Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XXXIII [Vondel en de klassieken]

Vondel leeft zoo lang en is zoo overvloedig, dat men zijn arbeid niet gemakkelijk overziet. Het komt ons echter te stade dat hij, even ligt aandoenlijk als rijk begaafd, aan zeer verschillende aandriften gehoorzaamt en niet minder verschillende invloeden onder-

[p. 233]

gaat. Vandaar bij hem tamelijk scherpe lijnen van afscheiding; lijnen die in onze voorstelling allengs beelden en groepen worden.

Één hoofdgroep vormen de navolgingen van het klassieke, die zijne hollandsche poëzie aan de latijnsche van Daniel Heinsius en Hugo de Groot verbinden en in het algemeen aan de filologische school.

Het is zoo dat de resultaten, waartoe in de dagen van Vondel's opkomst te onzent de wetenschap der filologie geraakt was, door hem slechts gevulgariseerd worden. Op te gevorderden leeftijd gaat hij latijn en grieksch leeren, en blijft in de studie der oude talen te zeer dilettant.

Met dit vulgariseren echter is het hem volle ernst. Niet alleen vertaalt hij stukken van den tragedieschrijver Seneca¹, de heldinnebrieven en de herscheppingen van Ovidius², de oden van Horatius, en tweemalen den geheelen Virgilius, - eerst in proza, dan in verzen, - maar hij schrijft ook eene tamelijk geleerde verhandeling over hetgeen vroeger en later is aangevoerd voor de stelling dat Homerus een grooter dichter dan Virgilius, Virgilius een grooter dichter dan Homerus geweest is. Hoewel hij geen namen van leidsche of andere professoren noemt, uit wier werken deze kennis door hem geput is, geeft hij zich toch geenszins voor haar vinder uit. Hij wil enkel referent zijn³.

1 Troas of Amsteldamsche Hecuba, 1625; Hippolytus, 1628.

2 Het kenmerkt Vondel dat op zijne Heldinnebrieven naar Ovidius, 1642, door het ineenvloeijen van het klassieke en het christelijke bij hem, in hetzelfde jaar de Brieven der Heilighe Maeghden gevolgd zijn. - De vertaling der Herscheppingen is van 1671.

3 5^de Deel van Van Lennep's Vondel, bladz. 17-23. - De prozavertaling van Virgilius is van 1646; de vertaling in verzen van 1 60. De vertaling der Oden en der Ars Poëtica van Horatius (proza) dagteekent van 1654.

[p. 234]

Ook grieksche dichtwerken worden door hem overgezet; tragedien, of brokstukken uit tragedien¹; en het een bij het ander blijft van het begin tot het einde zijn tooneelarbeid beheerschen, die onder zijn werken zulk eene voorname plaats beslaat. Met uitzondering alleen der Leeuwendalers is al hetgeen Vondel voor den schouwburg schrijft onveranderlijk gevormd naar één model. Hetzij hij onderwerpen behandelt uit de nieuwere geschiedenis van Engeland of van China²; hetzij hij bij de christelijke kerkgeschiedenis aanklopt³, de jaarboeken van het middeneeuwsch Amsterdam opslaat, of Tacitus over Claudius Civilis⁴; hetzij Flavius Josephus hem zijne stof levert⁵, of het Oude Testament⁶, of de sage der antieke helden⁷, - altijd zijn het tooneelstukken van grieksch-romeinsch snit. Ner-

1 Vertalingen naar Sofokles: Elektra, 1639; Koning Edipus, 1660; Herkules in Trachin, 1668. - Naar Euripides: Ifigenie in Tauren, 1666; Feniciaansche of Gebroeders van Thebe, 1668. - Vondel's Gebroeders, 1639, en Vondel's Jeptha, 1659, vloeijen over van herinneringen nit Euripides' Hecuba en Euripides' Ifigenia in Aulis.

2 Maria Stuart, 1646; Zungchin, 1666.

3 Maeghden (legende der H. Ursula), 1639; Peter en Pauwels, 1641.

4 Gysbrecht van Aemstel, 1637; Batavische Gebroeders 1662.

5 Hierusalem Verwoest, 1620. Uit Flavius Josephus.

6 Het Pascha, 1610; Joseph in 't Hof, 1635; Gebroeders, Sauls Zonen, 1639; Joseph in Dothan en Joseph in Egypten, 1640; Salomon, 1648; Lucifer, 1654; Jeptha, 1659; Koning David in Ballingschap, Koning David Hersteld, Samson, 1660; Adonias, 1661; Adam in Ballingschap, 1664; Noah 1667.

7 Palamedes, 1625; Salmoneus, 1657; Faëton, 1663.

[p. 235]

gens worden de koren gemist; overal wijkt de handeling voor de redenering of het gesprek, of treedt voor beiden nu de alleenspraak in de plaats, dan het verhaal. Wij denken er bij aan een cliché of een patroon.

Daarna komen in aanmerking, - niet de hollandsche schrijvers of dichters uit den voortijd, die nevens de klassieken Vondel's geest of Vondel's smaak helpen vormen, - maar de hollandsche gebeurtenissen zijner eigen dagen.

Dit is een voornaam punt. Evenals Hooft uit zichzelf zijn proza haalt, doet Vondel het de taal zijner poëzie; en daaraan danken voor een niet klein gedeelte zijne gelegenheids-, zijne geschied-, zijne hekelzangen, en evenzoo de reijen zijner spelen, hunne bekoring. Uit niets blijkt dat ook maar één leermeester, dood of levend, een beslissend overwigt op hem uitoefent. Niemand kan het hollandsch boek noemen waaruit Vondel hollandsch zal geleerd hebben¹.

1 In de Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunste, 1650 (bij Van Lennep, VI 44 vgg.), worden geen vroegere vaderlandsche auteurs met name genoemd. Vondel stelt hunne werken, voor de kennis der taal, op één lijn met de oude stedelijke keuren enz.: ‘Wat onze spraeck belangt, die is, sedert weinige jaren herwaert, van bastaertwoorden en onduitsch allengs geschuimt, en gebouwt... Zoo men uit hunne [der taalzuiveraars] gedichten en schriften, ook uit Neerlantsche hantvestboecken, de eige manieren van spreecken by een zamelt, en zich eigen maeckt, daer is een schat van welsprekenheit by der hant.’ Met deze verwijzing naar de charters stemt overeen hetgeen van de middeneeuwsche poëzie gezegd wordt: ‘In oude Hollantsche liederen hoort men noch een natuurlijcke vrypostigheit, vloeientheit, en bevallijcken zwier.’ Geschreven in het 63^ste levensjaar.

[p. 236]

Leermeesters onder den blooten hemel daarentegen, hij telt ze bij de vleet. Het geheele tijdvak der vaderlandsche geschiedenis, hetwelk van den val van Oldenbarnevelt in 1619 zich uitstrekt tot den val van Jan de Witt in 1672, beleeft hij en maakt het mede als een veldtogt. Onder zijne oogen wordt Amsterdam de hoofdstad des lands. Hem persoonlijk treffen slagen der fortuin. Zijn vaderhart wordt bedroefd. Ook in zijn hoofd stormt het bijwijlen; tot hij van onroomsch roomsch wordt, en daar vrede bij vindt. Het eenige wat aan zijne openbare vorming ontbreekt, is les in de opgeruimdheid. De man der meer dan dertig treurspelen schrijft niet één blijspel.

De theologie echter, welke bij hem als bij De Groot de plaats der vrolijkheid vervangt, doet zijne taalkennis geen schade. Deze schijnt toe te nemen, naarmate zijne geloofsverandering hem noodzaakt, in lierzangen, in eene epische proeve, in leerdichten, een grooter aantal vierkante roeden godgeleerdheid vol te schrijven¹. Zijne heerschappij over taal- en dichtkunde groeit ten slotte zoozeer aan, dat zij eene eeuw na zijn dood de stof eener lijvige monografie leveren zal². Onze eeuw zal woordenboeken op Hooft en eene spraakleer van Vondel zien ontstaan.

1 Altaargeheimenissen, 1645, bijna vijfduizend tweehonderd verzen. - Bespiegelingen over Godt en Godtsdienst, 1662, ruim zevenduizend driehonderd verzen. - Joannes de Boetgezant, 1662, ruim drieduizend driehonderd verzen.

2 Huydecoper, Proeve van Taal- en Dichtkunde in vrymoedige aanmerkingen op Vondel's vertaalde Herscheppingen van Ovidius, 2^de druk, 1782-1788, drie deelen.

[p. 237]

Eindelijk: de invloed der levende talen van het buitenland, voornamelijk van het fransch.

Kort vóór Vondel werd te onzent aan de mogelijkheid geloofd dat de nederlandsche taalzuivering zou kunnen uitgaan van Duitschland. Bij Coornhert vindt men aanduidingen van dien aard¹. Duitschland echter stond door den dertigjarigen oorlog eerlang in zulke mate geteisterd te worden, dat met de kunst ook de letteren er tijdelijk moesten ondergaan. Er vallen uit Vondel's werken geen afdoende bewijzen bij te brengen dat hoogduitsche auteurs door hem bestudeerd of nagevolgd zijn.

Evenmin had de skandinavische of de engelsche litteratuur vat op hem. Van de beweging op tooneelgebied in Engeland, uit welke Shakespeare was voortgekomen, is Vondel zich niet bewust geweest; of, heeft hij er van gehoord, noch zij wekte zijne belangstelling, noch daarna de poëzie of het proza van Milton.

Aan zijne gemeenzame bekendheid met sommige Italianen kan niet getwijfeld worden. De eene helft zijner Leeuwendalers trok hij uit Guarini, de andere helft uit Tasso. Zeker, de herders en de herderinnen van Aminta (1581) en van den Pastor Fido (1585) zijn eigenlijk overbeschaafde jongelieden van het hof, die in keurige taal de keurigste gevoelens voordragen; terwijl in Vondel's landspel al dit uitgezochte vervangen wordt door boersche hartelijkheid. Doch Vondel had te rekenen met de amsterdamsche schouw-

1 ‘Hoe groote naersticheit, moeyte, arbeydt ende coste byden Hoochduytschen gedaen wert om henluyder tale te verbeteren enz.’ Coornhert, 1561.

[p. 238]

burgbezoekers van 1648, die, zonder deze of eene soortgelijke overzetting in het aarlanderveensch, het stuk niet zouden begrepen hebben¹.

Nog veel vertrouwelijker in elk geval dan zijn omgang met de Italianen was zijn verkeer met de Franschen, wier taal hij al vroeg zoo goed kende dat er van zijn drieëntwintigste jaar een tamelijk uitgebreid fransch vers zijner vinding bewaard gebleven is².

Gelijk men zien kan uit de klagten van verschillende hollandsche dichters over fransche navolging in het begin der 17^de eeuw³, gaven ook in dit tijdvak de letteren van dat land te onzent den toon. De brekebeenen overdreven slechts hetgeen personen van gezag door hun voorbeeld wettigden. Coornhert volgde bij het overzetten van Boccaccio eene fransche vertaling; denkelijk die van Le Maçon. De Homerus dien Van Mander zijne landgenooten aanbood was de navolging eener fransche navolging⁴. Spieghel, Hooft,

1 De Leeuwendalers zijn in Mei en Junij 1648 herhaaldelijk te Amsterdam vertoond bij de feesten ter eere van den Munsterschen Vrede. - C.N. Wybrands, Het Amsterdamsch Tooneel, 1873, Bijlage Z, bladz. 259, en Dietsche Warande 1874, X 423 vgg.

2 Opdragt van Het Pascha aan Jan Michiels van Vaerlaer, 1610. Bij Van Lennep, I 42 vgg. Nalezingen, bladz. 17. - Twee vierregelige fransche epigrammen van Vondel, beiden van 1619, verschenen onlangs op nieuw in Oud-Holland, 1883, bladz. 17 vgg.

3 Scriverius, 1618. Het hollandsch verdedigd:

Tael ongelooflick soet, princes van alle taelen,
Gheboren om de croon van anders hooft te haelen, enz.

4 Haarlem, 1611. Het zijn de eerste boeken der Ilias, naar de fransche verzen van Hugues Salel (1504-1553?) Salel, die voor dezen arbeid van Frans I de abdij van Saint-Chéron ten geschenke ontving, berijmde eene fransche proza-vertaling, gemaakt naar de latijnsche van Laurentius Valla (1515).

[p. 239]

Beverwyck, kenden Montaigne van buiten. Hooft werd door zijne vrienden de nederlandsche Amyot genoemd, excerpeerde de militaire gedenkschriften van Montluc, schreef rijmpjes bij de tragische historien van Belleforest, en voerde bij ons de rhythmen van Ronsard en der Pléïade in. Bredero ontleende verschillende tooneelstukken aan het romantisch drama in Frankrijk, en trok zijne beste komedie uit de fransche vertaling van een spaanschen roman¹. Anna Roemers verdietschte de Emblemes Chrestiens van Georgette de Montenay². La Semaine of de Scheppingsweek, van Du Bartas, werd door een vriend van Constantyn Huygens in hollandsche verzen overgebragt. Vondel vertolkte breede fragmenten uit la Seconde Semaine van denzelfden.

Niemand zal beweren dat de italiaansche letterkunde op onze nederlandsche der 17^de eeuw geheel zonder invloed gebleven is. Een voldoend aantal op zichzelf staande proeven bewijzen het tegendeel. Van den invloed der spaansche kunnen uit Huygens en uit Cats beslissende getuigenissen aangevoerd worden³. Doch veel sterker was de fransche invloed. Geen sprekender voorbeeld, nevens de poëzie van Hooft, dan de treurspelen van Vondel.

1 Bredero's Spaansche Brabander, 1618, is gevolgd naar de avonturiersgeschiedenis van Lazarillo de Tormes door Diego Hurtado de Mendoza, 1554. - Jan Ten Brink's monografie, 1871.

2 Tekstuitgaaf door Nicolaas Beets, 1881.

3 Willem de Clercq's verhandeling over dit onderwerp, 1824.