Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XXXII [P.C. Hooft. De briefschrijver]

De Nederlandsche Historien zouden mislukte kunst zijn, eene historische schilderij zonder waardigheid van koloriet of van toon, indien zij niet van het begin tot het einde, ook wanneer het aanbreken van een nieuwen en blijder dag er in doorschemert, zonder afwisseling een somber tafereel ontrolden³. Zoo eischte het de stemming in Nederland gedurende de moeijelijke jaren over welke het verhaal zich uitstrekt, 1555-1587; jaren van strijd en van lijden, van haat en van vertwijfeling, van wanhopigen moed, welke door een nederlandsch dichter ónzer eeuw met één meesterlijken trek geteekend worden, wanneer hij zegt dat de zon die ze bescheen eene bloedkleur vertoonde⁴.

3 Plaatsen uit de Historien hiervóór, II¹ 29 noot 1, 41 noot 3 en 4, 43, 44, 45, 48 vg., enz.

4 Da Costa, Slag by Nieuwpoort, 1858, aanhef:

Hoe zag in Nederland de zon zoo rood?...

[p. 229]

Hooft zelf echter wordt niet enkel uit dit geschiedwerk, maar ook (over zijne verzen heb ik kort geleden elders gesproken) uit zijne brieven gekend; en met grond kan beweerd worden dat, zoo alleen de Historien ons van de tweede helft der 16^de eeuw een juist denkbeeld geven, alleen de Brieven dit van de eerste helft der 17^de doen. Wij zouden eene valsche voorstelling van den schrijver bekomen, indien wij de eenen te zeer van de anderen scheidden¹.

Wanneer men van Hooft's brieven zegt dat zij naar de lamp rieken, dan bedoelt men wezenlijk dat hij de eerste Nederlander geweest is die in het nederlandsch heeft gedaan hetgeen vóór hem alle groote auteurs der renaissance, Italianen, Franschen, Engelschen, Duitschers, en ook de Nederlanders zelf, vaak in het latijn deden: brieven schrijven die bestemd waren als stijlproeven te dienen, kleine gedichten in proza, droefgeestig, ernstig, luimig, al naar de geest getuigde, of door de omstandigheden, ten einde den persoon aan wien men schreef in zekere stemming te brengen, geëischt werd².

Teregt houden wij ons overtuigd dat Hooft in het leven noch zoo gemaakt was, noch zoo gezocht, noch altijd op die wijze met de punten der schoenen naar buiten liep. Het is bij hem, zoodra hij de pen opvat, een tot tweede natuur geworden aanwensel. Zelden dreef een schrijver de zorg voor zijn eigen proza ver-

1 Van Vloten, P.C. Hooft's Brieven, 1855-1857. Vier Deelen.

2 Brieven van Erasmus hiervóór, I 361 vgg., 375 vgg. - Brief van Hooft aan Constantyn Huygens, 29 December 1628. Bij Van Vloten. N^o 191.

[p. 230]

der dan Hooft. De groote meerderheid zijner brieven is enkel tot ons kunnen komen omdat wij er de minuten van bezitten, door hem en de zijnen bewaard. Niet alleen huwlijksaanvragen (gelijk aan de dame welke hij voor zijne tweede vrouw begeerde) stelde hij vóór het overschrijven tot in bijzonderheden vast¹, maar ook knorbrieven aan eene voormalige keukenmeid²; ook, in kwaliteit als baljuw van Gooiland, dienstbrieven aan prins Maurits. Of het eene novelle ware vertelt hij den prins de geschiedenis van een gratie vragenden kerel uit Weesp, die, gesard door een gemeenen waard in die stad, aan dezen een manslag begaan heeft en, voortvlugtig, bij verstek gevonnisd is. Er zijn er een half dozijn van die soort³.

De beroemde brief aan Maria Tesselschade, over het verlies zijner eerste echtgenoot, is eene kleine zielkundige verhandeling. Het verschijnsel der smart wordt er met aandacht beschreven en wijsgeerig beoordeeld. Elke uitdrukking is afgewogen⁴.

Niet minder kunstig zijn vrolijker epistels, aan dezelfde en aan anderen. Figuurlijke gezegden worden volgehouden op eene wijze die van nadenken getuigt. Aardigheden hebben een begin, een midden, en een einde. Te bekwamer plaats verschijnen toespelingen op de oude of de nieuwere letteren: ‘U E. heeft hier haere muilen gelaeten. Dit 's een leelijke vergetelheit. Want het waer beter dat'er U E. de voeten vergeten

1 Aan Heleonora Hellemans. Bij Van Vloten N^o 178.

2 Aan Aeltjen de Lange. Bij Van Vloten N^o 210.

3 Aan prins Maurits. Bij Van Vloten N^o 83, 111, 118, 130.

4 Aan Maria Tesselschade. Bij Van Vloten N^o 132.

[p. 231]

had, en 't geen daer aen vast is. De vloer (acht jck) heeft U E. willen houden, ende ghy zijt haer ontslipt gelijk Corisca den Satyr, daer de perrujk in den loop bleef. En zeeker, steenen en planken leggen en treuren, om dat ze niet langer van die zoete treedtjens gestrookt worden. Niettemin, deze achteloosheit Uwer E. doet ons hoopen dat wy noch eenigh ander overschot zullen vinden, ende moghelijk U E. hart hier in eenighen kamerhoek zal vergeten zijn’.¹

De straks vermelde brief aan Eerbaere Aeltjen de Lange tot Delft, dien wij te danken hebben aan de nasporingen van een nog te vroeg aan de wetenschap ontvallen geleerde onzer dagen², is eene merkwaardige proeve. Hooft daalt er af tot de bevatting eener wispelturige vrouw uit het volk, vroeger zijne getrouwe dienstbode, maar door de tegenspoeden van een doorgedreven huwlijk eene kwaadspreekster geworden, ook van de zijnen en van hem, en die hij daarom met opzet vermeden had te gaan bezoeken.

‘Nojt heb ick U geraeden Peel te trouwen’, schrijft hij haar, ‘maer ter contrarie hebt ghy, tegens mijnen raedt ende zin, schrijvens van hem aengenomen, ende hem verdaghvaert en gesproken ten hujze van mijnen zalighen vaeder, terwijl ick in de Beemster was... Indien Peel u gebonden of mishandelt heeft, dat is geschiedt bujten raedt ende daedt van my.... Niettegenstaende alle weldaeden lastert ghy my achter

1 Van den Huize te Muiden aan Maria Tesselschade, 1 Augustus 1633. Bij Van Vloten N^o 437.

2 Verschillende onuitgegeven brieven van Hooft zijn het eerst teruggevonden door wijlen Dr. van Vloten.

[p. 232]

mijnen rugge; tegens uwe vrienden met woorden; tegens Adriaen Cornelissen met schrijven; ende in mijn aenzicht met uwen brief ende t'elkenmaele als ick met U spreek; ende loont alsoo goedt met quaedt. Hebt daerom niet vreemt te vinden dat ick U ongaerne bezoek; want ick en kan U niet helpen ende moet onverdient verwijt hooren’.

In een historischen roman uit de 17^de eeuw in Nederland, gelijk onze leeftijd ze Walter Scott leerde afzien, zou het beeld dezer Aaltje, uit Hooft's filippica naar voren getreden, de geschikte stof eener episode leveren kunnen. Ik geef slechts zooveel trekken als noodig zijn om te doen gevoelen dat de man der Nederlandsche Historien stilist en geoefend prozaschrijver blijft, ook wanneer hij voor een keer zijne renaissance-sieraden er aan geeft, en zijn best doet eenvoudig sterveling te schijnen.

Zonder overdrijving kan niet beweerd worden dat de geheele verdere nederlandsche letterkunde van het tijdvak door Hooft's brieven in de schaduw gesteld wordt. Maar er is toch iets van aan.