Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

V [Willem de Tweede]

Tot hiertoe loopt het Huis alles mede.

Naarmate met de jaren de jonge Republiek meer

[p. 297]

regt krijgt zichzelve als eene europesche mogendheid te beschouwen, gaat om het hoofd van Willem den Zwijger zich eene telkens lichtender aureool vormen; tot, in 1609, daags na het sluiten van het Bestand, 's lands Staten het een pligt der dankbaarheid rekenen hem te Delft, waar hij als offer voor de nationale onafhankelijkheid viel, een praalgraf te stichten. De leider van den opstand is, in de gevoelde beteekenis van het woord, vader des vaderlands geworden¹.

Op de afdoendste wijze regtvaardigen de twee zoonen die hem opvolgen het in hunne herkomst gesteld vertrouwen. De vader schijnt slechts weggenomen, opdat in het algemeen belang hunne bijzondere talenten zich des te vrijer ontwikkelen zouden. Op het oogenblik zelf dat Nederland aan niets zoozeer als aan bekwame legerhoofden behoefte heeft, levert het Huis van Oranje er aan de Republiek een tweetal van de beste soort. Het grenst aan het providentiële. Maurits en Frederik Hendrik dringen zich niemand op. Hunne aanwezigheid is de algemeen verlangde waarborg; hunne populariteit evenredig aan hunne geschiktheid. Zij zijn twee aangewezen kapiteinen-generaal.

Het staat echter geschreven dat het geslacht ook een ongeluksvogel voortbrengen, en er uit het arendsnest één kuiken over den rand tuimelen zal.

De tijdgenooten zelf bedienen zich van dit beeld. De jonge Willem II is naauwlijks gestorven, of zij laten een penning slaan waar men, hoog in de lucht, Faëton de bekende onvrijwillige nederdaling ziet volbrengen. Omlaag is de haagsche Vijverberg afgebeeld,

1 Bor, Ned. Oorlogen, slot van het 18^de Boek, II 437 vg.

[p. 298]

en daarnevens de begrafenisstoet, op weg naar Delft¹.

Het minste ongeluk van Willem II is niet dat de haat, dien hij bij zeker aantal Nederlanders opwekt, in dergelijken wansmaak een uitweg vindt. Hem en zichzelf maken zij ridikuul door tot in het kerkezakje zich op zijne nagedachtenis te wreken². Vondel in persoon raakt de klus kwijt. Met eene walgelijke toespeling op 's prinsen ziekte³ verbindt hij de voorstelling van een zoon die zijne moeder de borst afsnijdt⁴. Die borst is Amsterdam.

Teregt ontkent het nu levend geslacht dat er voor den ongoddelijken wrok, waarvan deze schimpdichten, spotmedaljes, en kreupelrijmen getuigen, termen bestonden. De dusgenaamde aanslag van Willem II op Amsterdam was de ten uitvoerlegging van een besluit der Staten-Generaal⁵. Het gevangenzetten op Loeve-

1 Van Loon, Historiepenningen, II 353. Met het randschrift uit Ovidius: Magnis excidit ausis, en den sterfdag: vi Novembris mdcl. - Van Lennep's Vondel, VI 77.

2 Uit Aitzema bij Wagenaar Amsterdam 8^o, V 149:

De Prins is doodt, - Mijn gaef vergroot,
Geen blyder maer, - In tachtig jaer.

Over het kerkezakje en de nederlandsche zeden in Bilderdijk's vertelling De Vloek:

Hy koopt haar een katoenen jakjen; - En, week aan week,
Steekt hy zijn leêge hand in 't zakjen - By d'avondpreek.

3 Vondel's Raetsel, 1651:

Maer Izegrim ging t'huis, gezuivert door de pocken...

4 Vondel's Monsters onzer Eeuwe, 1651:

Oranje, in 't harnas opgezeten, - Rukt Hollant in,
Op Amsterdam te helsch gebeten, - 's Lants nootvriendin...
Verbeet oit wolf een lam verwoeder? - Waer baert de tijt
Een zoon, zoo boos, die zijne moeder - De borst afsnijt!

5 ‘Le 4 Juin la Hollande, passant outre, cassa les troupes. La réponse de la Généralité, poussée à bout, fut immédiate; les États-Généraux autorisèrent le Prince à sauvegarder la tranquillité publique et à faire respecter l'Union’. Groen, Archives, 2^de Reeks, 1859, IV xliv.

[p. 299]

stein van een half dozijn stedelijke regenten had de beteekenis van een gewonen politie-maatregel; meer niet¹. Ware Willem II blijven leven, de zaak zou geen andere gevolgen gehad hebben dan een soortgelijk standje tusschen Amsterdam en Willem III, dertig of vijfendertig jaren daarna, hetwelk afliep met een sissert en eindigde met eene verzoening².

Maar het pikante der gevallen van den jongen vorst ligt, gelijk ik zeide, aan (hoe zal men het noemen?) zijn voor den weerspoed geboren zijn, en aan de scherpe tegenstelling van dit noodlottige met de populariteit van zijn geslacht en met zijne schitterende persoonlijke vooruitzigten.

Er is in het nederlandsch leger van dien tijd geen kraniger aankomend officier dan hij; zoo onverschrokken, zoo chevaleresk, zoo innemend van voorkomen³. Zijn vader echter beschouwt hem als een kwâjongen, en maakt in het laatste levensjaar zich boos wanneer men hem voorstelt dien knaap voor een tijd het opperbevel toe te vertrouwen⁴.

1 Brief van Jacob de Witt aan zijne kinderen bij D. Veegens, Gids 1880, II 16 vg.

2 Hiervóór, II¹ 414 vgg. Hoofdstuk: De Handel, § xxxiii.

3 Constantyn Huygens aan Amalia van Solms, Bergen op Zoom 4 en 5 September 1643. - Bij Groen, N^o dcccx-dcccxii, en het antwoord der prinses.

4 D'Estrades aan Mazarin, Den Haag 29 Augustus 1646: ‘La proposition qui luy fust faitte par quelqu'un des Député des donner un acte à M. le prince Guillaume de commander l'armée dans son absence, et que messieurs les Estats eussent désiré qu'il se reposast, l'a tellement irrité qu'avec la foiblesse de son esprit il est dans une rage continuelle. Il respondit à celuy qui luy en parla que son fils estoit un jeune garçon qui n'avoit rien fait et qui ne sçauroit rien faire etc.’ Bij Groen, N^o dccclii.

[p. 300]

Hij doet een aanzienlijker huwlijk dan vóór hem door één prins van Oranje gedaan was. Doch zijne Maria Stuart is niet op de hoogte van hare taak¹. Zij en hare schoonmoeder gaan daags na zijn dood over zijne erfenis krieuwen, en verspelen in een proces over eene voorshands doellooze voogdijschap het aanzien der oranjepartij².

Het hindert hem, uit meenens of voor de leus, dat de Nederlanders eene met Frankrijk aangegane overeenkomst schenden, en hij zoekt door een geheim verdrag met Mazarin die oneer uit te wisschen³. Intusschen heeft zijn vader, overreed door zijne moeder, alvast in een afzonderlijken vrede met Spanje toegestemd⁴. En wat het ergste is: al hetgeen hij aanvangt om de schadelijke gevolgen van het traktaat van Munster te keeren, of hetgeen hij daarvoor houdt, moet hem in verdenking brengen slechts eigen grootheid te zoeken

1 Over Maria Stuart bij D. Veegens, De Oranjezaal, bladz. 257 vg.

2 Overzigt van dit proces bij Th. Jorissen, Mémoires de Constantin Huygens, bladz. l-xc.

3 Het fransch-nederlandsch traktaat van 1635 hield in dat geen van beide partijen zonder de andere vrede met Spanje sluiten zou.

4 Amalia van Solms was van oorlogs- en franschgezind allengs spaansch- en vredesgezind geworden, en Frederik Hendrik liep in de laatste levensjaren aan den leiband der prinses.

[p. 301]

en het algemeen belang op te offeren aan zijne persoonlijke eer- en vechtzucht¹.

Tegen Amsterdam bindt hij een strijd aan, kwanswijs op leven en dood². Maar de tijdsgelegenheid is van dien aard dat alles op eene geldkwestie nederkomt. In plaats van bloed vloeit er slechts water, en de tegenpartij werkt met burgemeesters in plaats van legerhoofden. Als raadpensionaris van Holland fungeert de bloode en breedsprakige Jacob Cats. Een hoofdtegenstander is de rijmelaar Jacob de Witt, oudpenningmeester der dordtsche synode, onlangs liberaal geworden³. Amsterdam meent zich uit te sloven, wanneer het twee Bicker's ten offer brengt⁴. Loeve-

1 Het algemeen gevoelen was dat Willem II met zijn ijveren voor het leger slechts verhooging van eigen aanzien bedoelde.

2 Constantyn Huygens, Korenbloemen, xix N^o 225:

Hoe quam 't, dat Amsterdam soo gramm was,
En waerom was 't niet voor den Prins?
In seven woorden gaet veel sins:
Om dat de Prins voor Amsterdam was.

3 ‘Jacob de Witt werd (met het oog op 's mans latere loopbaan klinkt het vreemd en wordt dan ook, om ligt te bevroeden redenen, zelfs door Brandt niet vermeld) den 19 November 1618 door de Staten-Generaal tot penningmeester der dordtsche Synode benoemd.’ D. Veegens, Gids 1880. - Zijne verzen zijn uitgegeven in 1674, kort na zijn dood: ‘Eenvoudige uytdrucksels van godtvruchtige gedachten, naergelaten bij d' heer Jacob de Witt’.

4 Vondel, De Bickers in Marmer en Aen de blockhuizen van Amsterdam, 1651. - Servien aan De Brienne en aan Mazarin over een dezer Bickers (Andries of Cornelis), Den Haag 1 April en 28 Mei 1647: ‘Le plus puissant et le plus violent de tous nos contretenans est un nommé Bicker de la ville d'Amsterdam où il a beaucoup de crédit. Son humeur inflexible et bizarre ne m'a pu donner aucun accez auprez de luy, ny aucune voye pour le ramener. Il y a apparence que, sy Philippes-le-Roy a fait icy quelque distribution de deniers, c'a esté à luy et au greffier Musch ... J'ay trouvé le moyen d'entretenir Bicker qui est le plus sauvage de tous les hommes. C'est asseurément l'homme de tout l'Estat qui a le plus de crédit. Si nous eussions eu ordre de fréter des vaisseaux, on se fust pu adresser à luy ou à son frère qui en font commerce, et peult-estre les gaigner tous deux par le proffit qu'ils y eussent trouvé’. Bij Groen, N^o dccclxxv en N^o dccclxxxi.

[p. 302]

stein wordt de karikatuur eener Bastille, waar Jan de Witt straffeloos praatjes met zijn vader gaat maken¹. Er stroomt eene dommekracht van vredesgezindheid waartegen niemand oproeijen kan. Daarbij heeft de prins de familie zijner vrouw aan den hals, en kan hij noch het nieuwe engelsch gemeenebest erkennen zonder te schijnen zijn onthoofden schoonvader te verloochenen, noch hulp verleenen aan zijn onttroonden zwager zonder andermaal het met Amsterdam aan den stok te krijgen, welks burgemeester Schaep naar Londen gezonden is om met de puriteinen te onderhandelen².

De zaak is dat Nederland het Huis van Oranje voor eene poos missen kan, en de Republiek rijp is voor eene eerste stadhouderlooze regering. In niets wezenlijks zal Jan de Witt's aanstaande politiek van die verschillen, welke casu quo door Willem II gevolgd zou zijn. De Witt beijvert zich vrede met Cromwell te sluiten. De Witt komplimenteert Karel II met zijn herstel op den troon der Stuarts. De Witt onderhan-

1 Johan de Witt aan zijn broeder Cornelis, Loevestein 5 Augustus 1650. Bij D. Veegens, Gids 1880, II 19 vg.

2 Vondel's Raetsel, 1651:
Een Schaep in 't schapelandt gezonden door de golven enz.

[p. 303]

delt met Lodewijk XIV over dezelfde verdeeling der Zuidelijke-Nederlanden, welke het onderwerp van Willem II's gedachtewisseling met Mazarin had uitgemaakt. Doch wanneer twee hetzelfde doen, dan is dit niet altijd hetzelfde.

Het langdurig regeren en kostbaar oorlogvoeren van Frederik Hendrik had den waan doen geboren worden dat de Staat rust behoefde. Voorloopig staken den Amsterdammers de broodkruimels niet. Het werd tijd, vond men, dat de eerste stad des lands, die eigenlijk altijd alles betaalde, op hare beurt zich gelden deed. Sedert Oldenbarnevelt waren de raadpensionarissen van Holland, voor zoo ver men hen niet uit het bestuur verwijderd had, stumperts en zetbazen geweest, alleen aangesteld voor het opnemen van stemmen¹. Het oogenblik scheen gekomen het gewigtig ambt nogmaals op te dragen aan een man van beteekenis, en deze burgerlijke dictatuur op nieuw voor de militaire eens stadhouders in de plaats te stellen.

Het eigenaardige in Willem II, - dat zijne hoofdverdienste geweest is het aanzijn gegeven te hebben aan Willem III, - verklaart zich op die wijze niet kwalijk. Naar het eenparig getuigenis van tijdgenooten die in de gelegenheid waren hem van nabij gade te slaan,

1 Jacob Cats, Twee en tachtig jaerig leven. Omschrijving van het raadpensionarisschap door hem zelf:

De Staet gaf my de macht om voor te mogen stellen,
En op den lantdagh selfs de stemmen op te tellen,
En na dat yeder lidt zijn reden had geuyt,
Ten dienste van het lant te maecken het besluyt.

[p. 304]

was hij voor het overige, ondanks een brooddronken en ligtzinnig bijzonder leven, eene eer van zijn geslacht¹. De omwenteling, waartoe zijn dood het sein gaf, heeft den roem van zijn Huis niet verminderd. Zijn verzet tegen het afdanken van het leger in 1650 is in 1672 ten volle geregtvaardigd, en de groote dingen welke onder De Witt's bestuur intusschen de vloot uitrigtte waren een vervolg der stadhouderlijke overlevering.

1 Brasset en De Brienne bij Groen, bladz. xxx en cxxviii.