Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

VII [François van Aerssen]

Eene anekdote omtrent François van Aerssen, opgeteekend door Constantyn Huygens Jr., meer dan dertig jaren na Aerssen's dood, heeft de strekking dezen diplomaat voor te stellen als een zedelijk monster, en steekt, zoo men wil, zeer af bij de bekende hulde hem gebragt door Richelieu, die, met en boven Oxenstiern en Guiscardi, onzen landgenoot onder

[p. 314]

de beste staatkundige koppen zijner eeuw telde¹.

Ik spreek over François van Aerssen omdat hij als een type beschouwd moet worden. Willem I en Willem III, Oldenbarnevelt en De Witt, zijn hunne eigen ministers van Buitenlandsche Zaken geweest. Zij hadden niemand noodig om hen in die kwaliteit te vertegenwoordigen. Maurits en Frederik Hendrik niet alzoo; en dit bepaalt het bijzondere in Aerssen. Gedurende meer dan dertig jaren was deze het factotum van twee militaire stadhouders die geen van beiden diplomatisch genie bezaten, en ook ten aanzien der binnenlandsche aangelegenheden leiding behoefden. Voor Willem II ware het te wenschen geweest dat de oude raadsman in 1650 nog geleefd had².

Aerssen's buitenlandsche staatkunde verschilde niet, wat de praktijk betreft, van die welke vóór Willem III onveranderlijk door de Republiek gevolgd werd. Evenals Willem I, evenals Oldenbarnevelt, stond Aerssen het bondgenootschap met Frankrijk voor³. De om-

1 Uit de Memorie Recondite van Siri bij R. Fruin, Bijdragen 1882, I 310. De drie tijdgenooten welke Richelieu, wat politiek doorzigt betreft, hooger dan alle anderen schatte: ‘erano Arsens, ambasciadore in Francia molti anni e in altre ambascierie, il cancelliere Oxenstern, e questo Guiscardi Monferrino’.

2 De Aerssen die eene rol gespeeld heeft onder Willem II, en op wien gedoeld wordt in Vondel's hekeldichten, was een zoon van François.

3 Willem Lodewijk aan Maurits, 1593: ‘Pour faire un vray contrepoix contre un ennemi le plus puissant de l'Europe, vostre père, comme le premier et plus sage prince de son temps, a jugé nul moyen plus propre que de mettre la France en picque contre l'Espaigne’. Bij Groen, Archives 2^de Reeks, III cxxxix.

[p. 315]

standigheid dat in Engeland op de beslist protestantschgezinde Elizabeth de aarzelende Stuarts gevolgd waren, maakte dit dubbel natuurlijk. Naarmate er op Engeland minder te rekenen viel, was het van meer gewigt het op Frankrijk te kunnen doen¹.

Maar het kenmerkt Aerssen dat deze staatkunde bij hem, hoewel hij in de binnenlandsche tot de orthodoxgereformeerde partij behoorde, vrij was van de theologie. Eene goede verstandhouding met het roomsche Frankrijk werd niet door hem voorgestaan in weerwil van dit roomsch-zijn, maar op grond daarvan, en omdat hij den gemeenschappelijken strijd tegen Spanje bovenal als eene politieke worsteling opvatte².

Godsdienstoorlogen, meende hij, konden niet tot staatkundige vrijheid leiden. Eene koalitie van enkel protestantsche Staten of vorsten mogt de zegepraal van het protestantisme verzekeren, in zichzelf kwam men daarmede niet verder. Instede van bevorderd, moesten zulke eenzijdige bondgenootschappen bestreden worden, althans vermeden. En dit doel was bereikbaar

1 Vreede, Lettres et Négociations de Paul Choart seigneur de Buzanval et de François d'Aerssen, 1846. - Groen, Archives 2^de Reeks, 3^de Deel, 1859. - Van Deventer, Gedenkstukken van Oldenbarnevelt, 1860-1865. - Brill bij Arend, 1863, III³ 109, 206.

2 Aerssen aan Duplessis-Mornay, 1613: ‘J'ay peur que par de petits degrés on nous veuille embarquer en une ligue de religion, laquelle, de quelque part qu'elle vienne, procurera la ruyne de l'Europe. Le seul remède contre cet inconvénient seroit si cette couronne [Frankrijk] se vouloit joindre à nostre union générale, laquelle [couronne], en la diversité de sa religion, contiendroit les humeurs et les affaires dans la borne des intérêts purement d'estat.’ Bij Groen, III cxiv en de noot.

[p. 316]

door gemeene zaak te maken met Richelieu, die wel is waar in Frankrijk zelf, omdat zij onder de hand het met Spanje hielden, de kalvinisten wederstreefde en het laatste bolwerk eener onvaderlandlievende zelfstandigheid hun ontrukte, maar des te krachtiger in Duitschland de protestantsche zaak ondersteunde¹.

Vandaar de onvoorziene wending welke door Aerssen's invloed in de eerste helft der 17^de eeuw de politiek der Zeven-Provincien nam, toen men Maurits en Frederik Hendrik namens het gereformeerd Gemeenebest Richelieu zag bijstaan in het ten onder brengen van La Rochelle², en omgekeerd een fransch leger, aangevoerd door twee fransche maarschalken, zich onder de bevelen kwam stellen van een nederlandsch stadhouder³.

Het grootste gevaar dat van nederlandsche zijde deze staatkunde dreigde was het te onzent heerschend provincialisme. Er kon niet aan gedacht worden haar te verwezenlijken, indien de gewesten onderling verdeeld waren, en één van de zeven, magtiger dan al de anderen te zamen, haar tegenwerkte. Het te bereiken doel eischte voortzetting van den oorlog; de oorlog geldelijke offers; het opbrengen van geld zamenwerking van al de leden der Unie. Er mogt in

1 ‘Absorber les haines religieuses dans l'unité des intérêts politiques, cette idée, constamment présente à l'esprit de Guillaume I, fut également l'idée dominante de Henri IV et de Richelieu; l'idée qu'exprimait avec clarté et force François d'Aerssen, proclamant qu'une ligue de religion seroit la ruine de l'Europe etc.’ Groen, III cxlii.

2 Hiervóór II¹ 94. Hoofdstuk: Het Geloof.

3 In 1635. Mémoires de Frédéric Henri, bladz. 173 vg.

[p. 317]

dit geval geen spraak van zijn, de gewestelijke souvereiniteit op den voorgrond te stellen¹.

Aerssen onderscheidt zich van Oldenbarnevelt zoowel als van De Witt door zijn geloof aan de souvereiniteit der Staten-Generaal. Gewigtige kwestie, door welke in de 17^de eeuw onze geheele staatkundige geschiedenis beheerscht is². De souvereiniteit der Staten-Generaal was een wachtwoord der kerkelijken: om die reden hield Aerssen het met de gereformeerde orthodoxie³. Indien de stadhouders de souvereiniteit der Staten-Generaal loslieten, dan geraakten zij onder de provinciale voogdij van Holland: daarom koos Aerssen de stadhouderlijke zijde⁴.

Ware hij een man van niet meer dan gewone bekwaamheden geweest, hij zou als zoo vele anderen, die dezelfde meeningen toegedaan waren, onopgemerkt

1 Aerssen aan Heufft, na het sluiten van het traktaat van 1635 met Frankrijk: ‘Maintenant nous sommes surs de rompre toutes les menées et d'avoir nostre recours à la continuation de la guerre, laquelle, si elle se mesnage avec la foy et vigueur qu'il convient, nous peut affranchir de toutes noz incommodités et craintes’. Bij Groen, III lxi.

2 Aerssen aan Frederik Hendrik: ‘L'Union n'est autre chose qu'un corps composé entre et dans les provinces, avec authorité et pouvoir d'administrer souverainement toutes les affaires qui touchent à l'Union’. - ‘La question n'est pas petite; on sappe les fondemens de l'Estat, qui ont leur ferme sur l'Union, à laquelle se doibt rapporter la souveraine authorité du gouvernement’. - Bij Groen, N^o dxxxi en dxxxii.

3 Over den Staten-Bijbel, als werk der beste krachten uit alle provincien zonder onderscheid, hiervóór II¹ 119.

4 Maurits: ‘Dat de schuld van alles aan den Advokaat lag, die van Holland de Staten-Generaal wilde maken’. Hiervóór II² 284.

[p. 318]

gebleven en zijn naam niet of naauwlijks tot ons doorgedrongen zijn. De feiten dwingen ons te gelooven dat de groote meerderheid der personen die de republiek der Zeven-Provincien bestuurd hebben, niet anders dachten dan hij. Zoo de stadhouderlijke regering telkens weder boven water is gekomen, het was omdat zij de openbare meening op hare hand had. De voorstanders van het stadhouderloos bewind, ofschoon eene minderheid vormend met welke gerekend moest worden, vermogten slechts bij tusschenpoozen te zegepralen¹.

Hoe zeldzamer echter Aerssen's gaven waren, des te gemakkelijker verklaren wij ons dat er onder zijne medestanders-zelf gevonden zijn die niet aan zijne goede trouw geloofden². De familie Huygens had afdoende redenen hem met erkentelijkheid te gedenken³; niettemin is het een Huygens die blijkbaar geloof slaat aan het verhaal dat Aerssen, na als een goddelooze geleefd te hebben, ook als een goddelooze gestorven is, en hij nog in zijne laatste oogenblikken, ondanks zijne zeventig jaren, zich dubbelzinnige geestigheden veroorloofd heeft⁴.

1 De nederlagen van 1618, 1672, en 1747, bewijzen dat de staatsgezinden eene minderheid vormden; hunne overwinningen in 1650 en 1702 dat die minderheid aanzienlijk was.

2 Hijzelf achtte het noodig of nuttig Richelieu te verzekeren: ‘,Je suis homme sans fard ny artifice’. Bij Groen, III lix.

3 Hiervóór, II¹ 197. Over Constantyn Huygens Sr.

4 ‘Bruynestein me conta en chemin que Francois Aerssen estoit mort en impie comme il auoit vescu, et que quand on voulut luy applicquer peu d'heures deuant sa mort deux pigeons frais tués, parce que lon disoit que cela retiroit la chaleur du coeur, il dit: Twee jonghe.... van vijfttien jaer trecken oock wel’. Journaal van Constantyn Huygens Jr., 21 Julij 1675.

[p. 319]

Was hij werkelijk de schrijver der Gulden legende van den nieuwen St. Jan en van het Noodtwendigh ende levendigh discours, beiden van 1618, dan begrijpen wij dat sommige vijanden hem doodelijk gehaat hebben. Laatstgenoemd boekje is misschien het beste pamflet dat ooit in Nederland van de pers kwam. De zwakke zijden der binnenlandsche staatkunde van Oldenbarnevelt worden er in bloot gelegd op eene wijze die elke wederlegging van Hugo de Groot's Verantwoording van 1622 bij voorbaat overbodig maakte¹.

Nog meer kwaad bloed moest het onmiskenbaar talent doen zetten waarmede Aerssen bij den staatsgreep van 1618 de gangen van Maurits bestuurde. Aan Aerssen was het te danken dat de stadhouder bij die gelegenheid, toen het er op aankwam van provincie tot provincie zich snel te verplaatsen en overal de vroedschappen te verzetten, niet één noemenswaardigen misslag beging².

Bij het aan de regering komen van Frederik Hendrik was andermaal Aerssen de man die beter dan iemand de kaart van het land toonde te kennen. Hij bezat het vertrouwen van den nieuwen stadhouder in nog hooger mate dan van den vorigen³. De niet altijd

1 Over het Noodtwendigh Discours, en uittreksel uit de Gulden Legende, hiervóór II¹ 82.

2 Antwoord van Maurits aan Cornelis Hooft, bij het verzetten der regering van Amsterdam in 1618, hiervóór II¹ 428.

3 D'Espesses aan de fransche regeling: ‘Je ne vous diray rien de nouveau de Aerssen, sinon qu'il a beaucoup plus de part auprès du prince moderne, qu'il n'en eut jamais vers le défunt’. Bij Groen, III cxxiv.

[p. 320]

edelmoedige maar altijd wijze en nooit sentimentele binnenlandsche politiek van Frederik Hendrik was zijn werk. De draden der buitenlandsche bragt hij in 's prinsen hand, door het raadpensionarisschap van Holland stelselmatig klein te helpen houden. Het koddig maar nuttig denkbeeld Jacob Cats tot die waardigheid te doen verheffen kwam van hem¹.

Te huis als lid der hollandsche ridderschap en raadgever der prinsen, in den vreemde als vertegenwoordiger der Staten-Generaal, te Venetie², te Londen, vooral te Parijs, bewees hij zijn land gewigtige diensten. De voorwaarden, door de Zeven-Provincien in 1648 te Munster bedongen, waren niet in de laatste plaats eene vrucht zijner staatkunde. Hij heeft er veel toe bijgedragen dat in Nederland eene orde van zaken ontstaan is die in de praktijk, hoewel de 17^de eeuw noch het denkbeeld noch zijne volledige toepassing gedoogde, met scheiding van Kerk en Staat gelijkstond³.

De grondlegger der nieuwere historische studien te onzent heeft aan François van Aerssen een honderdtal bladzijden gewijd die mij toeschijnen de beteekenis

1 Over het verwijderen van den raadpensionaris Adriaan Pauw en het aanstellen van Jacob Cats bij Wagenaar, Vad. Historie, XI 241 vgg.

2 Over Aerssen's venetiaansche ambassade van 1620 bij De Jonge, Nederland en Venetie, 1852, bladz. 115 vgg. en N^o vi en vii der Bijlagen.

3 Over de fransche alliantie hiervóór, bladz. 315, noot 2: ‘Laquelle contiendroit les humeurs et les affaires dans la borne des intérêts purement d'estat’.

[p. 321]

van dezen ongemeenen man tamelijk naauwkeurig te bepalen¹. Aerssen is buiten vergelijking de grootste diplomaat dien Nederland in de 17^de eeuw heeft voortgebragt. Van zijne bijna zonder uitzondering in het fransch gestelde depeches kunnen de volgende proeven een denkbeeld geven.

In 1605 klaagt hij Oldenbarnevelt, met wien hij op dat oogenblik nog in de beste verstandhouding leeft, zijn nood dat men aan het hof van Hendrik IV, waar hij sedert 1598 aangesteld is, hem niet-alleen laat voortsukkelen met den ondergeschikten titel van agent, maar, wat erger is, hem zoo kort houdt dat eene bevordering tot ambassadeur hem allesbehalve welkom wezen zou: ‘Je suis en une grande cour, chère, et à peu de gages, tousjours en voyage, et sans aucune récompense. Mes services sont fidèles, mes peines infinies, et mes plaintes véritables. Vous êtes mon patron, et je n'en espère rien que par vous. Le Roy me demandoit à l'arrivée si j'avays la qualité d'Ambassadeur ... Je ne la désire pas si ce n'est avec plus de gages, car je ne souffre que trop en ceste petitesse, et le lustre m'accableroit sans plus d'appuy. Je m'attends donq à vous comme à mon Maecenas’.²

Vele jaren daarna, in 1640, bevindt hij zich in Engeland en moet zich van eene dubbele opdragt kwij-

1 Groen van Prinsterer, Archives 2^de Reeks, 3^de Deel, Prolégomènes bladz. xli-cxliv; 4^de Deel, Prolégomènes bladz. lxxi-lxxxvii. - Kritiek bij R. Fruin, Konst- en Letterbode 1859, N^o 26-28.

2 Aerssen aan Oldenbarnevelt, Parijs 11 Februarij 1605. Bij M.L. Van Deventer, Gedenkstukken, III 14 vgg. N^o clvi.

[p. 322]

ten: vooreerst de pil van 1639 vergulden toen de admiraal Tromp trots koning Karel I de spaansche vloot had aangetast onder het engelsch geschut van Duins¹, en ten anderen de hand der jonge Maria Stuart voor den aanstaanden prins Willem II verwerven.

Het kenschetst de zeden van den tijd in de hoogste kringen, wanneer Aerssen bij die gelegenheid, in een brief aan Frederik Hendrik, verhaalt dat mevrouw De Chevreuse, die met het doel Richelieu tegen te werken zich op dat oogenblik te Londen bevond, bij koningin Henriette eensklaps in ongenade gevallen is. Ten aanhoore van den franschen gezant heeft de engelsche koningin haar uitgemaakt voor eene ‘brouillonne, factieuse, menteuse, prometteuse, fardée, aux dentz pourries, folle’.² ‘Je ne sçay point au vray le subject de sa disgrâce’, schrijft Aerssen drie weken later aan den prins, op de zaak terugkomend; ‘les qualités de prometteuse et trompeuse ne conviennent point à l'amour; son aage et beauté ne sont aussy plus pour donner de la jalousie. Mais l'occasion de l'esclat fut, qu'entrant en la chambre de la Royne, qu'elle trouva assez sérieuse, avec plusieurs dames, M^me de Chevreuse s'estoit mise à crier, haut et de plaine voix, s'adressant à Sa Majesté: “Madame! Madame! vous ne sçavez? il y a bien des nouvelles; la Royne vostre mère [de zes en zestigjarige Maria Medici] a changé de galand et accepté Digby”. Ce qu'elle réitéra plus de quatre fois, pressant toujours la Royne

1 Over den slag bij Duins hiervóór, II¹ 356 vgg.

2 Aerssen aan Frederik Hendrik, Londen 27 Januarij 1640. Bij Groen, N^o dlxxiv.

[p. 323]

qui s'en destournoit, mais enfin, n'en pouvant plus s'échapper, toutte esmue et rougie luy reprocha: “Vous pensez parler de Craft et de vous”.’¹ Ondanks dit incident bekwam de zoon van Frederik Hendrik zijne bruid.

Ook in zijne andere zending slaagde Aerssen naar wensch, hoewel het geen geringe zaak was ‘d'endormir’, bij een op het punt van eer zoo gevoelig vorst als Karel I, ‘le faict de Duyns’. Sommige leden der Staten-Generaal vonden dat Aerssen, bij het geven van ophelderingen aan 's konings regering, de maat te buiten was gegaan en te nederig verschooning gevraagd had. Maar hij schreef aan Frederik Hendrik gehandeld te hebben in overleg met zijne mede-gezanten, en van oordeel te zijn dat de waardigheid van den Staat in allen deele door hem gehandhaafd was. ‘Nous avions concerté les termes par ensemble’, voegt hij er bij, ‘pour les approprier au temps, en addoucissant la pillule contre l'amertume, et pensions que l'honneur demeuroit à celuy qui avoit le proffit. Nous avons déduict la justice de notre action, et en paroles convenables à notre condition. C'est là où est le fond de l'affaire. Et ne doibt retourner à reproche d'accompagner un soufflet d'un doux langage’.²

1 Aerssen aan Frederik Hendrik, Londen 17 Februarij 1640. Bij Groen, N^o dlxxxv. - Over Craft bij Victor Cousin, Madame de Chevreuse, 1856: ‘Gentilhomme anglais suspect à Louis XIII et à Richelieu, et que nous avons presque toujours rencontré à la suite de Mad^e de Chevreuse’.

2 Aerssen aan Frederik Hendrik, Londen 24 Februarij 1640. Bij Groen, N^o dxc.

[p. 324]

Dit laatste teekent met één trek Aerssen's opvatting van de taak der diplomatie, en den hoogen rang dien in de 17^de eeuw de nederlandsche gezanten het gevoel hadden te bekleeden.