Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XXV [Hugo de Groot en de staathuishoudkunde. Willem Usselincx]

De Groot's geschriften over natuur-, staats- en volkeregt worden op treffende wijze aangevuld door de

[p. 165]

staathuishoudkundige van zijn ouderen tijdgenoot Willem Usselincx die hem overleefde. De Groot stierf in zijn drie en zestigste; Usselincx werd meer dan tachtig.

Er bestaat ten aanzien van De Groot een vooroordeel hetwelk mij toeschijnt tegen een nader onderzoek niet bestand te zijn; ik bedoel dat hij ijdel of een schoolvos was.

Sedert zijne benoeming tot zweedsch ambassadeur te Parijs, wel is waar, nam hij het kinderachtig kwalijk indien hollandsche vrienden, in brieven aan zijn adres, verzuimden hem ‘Excellentie’ te noemen. Zelfs toespraken van den goeden Vondel, die nog wel sedert jaar en dag in het eeren van De Groot zich uitgesloofd had, werden wegens het ontbreken of verminken dezer titulatuur knorrig en minachtend terzijde gelegd, zoo niet in een hoek gesmeten of verbrand¹.

Men moet echter deze gevoeligheid van den miskenden vaderlander, schier malend op het punt dat een ieder in Holland het er op toelegde hem te vernederen of te grieven, niet verwarren met het karakter van den mensch.

Uit De Groot's ingenomenheid met Stevin, man zonder akademische vorming of akademischen rang, hebben wij het regt te besluiten dat de verwaandheid hem wezenlijk vreemd was. Slaat men voorts in zijn Regt van prijsverklaren de plaatsen na waaruit blijkt

1 Hugo de Groot aan Willem de Groot, Parijs 13 April 1641: ‘Aliter scriptis ad me litteris non modo nihil respondebo, sed et eas exuram, ut jam feci Barlaeanas et Vondelianas’. N^o 542 der Epistolae van 1687, Appendix.

[p. 166]

hoe gaarne hij zich in betrekking stelde met knappe mannen der praktijk, zeevaarders of kooplieden, dan verdwijnt de pedant voor goed uit het gezigt. Er blijft slechts plaats voor den belangstellenden weter, tuk op het vermeerderen zijner kennis.

Dit tot mijne regtvaardiging bij lezers die er zich over verwonderen mogten dat ik den ongeletterden en schier vergeten Usselincx niet slechts in één adem met Hugo de Groot noem, maar te verstaan geef dat De Groot zaken over het hoofd heeft gezien welke door Usselincx opgemerkt zijn. Al ontbreekt het bewijs dat de twee mannen elkander ooit ontmoet hebben, wij kunnen ons verzekerd houden dat geen eigenwijsheid De Groot zou hebben verhinderd Usselincx aan te hooren.

In het staatkundige en het kerkelijke, dit moet toegegeven worden, waren zij onverzoenlijke tegenstanders. Usselincx behoorde tot de partij der uitgeweken Vlamingen in wier oogen de strengste kalvinisten naauwlijks streng genoeg, en mannen als Oldenbarnevelt en De Groot jammerlijke vrijdenkers waren. Wegens het dwarsboomen zijner plannen tot oprigting eener Westindische Compagnie haatte hij Oldenbarnevelt persoonlijk. In een zijner memorien verhaalde hij naderhand met welgevallen en ophef, prins Maurits te hebben aangespoord Oldenbarnevelt met de wapenen omver te werpen, en dat de prins naar dien raad met instemming geluisterd had¹.

1 Usselincx aan de Staten-Generaal, 25 Oktober 1639: ‘Als syn Exc. den Prince van Oragnien Mauritius hoogloffelycke gedachtenis met de Advocaet van Hollandt Bernevelt in uwe Ho: Mo: vergaederinge harde woorden gehat hadde, soo quam ik snamiddachs by hem om te spreken, maer vont hem seer gestoort in syn camer over en weder wandelende, ende liet my tegens syne gewoonte lange staen sonder spreken. Waerover ik ten lesten twoort nam seggende: Genadige Heer, my dunckt dat uwe Exc. seer ontstelt is. Hy antwoorde: 't Is waer, maer hebbe ick daer geen reden toe? Ick seyde niet te weten wat reden hy hadde. Daer op hy antwoorde: Omdat ick vreese dat wy sullen over hoop liggen. Ick seyde al lacchende: Vreest uwe Exc. dat? en het is tgene dat ick hope. Wel, seyde syn Exc., warom hoopt gy dat? Ick antwoorde: Om dat ick sien dat de disordre te wyt is ingebroken om met ordre geholpen te worden; wy moeten daer met disordre uyt, of uwe Exc. en 't landt is verloren. Waer op syn Exc. vragde: Wat dan? Ick antwoorde: Ick ben geen crygsman, maer hadde ick 3 of 4 duysent soldaten, ick salt remediëren of daer by sterven. Syn Exc. begonde te lacchen, seggende: Wat woudt gy doen? Ick seyde: Soo ende soo soude ick doen. Waerop syn Exc. weder seyde: Ghy hebt gelyck, t'moet soo gedaen worden, maer ghy moettet niet seggen. - Ick gaff hem stoffe om de saecke te konnen antwoorden soo t'noot ware geweest, die hy daer na schriftelyck van my voorderde’. Bij O. van Rees, Staathuishoudkunde, II 107 noot 2.

[p. 167]

Het nageslacht echter heeft het regt, personen en stelsels te beoordeelen onafhankelijk van zulke kleingeestigheden. Hetzij men Usselincx wegens zijn miskennen van Oldenbarnevelt verfoeije of liefhebbe, zijn naam vertegenwoordigt de nederlandsche staathuishoudkunde der 17^de eeuw; wetenschap toen belangwekkender dan eenige andere misschien, omdat zij zich nog niet bewust was eene wetenschap te zijn, zij van niet één katheder aan niet één hoogeschool onderwezen werd, niemand vooralsnog er op bedacht was geweest haar tot een handboek te herleiden, en zij in vlugschriften over aangelegenheden van den dag hare natuurlijke uiting vond.

[p. 168]

Men heeft in onzen tijd beproefd eene geschiedenis der nederlandsche staathuishoudkunde in de 17^de eeuw te schrijven; en, gaan wij enkel met de redenering te rade, dan was het ondernemen geregtvaardigd. Volgens Usselincx zelf vormden de Zeven-Provincien ‘een florissanten Staat, welcks gelijcke in Europa toen niet en was’.¹ Niets natuurlijker dan te onderstellen dat die bloei de vrucht was van een in Nederland aangenomen ekonomisch-politisch stelsel, en er wetenschappelijke werken der 17^de eeuw bestonden waarin men deze tot het verleden behoorende ekonomisch-politische beginselen, beter dan in eenige andere litteratuur van dien tijd, opsporen en bestuderen kon².

De uitkomst heeft echter geleerd, als ik zeide, dat dit eene vergissing was³. De staathuishoudkunde werd aan de nederlandsche universiteiten der 17^de eeuw niet onderwezen. Er waren geen juridische professoren met staathuishoudkundige systemen. De litteratuur over het onderwerp was eene pamfletten-litteratuur⁴. De

1 Usselincx, Waerschouwinge over den Treves, 1630. Bij O. van Rees, II 136.

2 Etienne Laspeyres, Geschichte der volkswirthschaftlichen Anschauungen der Niederländer und ihrer Litteratur zur Zeit der Republik, Leipzig 1863. Bekroond antwoord op de prijsvraag: ‘Quellenmässige Darstellung der nationalöconomischen Litteratur in Holland bis zum Anfang des xviii. Jahrhunderts’.

3 ‘Ich bemühte mich in einer längeren Einleitung den Beweis zu erbringen, dass die Stärke der niederländischen Nationalöconomik nicht in grösseren wissenschaftlichen Werken, sondern eben in den Gelegenheitsschriften beruhte’. Laspeyres, Voorrede, bladz. ix.

4 Bibliografie dezer litteratuur bij Laspeyres, bladz. 293 vgg. - Aanvulling bij O. van Rees, II 494 vgg.

[p. 169]

wetenschappelijke zijde van het vraagstuk werd in wijsgeerige geschriften over staatsbestuur slechts ter loops aangeroerd¹.

Men neme Leeghwater's plannen tot droogmaking der Haarlemmer-meer. Deze en dergelijke ondernemingen rustten, zoo men wil, op wetenschappelijke onderzoekingen². Reeds Stevin had er op gewezen dat men door putboringen in veenachtige gronden niet alleen tot het bekomen van dieper liggend drinkbaar water geraken, maar ook omtrent de geschiktheid van verschillende bodems voor den landbouw zich aldus op afdoende wijze vergewissen kon. Stevin rekende deze nieuwe kennis onder de merkwaardige veroveringen der eeuw³.

Doch, uit de ondervinding der droogmakerijen eene leer van den nationalen rijkdom voor de scholen af te leiden, daaraan werd niet gedacht. Men bepaalde er zich toe, in geschriften als het Haarlemmer-Meerboek, op de winsten te wijzen, afgeworpen door het bedijken van de Schermer, de Purmer, de Beemster, en vijfentwintig andere plassen⁴.

Dat het slagen dezer ondernemingen aan zekere wetten hing, en het om rijk te worden niet genoeg

1 Over ekonomisch-politische denkbeelden in Nederland van De Groot tot Bynkershoek bij Laspeyres, Inleiding, bladz. 3-28. Ook Spinoza en De la Court worden daar herdacht.

2 Over Leeghwater bij Laspeyres, bladz. 212.

3 ‘Sulcx dat ick acht dit te meugen gerekent worden onder de groote vonden, die niet alleen t'onsen tyden, maer over veel hondert jaeren, tot 's menschen kennis gekomen zyn’. Stevin, Onderscheyt van de Oirdeningh der Steden.

4 Hiervóór, II¹ 412 vgg.

[p. 170]

was geld in het uitmalen der Beemster te wagen, dit wist niemand beter dan Usselincx. Hij stak in die zaak een goed gedeelte van zijn fortuin, en deed de jammerlijkste ondervinding op. Een bankroet was het gevolg; zoodat Oldenbarnevelt naderhand met reden van hem zeggen kon, dat de plannemaker Usselincx ‘zeer veel duysenden meer schuldig was als hij conde betalen’.¹

Usselincx' gedachten toch waren levenslang vervuld met eene becijfering van anderen aard, en te kwader uur had hij zich de Beemster voorgesteld als eene belegging die met gesneden brood gelijkstond. In de digte gelederen der brochures van het tijdvak die betrekking hebben op het stichten van maatschappijen ter exploitatie van overzeesche gewesten, beslaan niemands geschriften zoo veel plaats als zijne prospektussen en memorien handelend over het oprigten eener Westindische Compagnie. Voor dit denkbeeld, zeer verschillend van dat hetwelk naderhand door de Maatschappij van dien naam verwezenlijkt is, heeft Usselincx gestreden, geleden, zestig jaren lang, tot martelaarwordens toe. Het is zijne opkomst en zijn ondergang geweest; en vooral uit dit oogpunt verdient hij naast De Groot gesteld te worden².

Beiden waren buitengewone mannen met utopien, en vertoonden de gewone ongelijkheid aan zichzelf welke men bij utopisten aantreft. Ongehoord noemden zij het dat de paus van Rome zich aanmatigde pach-

1 Verhooren van Oldenbarnevelt, 1850, bladz. 74.

2 Geschiedenis van Usselincx bij O. van Rees, Staathuishoudunde, 2^de Deel, 3^de Hoofdstuk.

[p. 171]

ter van alle zeeën der aarde te zijn, en ook ten aanzien der volken in beide Indien souvereiniteitsregten te bezitten¹. Zijzelf echter handelden niet anders. De Groot is advokaat eener Oost-Indische Compagnie welke de aziatische zeeën beoosten de Kaap de Goede Hoop als hare regtmatige prooi beschouwt², en niet verdragen wil dat zelfs Nederlanders, al ontdekken zij nieuwe zeestraten, met hunne eigen schepen naar Java stevenen en er handel drijven³. Met magt van redenen gaat hij in Engeland betoogen dat de Hollanders bevoegd zijn in de Molukken juist datgene te verrigten wat zij schennis der Vrije Zee noemen wanneer de Engelschen in Europa het nadoen⁴.

Usselincx vraagt oktrooi, eerst in Nederland, daarna in Zweden, voor eene Westindische of Zuidzee Maatschappij wier monopolie (wij gelooven naauwlijks onze oogen wanneer wij eene wereldkaart raadplegen) zich zal uitstrekken van Afrika's oost- en westkust, den Atlantischen Oceaan over, tot New-Foundland; en vandaar, met inbegrip van alle tusschenliggende eilanden, in zuidelijke rigting tot Kaap Hoorn⁵.

Wanneer de Hollanders aarzelen dit handelsgebied met de Zweden te deelen, dan vindt Usselincx hen happig en zichzelf liberaal. De wereld, zegt hij, is

1 Hugo de Groot, De Mare Libero, 1609.

2 Oktrooi der O.I. Compagnie bij 0. van Rees.

3 Het geval van den jongen Lemaire, in Bakhuizen van den Brink's studie over Lemaire den Vader.

4 De Groot's engelsche kommissie van 1613.

5 Art. ii van Usselincx's koncept-oktrooi eener Westindische Compagnie bij O. van Rees, N^o 2 der Bijlagen, 2^de Deel.

[p. 172]

groot genoeg voor meer dan één Alexander¹. Hij noch De Groot zijn zich bewust dat hunne leer der vrije zee eene impertinentie, en het regt der Hollanders evenzeer eene luchtverheveling is als dat der Portugezen of van den paus.

Usselincx' droom is, ten einde den koning van Spanje afbreuk te doen en het rijk der gereformeerde kerk op aarde uit te breiden, in Zuid-Amerika kalvinistische nederlandsche kolonien te stichten, die alle niet-gereformeerden volstrekt zullen afwijzen (niet slechts roomschen en joden, maar ook doopsgezinden en remonstranten), en in den antieken zin van het woord volkplantingen zullen zijn². Het moederland zal op die kolonien handel kunnen drijven zonder iemand uit te sluiten; doch de soort van vrijheid welke Usselincx hierbij op den voorgrond wil gesteld zien, is nogmaals eene klucht. De kolonisten, verlangt hij, zullen slechts landbouwers mogen zijn, geen kooplieden of industriëlen. Of zij al dan niet gouddelvers willen worden, is onverschillig³. Zij moeten in de eerste plaats produkten

1 ‘Vruchteloos verklaarde Usselincx van gevoelen te zijn dat de helft van de wereld groot genoeg was om twee Compagnien te laten bestaan; ten ware men met Alexander den Groote de aarde te klein achtte voor zijne begeerlijkheid’. O. van Rees, II 139.

2 De doopsgezinden worden door Usselincx ‘lantverdervende gierigaerts’ genoemd; de remonstranten op één lijn gesteld met ‘libertynen, vrygeesten, david-joristen, en verdere apostaten van de gereformeerde religie’. Bij O. van Rees, II 106.

3 ‘Het ghemeen ghevoelen is, dat den meesten ryckdom van dyen handel soude ghelegen zijn inde rycke goudt ende zilvere mijnen die Indien heeft. T'selve is een groot misverstant. Den meesten ryckdom bestaet inde verscheyden vruchten ende ghewassen die in die landen van Indien vallen’. Usselincx, in het hierna te noemen Vertooch van 1608.

[p. 173]

telen voor de fabrieken in het moederland. Het moederland moet die grondstoffen fabriekmatig verwerken, en de voortbrengselen in de kolonien verpassen aan de inlandsche bevolking.

Doch er is in dit denkbeeldige iets waardoor Usselincx van De Groot zich gunstig onderscheidt.

Eene inlandsche bevolking aan gene zijde der linie, gewelddadig onderworpen aan het nederlandsch gezag, heeft voor De Groot nooit bestaan. Op geen enkele plaats in zijn Regt van oorlog en vrede brengt hij de kwestie ter spraak, welke verpligtingen eene koloniale mogendheid ten aanzien van hare wingewesten, of in het bijzonder een land als Nederland, met betrekking tot den Maleischen Archipel heeft na te komen¹. In zijne verhandeling over De vrije zee prijst hij het werk van een spaansch theoloog en jurist der 16^de eeuw, die in een traktaat over De Indiers had aangetoond dat geen pauselijke bullen den spaanschen veroveraar het regt konden verleenen, daarginds de inlandsche souvereinen te vervangen². Den Portugezen wordt door

1 De § 10 van het Jus Belli ac Pacis 2^de Boek, 9^de Hoofdstuk, handelt alleen over volkplantingen in den grieksch-romeinschen zin van het woord.

2 De Mare Libero, c. ii: ‘Indi, cum ad eos Lusitani venerunt, etsi partim idololatrae, partim mahumetani erant, gravibusque peccatis involuti, nihilominus publice atque privatim rerum possessionumque suarum dominium habuerunt, quod illis sine justa causa eripi non potuit. Ita certissimis rationibus post alios auctores maximi nominis concludit hispanus Victoria cet’. - Francesco de Victoria (1480-1546) was hoogleeraar te Salamanca en gaf een bundel Relectiones Theologicae in het licht. Het 5^de der traktaten in die verzameling handelt De Indis.

[p. 174]

De Groot zelf de bevoegdheid ontzegd, zich in Azie als heeren en meesters te gedragen. De onvermijdelijke gevolgtrekking echter dat dan ook, toen zij van Ambon zich meester maakten en met bloedig geweld den specerijhandel monopoliseerden, de Nederlanders zich als tirannen gedroegen en verdienden bij de openbare meening in den ban gedaan te worden, - dit punt roert hij, hetzij nationale zelfzucht zijn oordeel benevelde, hetzij hij als advokaat het niet van zijne roeping achtte slapende honden wakker te maken, met geen woord aan.

Anders Willem Usselincx. Niet dat deze ten aanzien van het geoorloofde der slavernij gevoelens voorstaat welke van die van De Groot wezenlijk afwijken; maar hij is tot het inzigt gekomen dat in elk geval de slaven slechte werklieden zijn, en vrije kolonisten verweg de voorkeur verdienen. Hij brengt er het spreekwoord bij te pas: ‘Met ongewillige honden is quaet hasen vangen’.¹

Bovenal echter wint hij het van De Groot in zoover hij beseft welken beschavenden invloed de handel, in eene vreedzame kolonie, zal kunnen uitoefenen op volken als de inboorlingen van Zuid-Amerika, die niet gelijk de overwonnen natien van het

1 O. van Rees, Staathuishoudkunde, II 93 vg. - Deze en de volgende plaatsen zijn ontleend aan een van Usselincx' belangrijkste geschriften: ‘Vertoogh, hoe nootwendich, nut ende profytelick het sy voor de Vereenighde Nederlanden, te behouden de vryheyt van te handelen op de Westindien, 1608.’

[p. 175]

Oosten reeds geordende Staten vormen, maar het leven van natuurkinderen leiden, en door de minachting van Spanjaarden of Portugezen blijven die zij zijn.

‘T'is wel waer’, zegt hij, ‘datter oock veel ghelts wt Portugael derwaerts wordt ghevoert; maer dat comt om dat daer anders gheen manufacturen en worden ghesleten als die de Portugesen selfs van doen hebben. Hare slaven, die veel duysenden zijn, en hebben niets, want die meest naeckt loopen; ende alsoo en trecken sy daer gheen ander voordeel wt als den aerbeyt. Van de Wilde of Bresilianen en hebben sy oock gheen gheniet of voordeel, dewyle sy die veracht, t'onder, ende ongheoeffent houden’.

Evenzoo zouden de Spanjaarden in Mexico en Peru veel meer voordeel behalen, indien zij de inboorlingen weleer goed behandeld en minder onderdrukt hadden: ‘dewyle d'Indianen wat borghelijcker souden gheworden en, om te genieten de vrucht die van den aerbeyt compt, haer tot den aerbeyt ghewent hebben. Twelck in tijt van Vrede of Treves beter ende bequamer, met minder oncosten ende perijckels sal connen gheëffectueert worden, als in tijt van oorloge’.¹

Hersenschimmig en onpraktisch moeten wij deze denkbeelden noemen, wanneer wij uit een vorig hoofdstuk ons herinneren welke bloedige middelen door de Nederlanders der 17^de eeuw zijn moeten aangewend worden om vasten voet op Java te bekomen, en dat zij in West en Oost overal het onderspit gedolven hebben waar zij niet, naar het beginsel van Jan Pie-

1 Uit het Vertoogh van 1608, bij O. van Rees, II 90 vg.

[p. 176]

tersz Coen, de wapenen door den handel, of den handel door de wapenen steunden.

Niettemin verdient de man met eere herdacht te worden die gedurende al de jaren van een lang en moeijelijk leven, zijne eeuw vooruit, eene edelmoedige gedachte is blijven voorstaan. Waren de nederlandsche kalvinisten enkel kalvinisten geweest; hadden de omstandigheden en de hartstogten er hen niet toe gebragt tevens als oorlogvoerende kooplieden op te treden; Usselincx zou in hun midden den idealen koloniestichter vertegenwoordigd hebben. Gelijk Hugo de Groot voor Europa, was hij de man des vredes voor Amerika en voor Azie; en wij kunnen het slechts aan de tijden wijten zoo beider stem die eens roependen in de woestijn gebleven, en de schipbreuk van den een ook de schipbreuk van den ander geweest is.