Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XXIII [Het volkeregt. Hugo de Groot]

Men ziet uit dit algemeen overzigt van De Groot's denkbeelden over het onderwerp, welke buitengewone aktualiteit in die dagen zijn stelsel bezat, en hoe verklaarbaar de anekdote wordt dat een weldenkend koning, gelijk de zweedsche Gustaaf Adolf, met De Groot's boek als het ware opstond en naar bed ging. Onze landgenoot was geenszins de eerste europesche jurist die een werk over het regt van den oorlog of het regt der volken schreef. Hijzelf vermeldt gestadig de namen en de meeningen van voorgangers². Maar op een ge-

2 R. Fruin, Een onuitgegeven werk van De Groot, Gids 1868, IV 240 vgg. - Nys, Les précurseurs de Grotius, 1882.

[p. 151]

legen oogenblik gaf hij in ontzagwekkenden vorm de oplossing van een vraagstuk dat op de vorsten den indruk bleef maken eener doodloopende straat. Hij wees hun op welke wijze zij, in stede van telkens met het hoofd tegen denzelfden muur te komen bonzen, uit den doolhof der zelfzucht in het vrije veld der redelijkheid geraken konden. Het had opgehouden naar het orakel eener egyptische sfinx te zweemen, dat de vorsten er zijn om de volken, en niet de volken om de vorsten¹.

Tevens begrijpen wij op deze wijze hoe het komt dat in het Regt van oorlog en vrede niet over één onderwerp gehandeld wordt, maar over twee. Heden ten dage moge het waar zijn dat het natuurregt met het volkeregt niet naauwer zamenhangt dan met het strafregt of het handelsregt, in De Groot's tijd was het anders. Ten einde tot vaste bepalingen omtrent het regt der natien onderling te komen, was het toen volstrekt noodig tusschen het roomsche of kanonieke regt, welks grondslagen geschokt waren, en het protestantsche of gereformeerde, dat zijne plaats onder de zon nog veroveren moest, alvast een middenterm te vinden. Uit de wetgevingen der oudheid, uit de Heilige Schrift zelve, in zoover beide partijen deze voor eene goddelijke openbaring erkenden, moest door onwederlegbare citaten het bestaan van een natuurregt gestaafd, en het gezag van dit

1 De snelheid waarmede de oudste uitgaven van De Groot's boek elkander zijn opgevolgd, getuigt van den diepen indruk dien het op de tijdgenooten maakte: 1625, 1631, 1632, 1642, 1646, 1647, 1650, 1651 tweemaal, enz. Rogge, Bibliotheca Grotiana, 1883.

[p. 152]

nieuwe regt boven iederen twijfel verheven worden¹.

Men zegge niet dat elk ander onroomsch jurist van dien tijd, in De Groot's plaats, gemakkelijk hetzelfde had kunnen doen. Er moet eene reden geweest zijn waarom zij het altegader nalieten. Het kwam in dit geval niet enkel op het overeind zetten van het ei van Columbus aan, maar ook op het bezitten der noodige kennis; en ten aanzien van dit laatste was De Groot zoo buitengewoon, dat wij hem als l'homme prédestiné zijner eeuw beschouwen moeten. Tijdgenooten laten zich door geusurpeerde reputatien lijmen; het nageslacht houdt zich alleen met wezenlijke verdiensten op.

Zelfs gaven zoo zeldzaam als die van Spinoza zouden hier te kort geschoten zijn. Spinoza's werken getuigen van scherpzinnigheid, niet van belezenheid; of, laten zij boekekennis doorschemeren, het is de omgang

1 Ramaer, Van Grotius tot en met Kant, bladz. 35 vg.: ‘Nadat, tegen het einde der middeleeuwen, de kerk reeds lang hare pogingen meer en meer had zien mislukken, om den staat, gelijk vroeger, ook op wereldlijk gebied aan hare opperheerschappij te onderwerpen; nadat daarop Luther, der gewaltige Mann mit der Axt, in pauselijk en uitwendig kerkelijk gezag den beslissenden slag had geslagen; en Europa, vooral door de hervorming, gedurende een eeuw aan aanhoudende twisten en oorlogen had ten doel gestaan, - was het natuurlijk dat men, daar ook het leenstelsel in de toenemende magt der koningen zijn ondergang had gevonden, dringende behoefte begon te gevoelen aan de groote onzekerheid, die door dit alles in de onderlinge verhouding der volken ontstaan was, zoo mogelijk een einde te maken door het zoeken naar vaste, niet van willekeur afhankelijke grondslagen, die bij het grootendeels verdwijnen en onhoudbaar worden der oude, in de plaats van deze de ware steunpunten voor de vorming en ontwikkeling eener nieuwe regtsordening zouden moeten zijn’.

[p. 153]

met auteurs die voor het schrijven van Het regt van oorlog en vrede niet dienen konden. Geheele bibliotheken grieksche wijsgeeren en romeinsche regtsgeleerden moesten verslonden worden; grieksche en latijnsche kerkvaders, redenaars, dichters, historieschrijvers; auteurs der midden-eeuwen en auteurs der 16^de eeuw; juristen, theologen, kommentatoren. Ten einde niet op onkunde te worden betrapt moest men lezen, lezen, lezen, alsof er de zaligheid der ziel en de toekomst der menschheid aan hing.

Zeker zou Hugo de Groot niet reeds vóór zijn veertigste jaar een boek als het bedoelde schier uit de mouw hebben kunnen schudden¹, zoo hij niet het wonderkind geweest was bij het herdenken van welks vroege ontwikkeling, om met Bilderdijk te spreken, de veder der verbaasde historie de fabel in den schoot valt. Slechts de zuigeling die met welgekozen bijbelteksten zijne roomsche moeder als aan de borst tot het protestantisme bekeerde; slechts de dertienjarige leidsche student die op de professoren den indruk maakte ‘een geboren man’ te zijn; slechts de zestienjarige doctor in de regten, toen reeds schrijver van beroemde latijnsche verzen en uitgever van bedorven grieksche teksten; was daartoe in staat.

Geen ander werk der 17^de eeuw, den betrekkelijk geringen omvang in aanmerking genomen, onderstelt zulk eene geleerdheid; vrucht eener lektuur van hon-

1 Over de snelheid waarmede het werk uitgevoerd werd, en de hulpmiddelen welke den schrijver ten dienste stonden, bij De Burigny, Vie de Grotius, 1750, 3^de Boek, §§ vii en ix. - Bij R. Fruin, Gids 1868, IV 235 vgg., 250.

[p. 154]

derd jaren, zaamgedrongen binnen de helft van één menscheleven. Geen ander kon om die reden zulk een opgang maken. Alleen wie in staat was het nieuwe stelsel, enkel op de praktijk gerigt, in dit harnas te steken, kon er op rekenen de praktijk eene nieuwe rigting te zullen doen uitgaan. Er was daartoe niets minder noodig dan het vereenigd getuigenis van alle autoriteiten der voorgeslachten, sedert de grondlegging der wereld¹.

Ja zeker, Hugo de Groot is een idealist geweest, een droomer, een advokaat. Onze sceptische eeuw meesmuilt, wanneer zij den pleitbezorger van Holland, welks vloten in Indie de zeeën monopoliseerden en van hare wettige bezitters de eenen gewelddadig onteigenden, de anderen uitmoordden of te gelde maakten, als met een opgestreken zeil nu Portugal dan Engeland in het aangezigt ziet varen, en zij met klem van redenen hem hoort betoogen dat de vrije zee een primordiaal beginsel is, heilig als de vrijheid zelve, eerwaardig als de Voorzienigheid².

1 Ad. Franck, Réformateurs et Publicistes, 1881, bladz. 7: ‘Entre les utopistes (Campanella, Harrington) et les restaurateurs impuissants du passé (Suares, Mariana, Selden), la véritable science du droit naturel poursuit son chemin, s'empare de toutes les intelligences droites, asseoit son empire sur les hommes pratiques, sur les diplomates et les hommes d'État aussi bien que sur les penseurs. Fondée ou plutôt régénérée par Hugo Grotius, dans un esprit tout à la fois d'indépendance et de piété envers le passé, à la double lumière de la philosophie et de l'histoire, de la conscience et des faits, elle est développée et fécondée par une longue suite de continuateurs’.

2 Hugonis Grotii Mare Liberum, 1609 enz. Aanhef: ‘Fundamentum struemus hanc juris gentium, quod primarium vocant, regulam certissimam cujus perspicua et immutabilis est ratio: licere cuivis genti quamvis alteram adire cumque ea negotiari. Deus hoc ipse per naturam loquitur cet.’.

[p. 155]

Zij kan voor den praktizijn der Oost-Indische Compagnie, die apologien van den zeeroof schrijft, en het opbrengen van portugesche kraken minder onbillijk acht, naarmate de lading rijker is¹; den begunstiger der slavernij, die in het prijsverklaren der persoonlijkheid niet veel kwaad ziet²; den tegenstander der vrije gedachte, die met uitzondering der doodstraf elken maatregel tegen de ongeloovigen goedkeurt³, - zij kan voor hem in den wijdluftigen tempel der algemeene welwillendheid en algemeene regtvaardigheid, dien hij voor de volken en de vorsten optrekt, geen plaats vinden.

Vorsten en volken schijnen haar toe De Groot's stelsel slechts te hebben aangenomen ten einde, evenals hijzelf, er niet naar te handelen. Of, zoo zij noch

1 Hugonis Grotii de Jure Praedae commentarius, uitgegeven door H.G. Hamaker, 1868. - Over de aanleiding tot het zamenstellen van dit pleidooi door den jongen De Groot (het rooven der portugesche Sint Catharina in de Straat van Malakka door den admiraal Jacob van Heemskerck, 1603) bij R. Fruin, Gids 1868, IV 7-31.

2 De jure belli ac pacis, 2^de Boek, 5^de Hoofdstuk, § xxvii 2: ‘Est servitus perfecta quae perpetuas operas debet pro alimentis et aliis quae vitae necessitas exigit. Quae res, si ita accipiatur in terminis naturalibus, nihil habet in se nimiae acerbitatis cet’.

3 De jure belli ac pacis, 2^de Boek, 20^ste Hoofdstuk, § xlvi 4: ‘Has notitias [Deum esse, et unum esse; a Deo curari res humanas, cet.] qui primi incipiunt tollere, sicut in bene constitutis civitatibus coërceri solent, ita et coërceri posse arbitror nomine humanae societatis, quam sine ratione probabili violant’.

[p. 156]

zijne eerlijkheid wantrouwt, noch zijne gemoedelijkheid in twijfel trekt, zij meent in zijn persoon den Heiligen Antonius van Padua, en in zijne europesche koningen de haaijen en de snoeken te zien herleven, aan welken die franciskaan weleer met zoo grooten ernst het christendom verkondigde¹.

Met woorden hebben de koningen en de republieken Hugo de Groot in het gelijk gesteld. Aan alle hoogescholen van Europa is zijn boek een handboek bij de beoefening van het volkeregt geworden. De edelmoedige beginselen, die het ademt, zijn verkondigd van de daken. Maar pas had de evangelieprediker den rug gekeerd, of door de Hollanders werd de verovering van Java hervat; door de Engelschen het schrikbewind van Cromwell toegejuicht; door Lodewijk XIV naar de alleenheerschappij in Europa gestaan. De kleinere visschen verdwenen als van ouds in de magen der groote. Alles bleef onveranderd; behalve dat de akademische bibliotheken voortaan een kwartijn of een groot-oktavo méér telden.

Er is een grein waarheid in deze satire, maar ook niet meer dan een grein. Gelijk boven den roman van Cervantes de lichtglans der ridderlijke edelmoedigheid, zoo zweeft boven de 17^de eeuw in Europa de menschlievende gedachte van Hugo de Groot. Telkens heeft in den loop des tijds de werkelijkheid haar gelogenstraft. Zoo vele oorlogen er sedert den dood van haar ontwerper in de vijf werelddeelen gevoerd zijn, zoo vele malen ging uit de kabinetten der diplomaten een

1 Sermoen van Antonius van Padua tot de visschen bij Van Vloten, Prozastukken, bladz. 196 vgg. - Hiervóór, I 593 noot 2.

[p. 157]

ongeloovig lagchen op. Niettemin heeft De Groot eene uitkomst verkregen welke den roem zijner gaven waardig is. Sedert zijn boek het licht zag, is elk zich verwijderen van het vrederijk, door hem gedroomd, voor ontrouw aan de roeping van het menschelijk geslacht erkend. Niemand heeft het ideaal durven schenden, zonder voor te wenden het te eerbiedigen¹.

Bij Machiavelli's Vorst vergeleken maakt Hugo de Groot's Regt van oorlog en vrede den indruk een werk van minder rang te zijn, geschreven door een ‘Herr Doctor’ geworden diplomaat, man der katheder en van het huisvertrek.

Werkelijk heeft niemand ooit Machiavelli overtroffen in het schilderen van de eigenlijke mechaniek der regeerkunst. Het staatsleven is door hem op de daad betrapt. Nevelen noch vrome wenschen geeft hij, maar legt de volkshartstogten en volksbehoeften bloot die gelegenheid tot regeren openen, en wijst aan, welke bekwaamheden de vorst in zich vereenigen moet, zal hij van die gunstige kans een nuttig gebruik kunnen maken².

1 ‘Grotius paraît. Il publie en 1625 son traité du Droit de la Guerre et de la Paix, et bientôt la scène change. L'influence de Grotius s'introduit dans les conseils et dans la conduite des nations. Les documents de la diplomatie du 17^e siècle se remplissent d'appels faits non-seulement aux considérations de politique, mais aussi aux principes du droit, de la justice et de l'équité, et à l'autorité des oracles du droit public, à ces règles et à ces principes généraux par lesquels les droits du faible sont protégés contre les envahissements de la force supérieure, par l'union de tous ceux qui sont intéressés dans le danger commun’. Pradier-Fodéré, Grotius et son temps, bladz. 75.

2 Pasquale Villari, Niccolò Machiavelli e i suoi tempi. Florence, 1881. - Macaulay's studie over Machiavelli in de Critical and Historical Essays, 1827.

[p. 158]

Niets is natuurlijker dan dat in den loop der 16^de eeuw Machiavelli's geschrift het handboek der europesche vorsten geworden is, en men ook Willem den Zwijger heeft kunnen nageven een ijverig lezer van den Principe geweest te zijn¹. Alle andere schrijvers over dit onderwerp draaijen om de zaak op welke het aankomt heen: Machiavelli gaat regt op haar af, en vat de koe bij de horens.

Des ondanks verkeerde het Italie zijner dagen, met het oog op welks behoeften hij schreef, zoozeer in een staat van uitzondering, dat aan het toepassen zijner denkbeelden, in alle landen van Europa zonder onderscheid, niet gedacht kon worden. Aan den anderen kant had, toen De Groot verscheen, Europa sedert Machiavelli zoovele oorlogen aanschouwd, en was de wensch naar eene minder barbaarsche orde van zaken zoo levendig geworden, dat eene nieuwe handleiding welkom moest zijn. Ons werelddeel ging het tijdperk der edelmoedige hersenschimmen te gemoet, dat nog heden voortduurt, en hetwelk ontsloten te hebben niet de geringste eeretitel van onzen landgenoot is.

1 Strada, De Bello Belgico, Decas I, bladz. 96 vg. der uitgaaf van 1649: ‘Id quod a perversa Machiavelli institutione didicisse creditum est, cujus lectioni Orangium addictum sedulo fuisse, in litteris ex Hispania Alexandro Parmensi Principi transmissis, Granvellus affirmat’.