Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

VI [Willem de Derde]

Er was voor het geslacht nog één onderscheiding weggelegd, hooger dan vele vroegere te zamen. Tegelijk met zijn vijfden stadhouder aan de Republiek, stond het Huis aan Engeland een koning te schenken van wien engelsche geschiedschrijvers naderhand getuigen zouden dat het voor de engelsche kroon eene eer is door hem gedragen te zijn². Alleen de fortuin der Medici's daarvóór en der Bonaparte's daarna heeft die der Oranje's nog overtroffen.

Willem III was in zulke mate een geboren wereldburger, en het kinderloos blijven van zijn echt maakte ten aanzien van Nederland hem bij toeneming zoo onverschillig, dat de Nederlanders nooit regt geweten

2 Hallam, Constitutional history of England, 1827, III 420: ‘It must ever be an honour to the English crown that it has been worn by so great a man’.

[p. 305]

hebben wat zij van hem denken moesten.

Er kan niet aan getwijfeld worden dat hij eigenschappen bezat waardoor enkelen onder zijne omgeving zich met onverbrekelijke banden aan hem verbonden gevoelden. De hartstogtelijkheid die in brieven aan Waldeck hem van ces coquins d'Amsterdam deed spreken¹, in brieven aan Fagel hem deed opstuiven tegen Van Beuningen², was slechts de keerzijde van een aangeboren vermogen tot liefhebben. Koning van Engeland geworden betuigde hij te Londen, op een schoonen Meidag, honderd, neen tweehonderd duizend gulden te willen geven zoo hij als een vogel door de lucht naar de haagsche kermis kon overvliegen³. De gehechtheid aan zijn geboortegrond bragt hem somtijds buiten zichzelf⁴. De vriendschap welke hij Bentinck inboezemde grenst aan hetgeen schrijvers of dichters der oudheid verhalen⁵. In de brieven der engelsche Maria straalt, nevens een onbegrensd vertrouwen, eene warme genegenheid voor hem door⁶. Wederkeerig was hij zoo aan haar verkleefd dat bij haar dood de droefheid hem overmeesterde⁷. Voor den jongen Kep-

1 Bij P.L. Muller, I 272, N^o cxlix.

2 Bij Groen, Archives 2^de Reeks, N^o mcdxcii.

3 Journaal van Huygens Jr., 1876, I 122, 10 Mei 1689.

4 Zelfde vervoering als in Bilderdijk's Aan den Hollandschen Wal, 1806:

'k Heb dan met mijn strammen voet,
Eindlijk uit d'onstuimen vloed,
Hollands vasten wal betreden! enz.

5 Van Kampen, Vad. Karakterkunde, 1826, II¹ 339 vgg.

6 Mechtild Bentinck née Waldeck-Pyrmont, Lettres et Mémoires de Marie reine d'Angleterre, 1880.

7 Bij Groen, Archives 2^de Reeks, V cxxxvi noot 3.

[p. 306]

pel, den jongen Huygens, voor de kinderen van Bentinck, toonde hij eene treffende genegenheid¹. Den ouden Waldeck troostte hij, in dagen van verdriet, gelijk een zoon het zijn vader doen zou². Hoewel een man van den dag, zoodat aan de amsterdamsche beurs de kansen van zijn leven drie tegen één stonden, en ten platten lande geloofd werd dat in zijne plaats een wassen beeld het leger vergezelde, snelden zijne gedachten het tegenwoordige steeds vooruit³. Geen ondeugd was hem zoo vreemd als de kleingeestigheid.

Geheel anders de indruk dien de prins op de groote menigte zijner land- en tijdgenooten maakte.

Het kenmerkt hem dat zijn gebeente, in plaats van te Delft, zich te Londen bevindt; doch met zoo weinig goed gevolg, dat zelfs belangstellenden onder ons, bij het uitgeven van engelsche reisherinneringen, bedevaarten naar de abdij van Westminster gedenken zonder hem te noemen, of alleen met vermelding zijner vreemdelingschap⁴. Karel V, zou men zeggen, staat

1 Macaulay, VII. - J.H. Hora Siccama, Gids 1878, II 17.

2 Bij P.L. Muller, Kensington 7 Februarij 1690, N^o cclxxxviii: ‘Si vous aves des mortifications, je vous asseure que je n'en ai pas de moindres tous les jours, qu'il faut que je suporte patiament’. - Hamptoncourt 16 September 1689, N^o ccliii: ‘J'avoue que vostre employ est fort dificile et vous donne souvent de tres justes raisons de chagrin, et si ce n'estoit pas un devoir que l'on doit à Dieu, il y a deja longtemps que j'aurois eu la mesme pensee que vous aves quoyque je ne sois point de vostre age etc’.

3 Huygens, Journaal, I 343, 10 October 1690.

4 S. Vissering, Westminster en St. Pauls, 1847. - J.J. van Oosterzee, Een bezoek aan Westminster-Abbey, 1850.

[p. 307]

in mindere mate buiten onze vaderlandsche geschiedenis dan hij¹.

Vóór zijne verheffing tot stadhouder, bij gelegenheid van den vrede met Engeland in 1668, danst hij mede in een hofballet. Doch de partij is er niet vrolijker om. Zij duurt van 's avonds achten tot 's morgens zessen; tien onhebbelijk lange uren. Voor lucht- en andere ververschingen is zoo kwalijk gezorgd, dat van honger, dorst, en benaauwdheid, sommige genoodigden in zwijm vallen. Anderen doen, om zich ‘wat te soulageren’, door de vensters der danszaal geworden manege zich bier of wijn aanreiken². Nooit gaf een achttienjarig vorst een vervelender, vreugdeloozer, minder levenslustig feest.

Dit ongezellige in de grootheid van den beroemden stadhouder heeft tot reden dat zijn levensdoel zuiver staatkundig is, en staatkundige veroveringen in de heugenis van den nakomeling niet zulke diepe sporen achterlaten als maatschappelijke hervormingen.

Van zijn geslacht is Willem III de eerste die Nederlands hulpmiddelen regtstreeks aanwendt voor het bereiken van een algemeen europeesch oogmerk. Hij is een kalvinist die het tevens opneemt voor de lutheranen en de anglikanen. Onder zijne bondgenooten telt hij een roomschen hertog, een roomschen keizer, een roomschen paus. Op een gegeven oogenblik is Frankrijk zoo oppermagtig, dat de veiligheid der andere

1 Litteratuur over Willem III hiervóór, II¹ 392 noot.

2 Uit den Hollandschen Mercurius van 1668, in Oude Tijd 1869, bladz. 235. - Fragmenten uit het tekstboekje van het Ballet de la Paix in Van Vloten's vervolg op Arend, IV¹ 840 vgg.

[p. 308]

Staten van Europa er door bedreigd wordt. Dit kwaad wil hij beteugelen, en tracht daarom ook zelf een magtig vorst te worden; zoo veel mogelijk een magtig alleenheerscher. De binnenlandsche staatkunde van Engeland, de binnenlandsche der Zeven-Provincien, alles offert hij op en maakt hij aan zijn hoofddoel dienstbaar¹.

Het toeval wil dat hij tien of twaalf jaren geleden eene prinses getrouwd heeft, die daarna maar door één hinderpaal van den engelschen troon gescheiden wordt. Dat die hinderpaal leeft, en haar vader is, dit maakt voor den prins niet uit. ‘Wie vader of moeder meer bemint dan Mij’, zegt de Schrift, ‘is Mijns niet waardig’; en het ontbreekt niet aan geloofsgenooten die den bijbelvasten stadhouder op dien grond vrijspreken².

Hij doet het daarenboven zichzelf, om dezelfde reden³. Eene goddelijke Voorzienigheid zonder goddelijke

1 ‘Hij beschouwde Engeland bij voorkeur als een der werktuigen, die voor de voltooijing van zijn groot europeesch ontwerp noodig waren’. Macaulay, 7^de Hoofdstuk. - Willem III aan Waldeck, Soestdijk 23 Oktober 1682: ‘Tout nostre mal vien de l'Angleterre, qui sera cause de sa perte et de celle de toute l'Europe. La cour est presentement pire qu'elle n'a jamais este. Cela passe l'imagination’. Bij P.L. Muller, I 213, N^o cxii.

2 Groen van Prinsterer: ‘Qui osera nier que, dans pareille alternative, la déclaration de l'Évangile n'ait dû être et n'ait été en effet la règle de sa conduite: Quiconque aime son père ou sa mère plus que Moi, n'est pas digne de Moi?’ Archives, 2^de Reeks, V cxv.

3 Aan Waldeck, bij het vertrek naar Engeland in November 1688: ‘C'est sur la Providence que je me repose et de sa grace que j'attens le tout.’ Bij P.L. Muller, II 116, N^o clxxxv.

[p. 309]

Voorbeschikking acht hij ongerijmd. Met mohammedaansche doodsverachting stelt hij, dertig jaren lang, ondanks eene zwakke gezondheid, iederen dag zich aan de dreigendste gevaren bloot¹. Hij weet zich in de wieg gelegd voor het volbrengen eener bepaalde taak². De knaap die meer dan eens door zijn hooggeleerden katechiseermeester verrast wordt, knielend en biddend dat hij een zuil voor de godsdienst en een voedsterheer der Kerk mag worden, is de vader van den man die in 1688 zijn schoonvader gaat onttroonen³.

Schijnbaar onbeduidende voorvallen in het bijzonder leven van den prins teekenen van jongs af den eenzelvige, steeds vervuld met één puriteinsche gedachte. Hij moet nog vijftien worden wanneer hij een voormalig page in zijne dienst, lummelachtig luitenant van

1 Aan Waldeck uit Engeland, Whitehall, 15 Maart 1689: ‘Je n'ay pas peu de piene, et ma sante n'est pas des meilleurs, ma tou s'augmentant fort en ce climat icy, ce qui me rend fort foible’. Bij P.L. Muller, II 143, N^o ccxv.

2 Aan Waldeck uit Engeland, St. James 11 Januarij 1689: ‘Si vous aves besoin de patience en Hollande, je vous asseure que je n'en ay pas moins besoin icy; et si vous saviez la vie que je fais, asurément vous auries pitie de moy. La seule consolation que j'ay c'est que Dieu scait que ce n'est pas mon ambition qui me fait agir’. - Whitehall, 24 Februarij 1689: ‘Je n'ay pas voulu tarde à vous donner part qu'apres la priere que ceus du Parlement m'ont fait de vouloir estre leur Roy je l'ai accepte et nous venons [Maria en hij] d'estre proclame. Je vous asseure que ce n'est pas un petit fardeau, et que je le considere tres bien; mais je n'ay peu m'en dispenser. Dieu veuille me donner la force de le supporter et de la sagesse a me conduire en une conjoncture si delicate.’ Bij P.L. Muller, II 128, 137, N^o cxcix en ccix.

3 Groen, Handboek, 5^de Druk, bladz. 306.

[p. 310]

drie en twintig, met zijne ongenade dreigt indien de nathals niet ophoudt gemeene meiden na te loopen¹.

Is hij zelf drie en twintig, dan keert hij met vorstelijke minachting den rug aan den arminiaanschen Pieter de Groot, die zich vernederd heeft tot het overbrengen van lafhartige boodschappen aan den vijand².

Zijne vrouw haat hij in den beginne, en mijdt hare sponde, omdat hij het denkbeeld niet verdragen kan dat zij eenmaal koningin en hij haar onderdaan zou kunnen worden. De vrede tusschen de echtgenooten wordt eerst gesloten wanneer de zachtzinnige Maria, schreijend van aandoening, betuigd heeft geen andere wenschen dan hij te koesteren³.

Uit de romeinsche geschiedenissen, met wier studie de leermeesters zijner jeugd hem lastig vallen, blijft bij hem geen andere herinnering zoo levendig als die van Hannibal, schijnt het wel⁴. Het is of hij een stillen eed gezworen heeft, op het fransche Rome de vernedering van zijn vaderland in 1672 te zullen wre-

1 Groen uit Van Sypesteyn, Archives 2^de Reeks, V xxxvii vg.: ‘J'espère que vous n'este pas devenu débauché à boire. Pour les femmes j'ay fort grand peur que vous l'estes devenu bien d'avantage... Assteur que vous este à vous-mesme, je croi que vous vous en donnez à coeur joye... Apstinez vous, autant que vous pouvez, du boisson, et principalement des femmes’.

2 Wagenaar, Vad. Historie, XIV 125 vg.

3 Macaulay uit Burnet's gedenkschriften.

4 Burnet, Van Kampen, Macaulay. - P.L. Muller, Oranien und Waldeck, Inleiding: ‘Nicht oft hat jemand so für ein einziges Ziel gelebt, und alles was er that so sehr mit diesem in Einklang gebracht. Vielleicht nur ein Hannibal, der Rom hasste wie Wilhelm Frankreich’.

[p. 311]

ken. Om die reden alleen matigt hij in Holland zich het dictatorschap aan, met versmading van den koningstitel, en eischt hij dien titel in Engeland, waar een mindere hem magteloos maken zou. Niet om Engeland of om Holland is het hem te doen, maar om de vernedering van Frankrijk¹.

Met uitzondering van den maarschalk Waldeck, en van twee of drie hollandsche staatslieden die zijn vertrouwen bezitten, Bentinck, Fagel, Heinsius, is hij voor de geheele wereld een ondoorgrondelijk raadsel². Zijn eigen sekretaris, Constantyn Huygens Jr., gaat jaar en dag met hem om, zonder dat ook maar het vermoeden bij hem rijst dat Willem III een man met politieke denkbeelden is. ‘Eerder zou men hier en daar in Huygens' dagboek, al wordt dat oordeel nergens in zooveel woorden uitgedrukt, een spoor kunnen vinden waaruit af te leiden ware dat Willem III in zijn oog niet veel meer was dan een lastige en grillige meester’.³

De prins is eene soort van gekroonde barbaar, die weinig belang in de wetenschappen stelt, en niet veel meer in de letteren of de kunsten. Hetzij hij eene voorstelling van Andromaque of eene voorstelling van Tartuffe bijwoont, hij keert zich bij voorkeur om en

1 Macaulay: ‘The chief object of his care was not our island, nor even his native Holland, but the great community of nations threatened with subjugation by one too powerful member’.

2 Aan Waldeck uit Engeland over den dood van Fagel, Hungerfort 19 December 1688: ‘Je suis si etourdi de la mort du povre Pensionaire que je ne scai que dire’. Bij P.L. Muller, II 120 N^o cxci.

3 J.H. Hora Siccama, Gids 1878, II 40.

[p. 312]

praat met lieden van zijn gevolg over staatszaken. De grond van zijn vernuft is ironie¹, en met verwondering zien wij hem smaak vinden in de makke satiren van Boileau². Zonder in woestheid ten aanzien der menschen naar Czaar Peter te aarden, doet hij het ten aanzien der dieren. Slechts eene enkele maal, in den veldslag, geeft hij met zijn degen een vlugteling eene snede over het gezigt en zegt: ‘Schelm, ik zal u teekenen om u te doen ophangen’. Ook verstrekt hij in 1673 aan Joan Maurits den stelligen last, indien de friesche gedeputeerden voortgaan het onder water zetten hunner provincie tegen te houden, deze onvaderlandlievende landratten zonder vorm van proces den kogel te geven³.

Zijne lievelingsuitspanning echter is de jagt - niet op hazen of konijnen, maar op herten met zestien takken, op zwijnen, op wolven. Engeland, waar in de buurt van Windsor dit wilde wild niet aangetroffen wordt, noemt hij ce vilain pays en snakt naar het woestere Loo. Dáár alleen is hij in zijn element⁴.

1 Huygens, 13 November 1689, I 202: ‘De Coningh liet mij sijn George sien, ende praetende van die ordre, lachte met de institutie’. - 17 Oktober 1690, I 347: ‘Savonts lachte de Coningh met de versen die Buyseroo weeder op hem gemaeckt had’.

2 Huygens, Duffel 27 Mei 1675: ‘S.A. vint en ma chambre le soir, et leut une satire entiere de Boileau’.

3 Groen, Archives 2^de Reeks, V 326 vg., N^o mccxxiii.

4 Willem III uit Engeland aan Heinsius in Den Haag, Mei 1699: ‘Eindelijk heeft de ongelukkige sessie van het Parlement een einde genomen, ende ik maeck staet met Gods hulp in het beginsel van de aenstaende maent van hier naer Hollandt te vertrecken, waernaer ick verlang als een visch naer het water’. Groen, 2^de Reeks, V cxxvii.

[p. 313]

Willem III is vóór alles een geniale prins van Oranje. Leert zijne geschiedenis dat de beschaving van dit opmerkelijk geslacht leemten vertoonde, zij leert niet minder dat het door zeldzame, schier erfelijke talenten uitmuntte. Hij vertegenwoordigt het op de waardigste wijze, met verrassende oorspronkelijkheid. Het prinsdom naar hetwelk hij zich teekent komt in zijne dagen voor goed aan Frankrijk, en met hem daalt ook die grootheid ten grave. Maar de naam blijft, en behoudt niet het minst door hem in Europa een goeden klank¹.

1 Orange werd in 1685 door Lodewijk XIV verbeurdverklaard en bij Provence gevoegd. De officiële inlijving had plaats in 1703, na het overlijden van prins Willem. - Pineton de Chambrun, Histoire de la persécution des protestants dans la principauté d'Orange par le roi de France, depuis l'année 1660 jusqu'à l'année 1687. Londen, 1689, in het engelsch. - Chambrun was predikant te Orange en hofprediker van Willem III. - Ad. Regnier, Lettres de M^me de Sévigné, 1872, XI xlix vgg.