Verzameld werk. Deel 5

[p. 1205]

Het gruweloord

Ik heb de gruwel van dat oord voor altijd in mijn geest willen vastzetten...

Ik ben aangekomen tegen de avond, met ondergaande zon. De oude man die mij ontving en die bewaker van de moordkuil is, bracht mij eerst in een lange, smalle, somberige ruimte: de overdekte schietbaan. Daar liet hij mij de foto's van de gefusilleerden zien: drie Duitsers en zesenvijftig Belgen, waaronder drie jonge vrouwen. Hij toonde mij ook de stoel, - een laag, rood stoeltje - waarop een van die vrouwen voor de executie vastgebonden werd. De twee andere konden in 't geheel op hun benen niet meer staan. Zij werden onder aanhoudend gegil naar de slachtbank gedragen en gesleept en daar lagen zij als een hoop flarden in elkaar en werden er als honden doodgeschoten. - U hebt geen idee, meneer, - zo vertelde mij de man, - wat het gillen van die vrouwen was. U hebt wel eens, op een kermis, de stoomfluit van een mallemolen gehoord. Wel, zo was het: oorverscheurend, oordoorsnijdend; en aanhoudend, aan één stuk door, om gek van te worden, tot het salvo knalde! De meeste mannen waren doorgaans moediger. Een van de Duitsers, - een deserteur - deed niet anders dan glimlachen en tegelijkertijd klapperden zijn tanden op elkaar, alsof hij wou bijten. Op 't laatste ogenblik, toen de tien geweren van het executie-peloton reeds op hem gemikt waren, gaf hij een razende vloek en begon eensklaps naar de mannen te spuwen, zo snel en zo veel als hij kon, met flikkerende Ogen, tot hij neerstortte. Hij was nog op de slag niet dood; hij moest met de revolver afgemaakt worden; en toen stelde men vast, dat hij slechts door drie geweerkogels getroffen was. Blijkbaar hadden zeven van zijn kameraden er opzettelijk naast geschoten.

[p. 1206]

- Met de Belgen was er nooit een kogel die geen doel trof. Je kon de tien gaten tellen en de stukken vlees vlogen soms tot boven op het rasterwerk. Er waren er die week waren en schreiden; maar de meesten gingen onverschrokken naar de paal toe en lieten zich niet blinddoeken. Dit drietal, hier, zei de man, naar de omlijste foto's wijzend, - dit drietal schreed arm in arm luidzingend naar de executie-plaats. Zij zongen van: ‘Wij zijn en blijven kameraden’; en toen zij bij de palen kwamen keerden zij zich met hun rug naar 't peloton en maakten een gebaar dat zeker niet bijzonder netjes was, terwijl ze daarbij luidkeels riepen: ‘Dit es veur uldere smeirlap van ne keizer! En dit es veur uldere smeirlap van ne kronprinz! En dit es veur ulder smeirlappen van zeneroals!’ Ze lieten zich geen ogenblik van elkander scheiden; ze werden zo neergeschoten, schimpend en spottend en tot het allerlaatste ogenblik zingend:

‘Wij zijn en blijven kameraden.’

De man opende een wrakke houten deur en ik volgde hem naar buiten.

- Langs dit gangetje, sprak hij, - kwamen de veroordeelden binnen. Dáár, in die hoek, stond de lijkwagen en zij moesten er rakelings langs. Toen werd hier deze poort geopend en de uitgestrektheid van het executie-veld lag vóór hen. Zij moesten heel de vlakte door en ginds, aan het eind, naast de palen, stonden de doodkisten te wachten. Dat zagen zij terwijl ze naar de dood toe gingen.

Lang heb ik daar sprakeloos en onbeweeglijk staan kijken. Het veld, een drassige bodem met gras begroeid, vormt een groot, langwerpig vierkant, langs alle kanten door hoge bermen ingesloten. Op die bermen groeien populieren en hun gebladerte, dat aldoor klappert in de wind, rijst als een tragisch scherm tegen de hoge hemel.

Langs hier dus kwamen zij, de ter dood veroordeelden. Zij schreden tussen gendarmen door het natte gras en kwamen ginds aan 't verste eind, tegen de palen onderaan de berm. Er staan daar vijf van die staken. Twee kleine plankjes vormen boven ieder een soort afdakje, zoals men er wel ziet te lande,

[p. 1207]

boven gekruisigde Christusbeelden. De palen zelf zijn zó doorschoten, dat het een wonder lijkt hoe ze nog overeind blijven staan. De drie middenpalen hebben het meest gediend. Die werden altijd gebruikt. De twee andere dienden slechts wanneer er meer dan drie veroordeelden waren.

Het executie-peloton stond op slechts acht meter afstand. Een staak in de grond wijst de plaats nu nog aan. 't Was als een moord à bout-portant en ik begreep dat de Duitse deserteur zijn woede en verachting in het gezicht van zijn makkers kon uitspuwen. Alles ging in volle stilte, zonder een woord. Alles door gebaren. 's Avonds vóór elke terechtstelling had er een repetitie plaats. En zodra het vonnis voltrokken was werden de lijken in de doodkisten gelegd en met de lijkwagen naar 't kerkhof weggevoerd. Doorgaans liep alles heel vlug, en steeds in de vroege ochtend af.

Lang, - lang heb ik daar gestaan!... er woei een kille wind uit 't westen en de donkerende populierekruinen klapperden tragisch op de hoge bermen tegen de koud-schitterende avondhemel. Ik dacht aan al 't onnoemelijke lijden, dat nog zo onlangs op die sinistere plek geleden was. Zeer zeker waren het niet allen pure helden, die daar stierven. Enkelen hadden zich aan spionage-diensten gewaagd voor geld; anderen wisten niet wat zij deden, noch welk gevaar zij tegemoetliepen. Maar verreweg de meesten handelden uit haat en liefde; haat voor de verafschuwde vijand; liefde voor 't gemarteld vaderland; en zij stierven dan ook in trots en glorie, of met de schimp en de verachting op de lippen, zoals de spuwende Duitser, of zoals de drie gearmde kameraden, die in een uiterst gebaar van obscene, Uilenspiegeliaanse smaad, hun walg en hoon uitdrukten voor hen die in hun ogen alle slechtheid, alle wreedheid, alle menselijke lafheid en gemeenheid symboliseerden.

Er is een kracht in zulk gebaar; en ook een troost. Het sterkt; het tempert het gruwelbeeld der zwakheid van de drie vermoorde vrouwen, die gilden in doodsangst als de stoomfluit van een mallemolen en die als honden werden doodgeschoten.