Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

II [Het geslacht Oranje-Nassau. Willem de Zwijger]

Het geslacht Oranje-Nassau, dat in den loop van ons tijdvak aan de republiek der Zeven-Provincien niet minder dan vijf stadhouders leverde en, met uitzondering alleen der nog geen twintig jaren van De Witt's tusschenbestuur, onafgebroken aan het hoofd der zaken stond, biedt het zeldzaam verschijnsel eener regerende familie aan, in welke gedurende langer dan eene eeuw de opvolging der mannen van buitengewone bekwaamheid door niet één binnengeslopen mediokriteit verbroken of gestremd wordt.

De zooeven geschilderde landaard en zeden als tooneeldekoratie beschouwd, is er in de digte drom der bijzondere personen die wij tegen dezen achtergrond onzer 17^de eeuw van tusschen de schermen zien opkomen en voor het voetlicht elkander verdringen, geen tweede groep die de anderen in zulke mate overschijnt; Willem de Zwijger vooraan.

[p. 276]

Een welgelijkend portret van dezen vorst werd niet lang geleden bij de onthulling van Spinoza's gedenkteeken ontworpen, toen de feestredenaar aldus de stad Den Haag toesprak: ‘Gelukkige gemeente, die reeds elders binnen uwe muren, te voet en te paard een eerebeeld van dien Geuzeprins en opstandeling ziet prijken, dat niet ophoudt u van volkszin en vaderlandsliefde te spreken, en die er thans dat van den Wijze aan ziet toegevoegd, die boven geloofsverdeeldheid en vooroordeelen u beschaving en veredeling predikt.’¹

Eigenlijk had de hoofdrol in de geschiedenis onzer omwenteling niet door den prins van Oranje, maar door den graaf van Egmond moeten vervuld worden; en dit zou ook ongetwijfeld gebeurd zijn, indien Lamoraal in voldoende mate een man uit één stuk geweest was. Hoewel prins Willem als burggraaf van Antwerpen en heer van Breda regtstreeks sommige nederlandsche belangen vertegenwoordigde, bij de Egmonden vergeleken waren de Nassau's in Nederland zoo niet vreemdelingen, althans nieuw aangekomenen.

Alleen een landgenoot van het hoogste aanzien kon de orde van zaken, welke te onzent uit den opstand moest geboren worden, redden van de anarchie. Indien niet de andere edelen hem vrijwillig als hun natuurlijk hoofd erkenden; de Staten hem niet als den aangewezen persoon voor gouverneur hunner provincien beschouwden; het niet geacht werd van zelf te spreken dat hem het opperbevel toekwam over de beschikbare strijdkrachten te land en ter zee; hij niet verze-

1 Van Vloten, Toespraak enz. 1880, bladz. 17.

[p. 277]

kerd kon zijn, bij het aanknoopen van onderhandelingen met Engeland, Frankrijk, of Duitschland, door die mogendheden als eene medemogendheid te zullen bejegend worden; dan viel er niets aan te vangen.

En dit niet alleen. Groot heer onder de nederlandsche grooten moest de leider van den strijd voor de onafhankelijkheid tevens het vertrouwen bezitten van de meest revolutionaire groep onzer maatschappij: bosch- en waterbandieten, beeldstormers, theologische energumenen en jakobijnen; lieden die wij voor de eene helft, zoo zij in onze dagen leefden, onder politietoezigt stellen of in een krankzinnigegesticht zouden opsluiten, voor de andere naar eene cellulaire gevangenis of eene bedelaarskolonie bannen. Zij waren een onmisbaar werktuig. Zonder deze ‘brootdroncke en moetwillighe kinders’ kon het land geen drie dagen bestaan¹.

1 Apologie van den prins van Oranje: ‘Wy willen ulieden wel vry waerschouwen dat den staet ende de ghelegentheit des landts sulcks is, dat sonder d'exercitie van de Religie t' landt geen dry daghen en kan bestaen... Al is 't saeke dat onder de gene die in desen landen de Roomsche kercke volgen ende aenhangen veel luyden van eeren ende lief-hebbers des vaderlandts sijn, metgaders die hun eerlick ende lovelick in haer devoir ghequeten hebben; so is men nochtans versekert van de ghene die de Religie sijn toeghedaen, dat men onder hen niet eenen en sal vinden die met den vyandt eenighe practijcke heeft, maer alle ghelijck sijn hem eendrachtiglick tegen vallende. Ende hoe wel datter sommighe sijn ghevonden worden die (de brootdroncke ende moetwillighe kinders slachtende) hebben ons doer haere onvoorsichtigheit oock binnen 's huys te doen ghemaeckt, so en hebben se daerom nochtans met den vyandt gheen verstant ghehadt’. Bladz. 165 en 166 der uitgaaf van Silvius, 1581.

[p. 278]

Voeg daar de tusschenklasse der duizenden kleine winkeliers, ambachtslieden, fabriekarbeiders, haringvisschers, zeemtouwers, vetweiders bij, die, getroffen door de sententien van Alva, om des geloofs wil Nederland verlaten hadden. Reken in elke stad de tien of twaalf schrandere koppen mede, die over eene nieuwe orde van zaken peinsden en voor haar hunne bezittingen en hunne veiligheid overhadden¹.

Voor zulk eene taak was de nuffige Egmond niet berekend, te zeer edeldenkend leenman (in den middeneeuwschen zin van het woord) om naar het oordeel der wereld deloyaal onderdaan te kunnen worden, en te eerbiedig roomsch-katholiek om in het kalvinisme iets anders dan eene openbaring van den Booze te zien. Ware het spel niet door Alva's overijling bedorven, Egmond en Hoorne zouden op nieuw en voor goed door Parma aan Spanje verbonden zijn².

Om den nederlandschen opstand te kunnen leiden was de man noodig dien wij uit de Apologie van den prins van Oranje leeren kennen³; verachter van den koning, hater van den paus, bespotter van den kardinaal, staatsgezind met de staatsgezinden, van de religie met die van de religie, geus met de geuzen, bereid voor de algemeene zaak zijne lepels en zijne vorken te verkoopen. Daarbij diplomaat uit de school van Machia-

1 Hiervóór, II¹ 215-220.

2 R. Fruin, Gids 1860, I 408-422.

3 De Apologie, in December 1580 den Staten-Generaal aangeboden en met eene circulaire toegezonden aan de koningen en andere potentaten der christenheid, was bestemd Europa voor te bereiden op de afzwering van Filips II het jaar daarna.

[p. 279]

velli, generaal uit die van Karel V, en op de oudheid van zijn geslacht zoo trotsch dat hij de Habsburgen, bij de Nassau's vergeleken, parvenus heette.

Alleen zulk een radikaal tegenstander, overtuigd dat zijne beweerde félonie met eene hulde aan de deugd gelijkstond,¹ kon voor het oogmerk dienen. Bij hem geen zweem van aarzelen omtrent de kieschheid of onkieschheid zijner handelingen. Niet hij vindt het ungentlemanlike pamfletschrijver te worden, en zich tot echo te maken van spinrokpraatjes omtrent het bijzonder leven van Filips II. Niet ongaarne noemt hij de hertogin van Parma eene gifmengster, en hitst met welgevallen Spanjaarden, Sicilianen, en Italianen, tegen hun wettigen koning op². Hetgeen hij in kanaänstaal van zijne bekeering tot het kalvinisme verhaalt, moest op zijne vijanden den indruk maken naar eene bedevaartsredevoering van Reinaert den Vos te zweemen: niettemin ontziet hij zich niet die taal te bezigen³. Staatsman in het godsdienstige; Proven-

1 ‘Hetwelck wy achten de schoonste blomme van den crans der eeren te wesen, waermede wy noch voor den eynde onses levens wel begheert hadden verciert te werden’ Apologie, bladz. 3.

2 ‘Wy hopen dat Myne Heeren de Staeten hem noch so wel sijn lesse sullen leeren, dat de arme Siciliaenen, Calabroisen, Milanoisen, metgaders die van Arragonien ende Castilien, aen ons een exempel nemen sullen .... Alle dese sullen met Godts hulpe by dit exempel geleert werden hoe dat men met dien behoort om te gaen die haeren eedt vervalschen, ende dat men desen tyran niet langher en behoort op eerden te lijden’. Bij Silvius, bladz. 47.

3 Bij Silvius, bladz. 59 vg. der Apologie: ‘Aenghesien dat wy van jonghs op in de voorsz. Religie waren opghetrocken ende dat onse Heer Vader enz.... Nochtans wy hebben groote oorsaecke van Godt te dancken dat hy dit heylighe saet, d'welck hy selve in ons ghesaeyt hadde, niet en heeft laten versticken’. - Overzigt van het leven des Zwijgers vóór 1567 bij Groen, Archives, bladz. 194* vgg. der Prolégomènes van het 1^ste Deel, 1^ste Reeks, 2^de Druk, 1841. - Bakhuizen van den Brink, Willem van Oranje en Anna van Saksen, 1853.

[p. 280]

çaal in het laten klinken zijner afkomst; fameus libellist in het kolporteren der madridsche schandaalkronijk van den dag, - is het in al die opzigten hem volle ernst. Er is eene zaak aan welke hij zijne goederen, zijn leven, en zijne eer, verpand heeft. Mede te gevoelen met eene wederregtelijk onderdrukte partij is een hooger pligt, vindt hij, dan een onwaardig leenheer trouw te blijven.

Hij vereenigt in zich de eigenschappen welke een openbaar persoon van hoogen rang bij de smalle gemeente populair maken¹. Moet men aannemen dat eerzucht hem drijft, het is er eene van zoo fiere soort dat het volk er nooit door benadeeld zal kunnen worden. Zijne vijanden zelf durven hem niet van baatzucht betichten. Het eerste artikel van zijn politiek programma luidt dat het geld stinkt². Wordt er

1 Bij Silvius, bladz. 136: ‘Wat kan men anders segghen, of wat sullen de vremde natien anders oordeelen, dan dat t'volck jet sonderlicks aen ons gesien ende bemerckt heeft, dat weerdigh was so lieftalligh ghehouden te wesen? So bekennen wy dan dat wy sijn, ende alle ons leven langh blijven willen, ghemeynsaem ofte den volcke toeghedaen’.

2 Bij Silvius, bladz. 87 en 88 der Apologie: ‘Wy hebben, Gode lof, al van over langhen tijdt dese lesse gheleert, dat de ghene die eenigh bevel heeft, voor alle dingen behoort suyver handen te hebben. D'welck is d'oorsaecke gheweest waerom dat wy, noch sijnde in onser jonckheit, de handen af trocken van de superintendentie van de financien... Wy dancken Godt dat selve doer onses vyandts stilswijghen ghylieden ghenoegh moeght bekennen, Myne Heeren, hoe dat men selfs gheen achterdencken van ons en heeft, als dat wy souden eene de gheringhste mijte wt de ghemeene penninghen tot onsen profijte toegheeygent hebben’.

[p. 281]

door den kleinen man leed geleden, het gaat hem aan het hart¹. Komt men hem doodschieten, zijne laatste gedachte, ofschoon hij een huis vol onverzorgde dochters heeft, is niet voor zijne vrouw of zijne kinderen, maar voor dat volk hetwelk hij misschien onbedachtzaam in zijn verzet gestijfd en in een te ongelijken strijd geworpen heeft. Hij gevoelt zich den verantwoordelijken persoon².

Het andere wat in zijne eigen oogen (ook hij moet iets voor zijn engelebak doen) den onfatsoenlijken toon zijner Apologie verontschuldigt, is de overtuiging dat zijne politieke gedachte eene toekomst heeft. Vóór Hendrik IV van Frankrijk toont hij door zijne daden eene hoogere wet dan den gewetensdwang te eerbiedigen. Van roomsch wordt hij in het algemeen belang gereformeerd, gelijk na hem de fransche koning van gereformeerd roomsch worden zal. Moet hij het zamenwonen van verschillende gelooven, met gelijke regten onder één dak, in de praktijk alsnog voor onmogelijk houden, hij ziet althans in dat de gouvernementen

1 Bij Silvius, bladz. 73 der Apologie: ‘Wie soude sonder hertsweer en treuren konnen verhaelen alle dat verbannen, ontweldighen van goede, vanghen ende spannen, alle die geleden pijne ende smerten, soo menigherhande soorte van afgrijselicke ende jammerlicke dooden, daer dese bloetgierighe luyden de arme ondersaten der landen van herwaerts-over, so langhe mede gequelt hebben?’

2 Over de echtheid der woorden: ‘Mon Dieu, aye pitié de moy et du pauvre peuple’, bij R. Fruin, Gids 1884, II 244 vgg.

[p. 282]

‘de coorde van haer eyghen verdervenisse draeyen’, wanneer zij, om tot eenheid in het godsdienstige te geraken, ‘den wegh van die wreede ende barbarische vervolginghe nemen’¹. Hem is de hoofdzaak niet welk geloof er beleden, maar of er afstand gedaan wordt van het heilloos beginsel door ‘'t middel van den vyere ende sweerde’ de menschen van meening te doen veranderen². Hem is zij of de Staten al dan niet eene heilzame kontrôle over het monarchaal gezag uitoefenen³; of het volk op zijne beurt waakt dat de gewaarborgde grondwettige bepalingen geen doode letter blijven⁴; of tusschen de verschillende deelen des lands de onmisbare zamenhang heerscht⁵.

1 Bij Silvius, bladz. 148 der Apologie.

2 Bij Silvius, bladz. 95 der Apologie.

3 Bij Silvius, bladz. 56 der Apologie: ‘Van de oprechte Coninghen ende Princen ende goede vaderen des volcks wert de edel vergaderinghe der Staeten bemint, gheeert, ende gerespecteert, als sijnde het reghtsinnigh fondament ende versekeringhe van alle policyen, ja het eenigh steunsel daer de Vorsten vry ende vaste op moghen berusten’.

4 Bij Silvius, bladz. 107 der Apologie: ‘Wat is den volcke daermede gheholpen dat se schoone privilegien hebbe in reyn perckement geschreven in een coffer liggende, so se doer 't middel ende toedoen van de Staeten niet onderhouden ende ter executie ghestelt en werden, opdat men de kracht ende werkinghe der selven moghe bevinden?’

5 Bij Silvius, bladz. 143 der Apologie: ‘Onderhoudt uwe Unie wel, Myne Heeren, bewaert uwe Unie wel. Siet neerstigh toe dat ghy niet alleene met woorden of by geschrifte, maer oock met der daet, ter executie ende in 't werck stelt t'ghene dat het bundelken pijlen met eenen bandt t'samen gheknoopt ende ghebonden, het welcke ghy in uwen seghel voert, mede brenght ende beduydt’.

[p. 283]

Dit is het geheim zijner zedelijke meerderheid. Egmond, Hoorne, Pallandt, Brederode, Lumey, Blois, Sonoy, Boisot, Marnix, Van der Does, Van der Werff, Coornhert, Loyseleur, Oldenbarnevelt, - alle Nederlanders of Franschen die met hem in den opstand betrokken zijn geweest zien wij hem voorbijtrekken. Hij overtreft ze allen; zijne eigen broeders in kluis, en Alva noch Parma uitgezonderd. Hij bezit de kleine hoedanigheden die den volksheld, de groote die den staatsman en den statestichter maken. Zijn dictatorschap (want een ieder weet dat hij slechts voor de leus de Staten-Generaal zijne souvereinen noemt)¹ is de alleenheerschappij der rede. De omstandigheden zijn van dien aard dat geen staatsbladen hem verhinderen uitvoering te geven aan het goede dat gedaan moet worden.

1 Opdragt der Apologie aan de Staten-Generaal: ‘Nademael dat wy ulieden alleene in dese weerelt voor onse overheeren bekennen’.