Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

[p. 159]

XXIV [Hugo de Groot en het staatsregt]

De Groot zelf vond niet dat zijn werk meest van al door oorspronkelijkheid uitmuntte, maar door volledigheid en door eene geschikte verdeeling der stof. ‘Velen vóór mij’, zegt hij in zijne inleiding, ‘hebben beproefd op de regtswetenschap den kunstvorm toe te passen; door niemand is dit volvoerd’.¹ Zijne eerzucht was, de anderen daarin te overtreffen.

Wij zijn genoodzaakt te erkennen dat uit dit oogpunt zijn Regt van oorlog en vrede eene gelukkiger proeve was dan het vroeger geschreven traktaat over de Oudheid der Hollandsche Republiek, op welks grondslag naderhand zijne vermaard gebleven Inleiding tot de Hollandsche Regtsgeleerdheid rijzen zou².

Niettemin moeten wij aan dit traktaat aandacht schenken. Ofschoon meer een historisch dan een juridisch geschrift, wij leeren er de denkbeelden over staatsregt uit kennen die gedurende twee eeuwen, door De Groot's invloed, in Nederland gangbaar geweest zijn³.

De opstand van 1572 had in niet mindere mate den afkeer van het monarchaal gezag tot springveer gehad, dan van het pausdom. Het duidelijkst was dit

1 De jure belli ac pacis, Prolegomena § xxx: ‘Jurisprudentiae artis formam imponere multi antehac destinarunt, perfecit nemo’.

2 Over de Inleiding tot de Hollandsche Regtsgeleerdheid bij Vissering, Hugo de Groot herdacht, 1883, bladz. 83 vgg.

3 Liber de antiquitate reipublicae Batavicae, auctore Hugone Grotio, 1610. In het hollandsch vertaald door den schrijver en zijn vader.

[p. 160]

gebleken in 1584, toen in alle provincien de stedelijke regenten van het sneuvelen van den prins van Oranje partij trokken om, onder begunstiging van het kalvinisme, zich tot een zamenstel van aristokratische republieken te vormen. Daarmede waren de laatste overblijfselen der ‘souvereiniteit’, gelijk de zegswijs luidde, vernietigd¹.

Hemelsbreed waren de borden verhangen sedert de middeneeuwsche Filips van Leiden de vorstelijke alleenheerschappij als het middel bij uitnemendheid tegen de plagen en elenden van het leenstelsel had aanbevolen². De alleenheerschers waren, van Filips van Bourgondie tot Karel V en Filips II, elkander in Nederland onafgebroken opgevolgd; maar niet tot bevordering der nationale onafhankelijkheid. Welke diensten door hen als bedwingers der burgertwisten en invoerders eener toonbare staatsregeling mogten bewezen zijn, voor de vorming van het nederlandsch volksbestaan was in de praktijk niets door hen verrigt. Zij waren vreemde overheerschers gebleven die Nederland als een wingewest beschouwden, en alleen om zijne hulpbronnen het ontzagen.

Vandaar bij de openbare meening te onzent eene natuurlijke neiging tot mededoen aan de kritiek van het absolutisme; kritiek welke sedert het uitbarsten der hervorming overal als in de lucht zat. In Duitschland, in Engeland, in Frankrijk, alom gingen in den

1 R. Fruin, Tien Jaren, 4^de Hoofdstuk.

2 Over Filips van Leiden hiervóór, I 179 vg., 210, 419. - Overzigt van zijn stelsel bij R. Fruin, Verslagen Kon. Akademie 1858, VIII iii 244 vgg.

[p. 161]

loop der 16^de eeuw protesten tegen den roofzieken en schrikverspreidenden arend op, - beeld door Erasmus gebezigd tot aanduiding van den europeschen tiran zijner dagen¹.

De fransche kalvinist Hubert Languet schrijft een latijnsch boek: Vindiciae contra tyrannos, dat nog in hetzelfde jaar (1581) door een zijner landgenooten vertaald wordt met het opschrift: De la puissance légitime du prince². In het staatkundige als in het godsdienstige is Languet een vurig radikaal. Er bestaat een kontrakt tusschen den vorst en het volk, leert hij; en wanneer de vorst zijnerzijds de verbindtenis schendt, dan mag het volk de wapenen tegen hem opvatten, hem van de regering ontzetten, hem om het leven brengen.

Dit laatste is een lievelingsdenkbeeld der eeuw. Onder den invloed der renaissance is men vertrouwd geraakt met de geschiedenis der klassieke vrijheidshelden; en in navolging van Griekenland en Rome wordt nu door velen de tirannemoord in het pantheon der nationale deugden toegelaten³.

1 Adagia van Erasmus, bij Le Clerc: ‘Ex universis avibus una aquila viris sapientibus idonea visa est quae Regis imaginem repraesentet: nec formosa, nec canora, nec esculenta, sed carnivora, rapax praedatrix, populatrix, bellatrix, solitaria, invisa omnibus, pestis omnium; quae cum plurimum nocere possit, plus tamen velit quam possit.’ Scarabaeus quaerit aquilam, II 869 A.

2 Studie over Languet bij de broeders Haag, France Protestante. - Over de waarde van Languet's korrespondentie bij Groen, Archives 1^ste Reeks, I 39*, 2^de Druk.

3 Over engelsche en fransche advokaten van den tirannemoord in de 16^de eeuw bij Hallam, Literary History of Europe during the 15^th, 16^th and 17^th Centuries, 1837-1839, II iv § 2.

[p. 162]

De overtuiging dat de koningen van Frankrijk overweldigers zijn is bij den franschen kalvinist François Hotman zoo diep geworteld, dat hij uit charters en oude kronijken de fransche geschiedenis van den grond af herbouwt. Vooroordeelen en staatkundige hartstogten benevelen zijn blik, en vaak leest hij in zijne teksten het tegenovergestelde van hetgeen de oude schrijvers zeggen willen. Doch zijne goede trouw is volkomen. De Gallo-Franken, betoogt hij, hebben het absoluut koningschap niet gekend. De souvereiniteit berustte bij hunne volksvergaderingen. De koningen werden gekozen door de stenden¹.

Geenszins beweer ik dat aan Hotman onder de fransche publicisten der 16^de eeuw de eerste plaats toekomt. Misschien was Jean Bodin een man van meer beteekenis dan hij². Maar niemands denkbeelden, dunkt mij, hebben nevens die van Languet op de Nederlanders dier dagen zulk een indruk gemaakt als de zijne. Naar de beginselen van Languet is Filips II door de Nederlanders afgezworen; naar de beginselen van Hotman hebben in de onderscheiden provincien de Staten zich souverein verklaard.

Uit deze school is Hugo de Groot voortgekomen. Wanneer men in zijne Oudheid der Hollandsche Republiek hem de geschiedenis onbewust binnenstbuiten ziet keeren, en hem instemming hoort betuigen met

1 Overzigt van François Hotman's Franco-Gallia sive tractatus isagogicus de regimine regum Galliae cet., 1574, bij Augustin Thierry, 1^ste Hoofdstuk der Considérations sur l'histoire de France, 1840. R. Dareste, Essai sur François Hotman, 1850; Ed. Cougny, Étude sur Hotman, 1875.

2 Over Jean Bodin bij Ad. Franck, Réformateurs et Publicistes de l'Europe (Moyen-âge - Renaissance) 1864, bladz. 395 vgg.

[p. 163]

het krankzinnig gevoelen der Staten van 1587, - dat Holland en Zeeland gedurende acht eeuwen geregeerd zijn door graven en gravinnen die hunne souvereiniteit aan eene opdragt der edelen en der steden dankten, - dan doet hij niets anders dan den droom van Hotman's Franco-Gallia op Nederland toepassen¹. Voor de magt van den nieuwen feitelijken souverein is een kwanswijs aan de geschiedenis ontleende grondslag gevonden. Er wordt ontkend dat door het afzweren van den koning van Spanje eene revolutionaire daad gepleegd is. De edelen en de steden hebben slechts hunne vrijheid van handelen hernomen. Vinden zij goed zichzelf te regeren, met alle goddelijke en alle menschelijke wetten verkeeren zij zoodoende op den besten voet.

De populariteit van den bijbel deed het hare om de Nederlanders in hunne anti-monarchale gezindheid te bevestigen. Komt Jacob Cats, bij het openen der Groote Vergadering van 1651, tot aanbeveling der stadhou-

1 Verklaring van 1587 door de Staten van Holland bij Bor, Oorlogen, II 921 B: ‘'t Land van Holland en Zeeland is sedert den tijd van 800 jaren herwaerts geregiert en bericht geweest by Graven en Gravinnen, den welken by den Edelen en Steden, representerende de Staten van denselven Lande, de heerschappie en souverainiteit derselver Landen wettelyk is opgedragen en gedefereert geweest’. - Verklaring van 1578 door Jan van Nassau bij Van de Spiegel, Onuitgegeven Stukken, I 71: ‘Die Staten van den Lande zijn dieghene die Godt Almachtig uyten Volcke verkiest ende roept om immediate naest Hem te verkiesen eenen Coninck ofte Gouverneur, wetten en statuyten te ordonneren, mitsgaders zekere orde en beleyt van de Gemeente ofte Republicke’. - Groen, Archives 1^ste Reeks, I 163* noot, 2^de Druk.

[p. 164]

derlooze regering argumenten te kort, het Oude-Testament helpt hem gereedelijk uit den brand. ‘Het aanstellen van een nieuwen stadhouder en kapitein-generaal wordt door de Staaten van Holland’, zegt hij namens dezen, ‘tegenwoordig bedenkelyk gehouden. Eerder zouden de Staaten neigen tot eenen vorm van regeeringe in krygszaaken, geschikt naar het voorbeeld van Gods oude volk, de Jooden; die, van den uittogt uit Egipte tot op den tyd der koningen toe, nooit vaste rigters of kapiteinen-generaal gehad hebben, maar gewoon waren by elken togt een legerhoofd aan te stellen: welk voorbeeld ook, van ouds en tegenwoordig, door andere vrye Staaten gevolgd is.’¹

De Heilige Schrift, de klassieke letteren, de vaderlandsche overlevering, het voorgaan van geloofsgenooten in het buitenland, - alles werkt zamen tot het doen ontstaan eener nieuwe staatsregtelijke theorie, welke in Hugo de Groot haar geleerdsten en welsprekendsten tolk vindt.

1 Overzigt van Cats' redevoering bij Wagenaar, Vad. Historie, XII 153 vgg. - Hugo de Groot, Oudtheyt vande Hollantsche Republique: ‘Soo wy nae authoriteyt omme sien, de regeeringe die by de voornaemste bestaet heeft tot hare prijsers de wijsste van de oude tijden... Dat meer is, het blijckt genoegh dat de Republique van de kinderen van Israël, soo als sy van Godt was ingesteldt, eer het volck een Koningh eyschten, by de treffelicksten is bedient geweest.’