De worstelstrijd der Transvalers

[p. 289]

Derde Afdeeling.
De wording der Zuid-Afrikaansche Republiek.

De derde Afdeeling van dit werk zou den ‘Worstelstrijd’ in Transvaal zelven beschrijven, en hoe die eindigde in de vereeniging van alle Transvalers, onder ééne Regeering. Belangrijk is het in menig opzicht, om na te gaan hoe uit de verschillende deelen van den trek, over Vaal-rivier, één Volk geworden is, onder één Bestuur. Dat dit niet zonder worstelingen geschieden kon; dat de verschillende partijen, die om het oppergezag dongen, soms met de wapenen in de hand tegenover elkander stonden mag worden betreurd, doch kan niet bevreemden. Diamanten moeten geslepen eer zij gezet kunnen worden, en zoo moesten ook de verschillende deelen van den trek worden bewerkt, eer zij, gezamenlijk, de Republiek - nog eenmaal het pronkjuweel van Zuid-Afrika - konden vormen. De wrijvingen hieruit ontstaan worden als ‘partijschappen’ gelaakt of als ‘burgertwisten’ veroordeeld, doch waren slechts de noodzakelijke gevolgen van het streven der deelen naar eenheid, door allen begeerd. Ieder der partijen gevoelde van meet aan dat alle Afrikaners, over de Vaal-rivier, onder ééne Regeering moesten staan; dat men als één Volk moest optreden om zich te kunnen staande houden en ontwikkelen, en dat men, vooral tegenover Engeland, slechts door eendracht machtig kon zijn. Doch de vraag was: welke partij voor de andere moest onderdoen; of Potgieter dan wel Pretorius het hoofd zou zijn of geen van beiden; hoe men het bestuur zou inrichten, enz. Dat het antwoord hierop zonder strijd zou worden gegeven, kan zoomin verwacht worden, als dat de diamant van vorm zal veranderen zonder krachtige en (had het kostbaar gesteente gevoel) pijnlijke bewerking. Het pleit zeer voor de Transvalers, dat de Zuid-Afrikaansche Republiek zoo spoedig en met zoo weinig strijd is tot stand gekomen.

Die worstelingen nu, eenigszins uitvoerig te beschrijven; aan te toonen langs welke wegen de partijen er toe gebracht zijn om zich eindelijk te vereenigen; de klippen aan te wijzen waarop het scheepke der Republiek, meermalen, bijna gestrand is eer het behoorlijk in zee was;

[p. 290]

en de ontwikkeling van denkbeelden gade te slaan op politiek, maatschappelijk en kerkelijk gebied, zoo bij de hoofdleiders als bij het volk, die de vereeniging der partijen voorafging en er toe leiden moest, schijnt even noodzakelijk tot recht verstand van de geschiedenis der Transvalers als een uitlokkend onderwerp voor onze pen. Toch zullen wij, om redenen, die voor de hand liggen, slechts zeer beknopt en in het algemeen over deze dingen kunnen spreken. Worstelingen, van burgers onder elkander, veroorzaken pijn, en zoo zijn er ook in die dagen dikwijls woorden gesproken en gebeurtenissen voorgevallen, wier vermelding aan vele, nog levende personen, pijnlijk zou zijn, zonder, onder de omstandigheden, nut te kunnen stichten. De tijd zal komen, dat ook dit gedeelte van den Worstelstrijd, evenals eenig ander, zal kunnen en moeten beschreven worden, doch daarvoor is het nu niet het aangewezen oogenblik. Wat de Transvalers van elkander zou kunnen verwijderen; wat bittere herinneringen omtrent vroegere geschillen zou kunnen opwekken, moet nu zooveel mogelijk onaangeroerd blijven. Te meer, daar de Boeren, zelfs waar zij met de wapenen in de hand tegenover elkander stonden, kinderen bleven van één huis en geen vredebreuk hersteld werd zonder de nadrukkelijke verklaring, dat men elkander geen verwijt doen zou over het gebeurde, ja, op boete, verboden werd van de onaangenaamheden te reppen¹⁾. Om deze en andere redenen moeten wij ons nu met een overzicht vergenoegen, in plaats van de uitvoerige beschrijving, die dit tijdperk eigenlijk eischt, en, zonder aan de waarheid iets te kort te doen, de volledigheid dezer bladzijden aan de eischen van het oogenblik ten offer brengen.

Tijdens het sluiten van de Zand-rivierconventie en tot op de ‘Vereeniging’ in 1860 bestonden er onder de Transvalers drie groote partijen: de Potgieter-partij, die van den Volksraad en de Pretorius-partij. Hare lotgevallen willen wij nu kortelijk volgen.

1) Als één voorbeeld uit vele, die aangehaald kunnen worden, vergelijke men Art. 2 der Lijdenburgsche Conventie, 4 April 1860: ‘Is besloten dat de geheele zaak (een kwestie in den Volksraad) als niet voorgevallen te zijn wordt beschouwd, met dien verstande dat al de daarin betrokken personen in hun volle eer en karakter hersteld en daarin gehandhaafd worden, en dat niemand omtrent die zaak en kwestie aan eenig ander, wie ook, verwijtingen, beleedigingen of vervolging van welken aard ook zal mogen aandoen, op boete naar den aard der zaak.’