.’
Art. 3. ‘Voorgelezen een brief van den leeraar Van der Hoff, van inhoud zijnde is trachlende zoo spoedig mogelijk in ons midden te zijn, ged. 10 November '52.
Het is duidelijk dat Professor Lauts den heer Van der Hoff alleen op eigen (onverantwoordelijke) verantwoording heeft uitgezonden. Hoe weinig Ds. Van der Hoff zich voorts door het contract met professor Lauts gebonden achtte, blijkt o.a. uit Art. 3 der voormelde Volksraads-besluiten, waar men leest:
‘Voorgelegd door den WelEd, Heer Pretorius twee brieven aan ZEd. geadresseerd door den Weleerw. Van der Hoff, ged. 6 en 20 Januari 1853, aangaande zijn traclement, zijnde Rijksd. 3000 (ƒ 2700 in plaats van ƒ 1800) per jaar en Rijks. 2666.5.2 (ƒ 2400 in plaals van ƒ 600) reiskoslen. Hierom werd door Ds. Van der Hoff gevraagd na zijne aankomst te Kaapstad; de verhooging werd door den Volksraad toegestaan:

[p. 321]

gebruik moest hij daar, zoo spoedig mogelijk, in zijn ambt bevestigd worden, welke bevestiging door Ds. A. Murray Jr., toen predikant te Bloemfontein, geschieden zou.

In volkomen vertrouwen dat Ds. Van der Hoff, zich te Kaapstad niet slechts kerkelijk had laten legitimeeren, om wettiglijk in Transvaal beroepen te kunnen worden, maar dat hij zich in gemoede onder synodaal opzicht verbonden had, werd juist aan hem het officieel bericht aan de Transvaalsche gemeenten, dat de Synode hun verzoek om kerkelijke inlijving had toegestaan, ter bezorging medegegeven. Met welken uitslag is reeds bekend. Ds. Van der Hoff weigerde - in strijd met het kerkelijk gebruik en de pas door hem onderteekende wetten - om zich kerkelijk te laten bevestigen, en de Transvaalsche gemeenten (met den Volksraad) verklaarden zich tegen de kerkelijke inlijving onder de Synode. Men zou in Transvaal een eigen kerkbestuur hebben onder het hoogste, politiek gezag.

Vrij algemeen heeft men hiervan de schuld gegeven aan Ds. Van der Hoff, doch deze heeft beslist verklaard dat de schuld niet bij hem ligt, maar dat hij gehandeld heeft op ernstigen drang van den ouden commandant-generaal A. Pretorius; omdat de Volksraad het begeerde, en de gemeenten het wenschten¹⁾. ‘Men was bevreesd voor het Engelsche

1) De heer Van der Hoff zegt hieromtrent:^*)
‘De overleden Kommandant-Generaal A.W. Pretorius bragt mij, kort na mijne aankomst alhier, een bezoek, en verzocht mij dringend om mij toch niet door een predikant van de Synode te laten voorstellen, voordat er eene algemeene bijeenkomst te Rustenberg zou gehouden worden om over die zaak te spreken; want dat hij, met al zijne menschen, niets van de Synode wilde weten. Na veel van mijne zijde hiertegen ingebragt te hebben, besloot ik aan het verzoek van den achtenswaardigen man te voldoen, en met tranen van dankbaarheid in de oogen drukte hij mij de hand, en kon zijne blijdschap schier met geen woorden uitdrukken’
‘Een dergelijk verzoek had ik ook ontvangen van een ouderling der gemeente Rustenburg. Dientengevolge schreef ik aan den predikant van Bloemfontein, om mijne voorstelling aan de gemeente uit te stellen, en begon ernstig over die zaak na te denken. Intusschen overleed de heer Pretorius, en op de bijeenkomst te Rustenburg pleitte ik wel een half uur tegen de afscheiding van de Kaapsche Synode, doch al de aanwezige Kerkeraadsleden drongen op de afscheiding aan, terwijl het kerkgebouw opgevuld was met toehoorders. Eindelijk gaf ik toe om mij met de gemeente af te scheiden, en zoo groot was de blijdschap over dit mijn besluit, dat ik moeite had om de groote schaar van menschen te bedwingen hunne blijdschap uit te drukken door een luidklinkend hoera.’
‘Kort daarna werd eene dergelijke vergadering te Potchefstroom gehouden. De Lijdenburgsche kerkeraadsleden, te Rustenburg niet verschenen, vertegenwoordigden nu alhier hunne gemeente; ook zij keurden het besluit te Rustenburg genomen goed, en terstond werd het door den Edelen Volksraad bekrachtigd. De zaak is dus deze: In den beginne van mijne aankomst alhier was ik tegen de afscheiding, om de eenvoudige reden dat ik met den stand van zaken onbekend was. Thans ben ik bekend met den stand van zaken, en zie in de vereeniging met de Kaapsche Synode geen heil voor de emigranten. En waarlijk er is in die vereeniging met de Synode geen heil, en de oude emigranten hebben die zaak goed ingezien; want alle die nieuwigheden dragen het bewijs in zich, dat onder den invloed en het bestuur der Kaapsche Synode, de Nederlandsche Gereformeerde kerk staat uitgeroeid te worden.’ Aldus te lezen in: Eene stemme uit de Kaapstad door den Advocaat Brandt, weerklonken in Mooi-rivier. - Eene stemme der smarte, der verontwaardiging, en der waarschuwing over de heerschzuchtige bedoelingen en pausselijke aanmatigingen van een gedeelte der Kerkeraadsleden van de Kaapstad, en bovenal van de Kaapsche Synode, met eenige Aanmerkingenen Toevoegselen, uitgegeven door D. van der Hoff, Herder en Leeraar van de Nederduitsche Gereformeerde gemeente te Potchefstroom in de Zuid-Afrikaansche Republiek.

*) De enrsiveering is niet oorspronkelijk. Schr.

[p. 322]

Gouvernement, waarvan de Kaapsche Synode haar ordonnantie had; bevreesd voor kerkelijke gelijkstelling met gekleurden evenals in de Kaapsche kerk enz.’, en daarom wilde men niet onder de Synode ressorteeren.’ Opmerkelijk blijft het, dat men daarvoor eerst zoo bevreesd schijnt te zijn geworden, nadat de heer Van der Hoff in Transvaal is aangekomen. Doch wij constateeren nu slechts feiten en wagen ons niet aan beschouwingen.

Aanvankelijk had de Lijdenburgsche gemeente niet ingestemd om zich aan het verband met de Kaapsche kerk, waarin men pas getreden was, te onttrekken, doch dit geschiedde op eene kerkvergadering te Potchefstroom¹⁾. Ds. Van der Hoff begaf zich daarop herhaaldelijk naar het

1) De Kerkeraad van Lijdenburg heeft later openlijk in geschrifte verklaard, dat het door de raadgevingen van Ds. Van der Hoff zoo verre gekomen is, dat de band van vereeniging met de Synode verbroken werd. In een officieel schrijven van den kerkeraad aan genoemden predikant, 31 Aug. 1853, heet het: ‘Naar ons inzien is het door uwe raadgeving zoover gekomen dat de band van vereeniging tusschen ons en de Hoog. Eerw. Synode der Kaapkolonie verbroken en vernietigd is, waardoor wij nu, in onze verwarde kerkelijke aangelegenheden, geheel ontstoken zijn van hulp om deze verwarring te herstellen door deszelfs tusschenkomst, en mede zelfs niet in staat zijn om voor eene geestelijke regtbank onze klagten ter verder onderzoek te brengen’. - Extract uit de Notulen der Kerkeraads-vergadering gehouden te Lijdenburg, den 31 Augustus 1855.
Voor verdere bijzonderheden wordt de belangstellende lezer verwezen naar ‘de Handelingen der Synode van de Geref. Kerk van Zuid-Afrika, 1852 en 1857; ‘De Kerkbode’ n^o. 22. 1853, pp. 346-357; ‘Mijn wedervaren in de Zuid-Afrikaansche Republiek, vooral in betrekking met den predikant D. van der Hoff, enz., door J.A. Smellekamp.’ Kaapstad bij N.H. Marais 1854; ‘Verklaring van den Eerw. Kerkeraad van Lijdenburg, in de Z.A. Republiek, in de zaak van D. van der Hoff, Pred. te Potchefstroom, versus J.A. Smellekamp 1854; ‘De ‘Stem uit Mooirivier’ enz. reeds vermeld, en ‘Eenig antwoord op zeker schrijven getiteld ‘de Stem uit Mooirivier’ door P.A.V. -; Verslag van M.C. Hiddingh, omtrent zijne bevinding der kerkelijke en staatkundige aangelegenheden enz. in de Transvaalsche Republiek,’ in ‘Elpis.’ Dl. I, pp. 25 en vv., benevens de ‘Verslagen der ‘Commissie ter behartiging van de Godsd. belangen der Transvaalsche Emigranten in de Transvaalsche Republiek’ voor zoover die gepubliceerd zijn. Correspondentiën tusschen den kerkeraad van Lijdenburg en genoemde Commissie, waarvan copieën in het bezit des Schrijvers zijn, verspreiden ook veel licht over den kerkelijk-maatschappelijken toestand van Transvaal in die dagen.
Belangrijk en ter juiste waardeering van andere geschriften zijn ook de ‘verklaringen door twee diakenen afgelegd en opgenomen in de ‘Oude Emigrant’ Potchefstroom 11 Julij 1861.

[p. 323]

Lijdenburgsche en bediende die gemeente als consulent, doch al spoedig vielen er droeve tooneelen voor. Die te beschrijven ligt buiten ons bestek; slechts zij hier aangestipt dat de Lijdenburgers hunne afscheiding van de Synode bitter begonnen te betreuren, - deels omdat zij daardoor hunne laatste hoop op een eigen leeraar, door tusschenkomst der vrienden in Holland en aan de Kaap, vervlogen zagen, en verder, omdat de heer Van der Hoff, aan Ring noch Synode verantwoordelijk, handelen kon en handelde zooals hij wilde.

Hieruit sproten groote moeielijkheden voort, vooral nadat de heer Smellekamp openlijk voor den kerkeraad was opgetreden; landdrost en heemraden kregen met de zaken te doen; Volksraad en krijgsraad werden er door verdeeld, en het liet zich een oogenblik aanzien of de kerkelijke verwikkelingen tot groote burgerlijke beroeringen zouden leiden. Ten slotte onttrok Lijdenburg zich op formeele wijze aan het kerkbestuur van den predikant Van der Hoff en stelde zich andermaal onder het kerkelijke opzicht der Kaapsche Synode. Hierdoor werd de vrede eenigszins hersteld en de weg gebaand om een eigen predikant te kunnen beroepen. Kerkelijk kwam Lijdenburg nu weer onder den Ring van Transgariep, bestaande uit al de gemeenten der Geref. kerk over de Oranje- of Gariep-rivier.

Kerkelijk waren de Transvalers nu in twee partijen gescheiden, niet (vooralsnog) door kwesties over de leer, maar over kerkbestuur. Lijdenburg, dat in het politieke altijd min of meer tegenover de districten stond, die zich onder Pretorius stelden, hield zich aan de Kaapsche Synode; Pretorius en zijn partij aan Ds. Van der Hoff, die later een eigen Kerkbestuur vormde¹⁾. Door deze kerkelijke scheiding werd de

1) De kerkelijke reglementen door dit Kerkbestuur vastgesteld werden in de Staatscourant van 1858, No. 31, gepubliceerd als de: ‘Kerkelijke Wetten en Reglementen voor de Nederduitsch-Gereformeerde Gemeenten in de Zuid-Afrikaansche Republiek, - op last der vereenigde kerkeraadsvergaderingen enz. geteekend door D. van der Hoff, praeses en scriba derzelver.’ Hoe weinig het in de bedoeling lag om zich van de moederkerk af te scheiden, ook waar men zich aan het bestuur der Kaapsche Synode onttrok, blijkt o. a, uit het eerste Artikel der genoemde kerkelijke wetten, aldus luidende:
‘Tot de Nederduitsche Gereformeerde Kerk alhier behooren allen, die op belijdenis des geloofs tot ledematen zijn aangenomen; dezulken, die in de Nederduitsch-Gereformeerde Kerk gedoopt zijn en degenen, die in andere landen als tot de Gereformeerde Kerk behoorende, zich hier te lande nederzetten’, enz.
Ook Art. 2. ‘Deze allen blijven tot de Nederduitsch-Gereformeerde Kerk behooren zoolang enz.’

[p. 324]

politieke scheuring, die eerlang volgde, zoowel voorbereid als verhaast.

*) De enrsiveering is niet oorspronkelijk. Schr.