Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

[p. 125]

XX [De metafysica. Spinoza]

Ik moet doen opmerken dat in de zedekunde het stelsel van Spinoza een verklaarbaar gevolg van Copernicus' stelsel in de natuurkunde geweest is¹.

Is de nieuwe fysische wereldbeschouwing niet verkondigd kunnen worden zonder aanstoot te geven, en moest men haar verdenken de Heilige Schrift tot eene leugenaarster te willen maken; de nieuwe psychische moest nog vermeteler, ja de goddeloosheid zelve schijnen. De sterrehemel laat de groote meerderheid der menschen betrekkelijk koel. Des te warmer worden zij wanneer men de onder hen gangbare voorstellingen van deugd en zonde aanrandt.

Doch dit verschil van indruk neemt de gelijkheid van oorsprong niet weg. Onze geest kan niet sedert korter of langer hebben leeren berusten in het denkbeeld dat het op- en ondergaan der zon een gezigts-bedrog en onze beschrijving dier optische illusie beeldspraak is, of wij gaan te eeniger tijd deze ontdekking ook op het zedelijke toepassen².

Indien; gewennen wij ons eerlang te vragen; indien wij gelooven aan een in den hemel wonend God, die de vader der menschen is en wiens voorzienigheid uit

1 In het Theologisch-politisch Traktaat (hoofdstuk: Over de profeten, en hoofdstuk: Over de wonderen) wordt het stelsel van Copernicus, hoewel Spinoza erkent dat het volk bij voortduring de aarde het stilstaand middenpunt der wereld laat vormen, aangenomen als eene voortaan onomstootelijke uitkomst der wetenschap.

2 Th. Ribot, Les maladies de la volonté, 1883.

[p. 126]

de verte onze lotgevallen bestuurt; aan een wilsvermogen in onszelf, hetwelk tusschen kwaad en goed ons de vrije keus laat; aan een geweten dat ons verantwoordelijk stelt voor onze daden, en op óns alleen de schuld onzer slechte handelingen werpt; aan de kracht van gebeden, waarvan de eenen, ingegeven door het naberouw, ons met God verzoenen kunnen, de anderen, ons afgeperst door den nood, uitzigt geven op redding; aan een toekomend leven, in welks harmonie de wanklanken van het tegenwoordige zich zullen oplossen, - indien wij dit alles gelooven, doen wij dan in den grond der zaak wel anders dan nogmaals voor waar houden dat de aarde het stilstaand middenpunt der wereld is? Verwarren wij niet onwillekeurig onze kennis met onze verbeelding? Ligt het niet voor de hand te meenen dat ons geloof zelfbedrog is, en de wetenschap tot roeping heeft hare taal voor onze overgeleverde beeldspraak in de plaats testellen?

Spinoza's eenige misdaad is geweest, ik herhaal het, met onverstoorbare kalmte en tot de uiterste gevolgtrekkingen dit denkbeeld ontwikkeld te hebben, en op die wijze voor Europa de Copernicus van het zedelijk leven geworden te zijn.

Het was de trots der kalvinisten dat, toen zij voor het gezag van den roomschen paus dat des bijbels in de plaats stelden en al het bovennatuurlijke in de Heilige Schrift als werkelijk gebeurd aannamen, zij, naar de bijbelsche zegswijs zelf, geen ‘kunstig verdichte fabelen’ navolgden, maar op zuiver historischen bodem stonden.

[p. 127]

Spinoza kwam en paste, zonder aan het Nieuwe-Testament veel te tarnen, zijne historische kritiek op het Oude toe; aan den tijd de zorg latend van de eene gevolgtrekking tot de andere te leiden. De wonderdadige geschiedenis van het volk Israël werd onder zijne handen eene les in de zedekunde, naar de bevatting des gemeenen mans door weldenkende profeten in bovennatuurlijke vormen gekleed. Aan de godspraken des Ouden Verbonds ontnam hij haar absoluut karakter, en toonde aan dat het ‘zoo spreekt de Heer’ verstaan moest worden als eene litterarische formule. De geschiedenis werd geschiedenis, de mozaïsche wetgeving menschewerk¹.

Geen afzonderlijk God en geen afzonderlijke wereld, evenmin als eene afzonderlijke ziel en een afzonderlijk ligchaam. Al kon desnoods aangenomen worden dat na den dood iets van den mensch overblijft, dit vormde geen noodzakelijk geloofsartikel². In elk geval was de

1 Tractatus Theologico-politicus, c. i De prophetia, c. ii De prophetis, c. iii De Hebraeorum vocatione, c. iv De lege divina, c. vi De miraculis, c. vii De interpretatione Scripturae. - Eene geschikte proeve van Spinoza's redeneertrant is de aanhef van het hoofdstuk De Miraculis: ‘Sicuti scientiam illam quae captum humanum superat divinam, sic opus cujus causa vulgo ignoratur divinum sive Dei opus vocare consueverunt homines: vulgus enim tum Dei potentiam et providentiam quam clarissime constare putat, cum aliquid in natura insolitum et contra opinionem quam ex consuetudine de natura habet contingere videt ... Vulgus itaque opera naturae insolita vocat miracula sive Dei opera, et partim ex devotione, partim ex cupiditate adversandi iis qui scientias naturales colunt, rerum causas naturales nescire cupit, et ea tantum audire gestit quae maxime ignorat quaeque propterea maxime admiratur’.

2 ‘Mens humana non potest cum corpore absolute destrui, sed ejus aliquid remanet quod aeternum est’. Ethica V, Prop. xxiii. - ‘Quamvis nesciremus mentem nostram aeternam esse, pietatem tamen, et religionem, et absolute omnia quae ad animositatem et generositatem [pertinent], prima haberemus’. Prop. xli.

[p. 128]

mensch eene eenheid, slechts te beschouwen uit tweederlei oogpunt, geest en stof; onderdeel van het heelal, dat is: onderdeel van God of van het algemeene zijn. Hetgeen men God noemde was het levend verband der dingen; was de bezielde natuur, beurtelings opgevat als denken en als uitgebreidheid¹.

Buiten dit was niets; ook niet de menschelijke vrijheid. Vele menschen waanden vrij te zijn, omdat zij bleven staan bij het gevoel van wel- of van wanbehagen dat hen sommige daden deed vlieden, andere daden volbrengen. Hadden zij zich de moeite willen geven op te klimmen tot de eigenlijke oorzaak hunner handelingen, zij zouden ontdekt hebben dat hun wil bepaald werd door hun karakter of hunne natuur², en het evenmin in hun vermogen stond, indien hun karakter zwak was, een krachtiger daarvoor in de plaats te stellen, als zichzelf aan een gezond ligchaam te helpen in ruiling voor het zieke dat zij met zich omdroegen³.

1 ‘Quicquid est in Deo est, et nihil sine Deo esse neque concipi potest’. Ethica I, Prop. xv. - ‘Deus est res cogitans’. Ethica II, Prop. i. - ‘Deus est res extensa’. Prop. ii. - ‘Sequitur mentem humanam partem esse infiniti intellectus Dei’. Prop. xi, Corollarium.

2 ‘In rerum natura nullum datur contingens, sed omnia ex necessitate divinae naturae determinata sunt ad certo modo existendum et operandum’. Ethica I, Prop. xxix. - ‘In mente [humana] nulla est absoluta sive libera voluntas, sed mens ad hoc vel illud volendum determinatur a causa quae etiam ab alia determinata est, et haec iterum ab alia, et sic in infinitum’. Ethica II, Prop. xlviii.

3 Aan Oldenburg, 7 Februarij 1676: ‘Naturae cujuscumque rei nihil aliud competit quam id quod ex data ipsius causa necessario sequitur. Quod autem naturae uniuscujusque hominis non competat ut animo forti sit, et quod in nostra potestate non magis sit corpus sanum quam mentem sanam habere, negare nemo potest nisi qui tam experientiam quam rationem negare velit’. Bij Van Vloten en Land, Brieven N^o lxxviii.

[p. 129]

De uitdrukking: dit of dat is een kwaad, dit of dat is zonde, was eene oneigenlijke zegswijze, voortgebragt door de menschelijke verbeelding¹. Het verband der dingen was in zichzelf onberispelijk, het algemeene zijn het algemeen voortreffelijke, God de volkomen goedheid. Waar de zonde heerschte werd dit goede gemist, doch zonder schade voor het geheel. Het volkomene was zamengesteld uit eene oneindige verscheidenheid van toestanden, die in meerder of minder mate het volkomene nabijkwamen².

Misschien de voornaamste reden van het dwalen der menschen omtrent de wijze waarop de dingen eigenlijk in elkander zitten, was het vooroordeel dat God de wereld geschapen heeft om hen; tot bevorde-

1 ‘Ii homines qui rerum naturam non intelligunt nihil de rebus affirmant, sed res tantummodo imaginantur, et imaginationem pro intellectu capiunt. Ordinem in rebus esse firmiter credunt. Id omne quod ad valetudinem et Dei cultum conducit bonum, quod autem iis contrarium est malum vocaverunt’. Ethica I, Appendix.

2 ‘Per Naturam Naturantem nobis intelligendum est id quod in se est et per se concipitur, hoc est Deus quatenus ut causa libera consideratur. Per Naturatam autem intelligo id omne quod ex necessitate Dei naturae sequitur’. Ethica I, Prop. xxix, Scholium. - ‘Het quaat in Adams wil of besluyt was niet dan een berooving van een volmaakter staat, die Adam door dat werk most verliesen’. Spinoza aan Van Blyenbergh, 5 Januarij 1665. - Bij Van Vloten en Land, Brieven N^o xix.

[p. 130]

ring van hun geluk en hun welzijn¹. Oogen hebbende om te kunnen zien en tanden om hun voedsel te kunnen vermalen, rekenden zij ook in het overige steeds naar zich toe, en onderstelden bij God het doel alle dingen tot hun voordeel te doen zamenwerken. Doch aan God een doel toe te schrijven was het goddelijk wezen van zijne goddelijkheid berooven. Het najagen van een doel sluit in dat er aan de volmaaktheid iets ontbreekt. Een onvolmaakte God is geen God².

Dit naar zich toe cijferen was ook de oorzaak dat de menschen een werkelijk bestaan leenden aan allerlei onwezenlijkheden. Zij spraken van kwaad en goed, orde en chaos, warm en koud, schoon en wanstaltig. Ook, in verband daarmede, van lof en blaam, schuld en verdienste³. Sommige wijsgeeren hadden, in tegenstelling met het wanluidende, zulk eene fantastische waarde aan het welluidende toegekend, dat door hen

1 ‘Omnia quae hic indicare suscipio praejudicia pendent ab hoc uno: quod scilicet communiter supponant homines omnes res naturales, ut ipsos, propter finem agere, imo ipsum Deum omnia ad certum aliquem finem dirigere, pro certo statuant. Dicunt enim Deum omnia propter hominem fecisse, hominem autem ut ipsum coleret’. Ethica I, Appendix.

2 ‘Haec de fine doctrina Dei perfectionem tollit. Nam si Deus propter finem agit, aliquid necessario appetit quo caret’. Ethica I, Appendix.

3 ‘Postquam homines sibi persuaserunt omnia quae fiunt propter ipsos fieri, has formare debuerunt notiones quibus rerum naturas explicarent, scilicet bonum, malum ordinem, confusionem, calidum, frigidum, pulchritudinem, et deformitatem. Et quia se liberos existimant, inde hae notiones ortae sunt, scilicet laus et vituperium, peccatum et meritum’. Ethica I, Appendix.

[p. 131]

over ‘het maatgezang der hemelbollen’ gesproken was¹.

Doch dit alles waren rede-, of juister verbeeldings-gewrochten, ontstaan uit 's menschen hebbelijkheid zijne eigen indrukken voor den waren maatstaf der werkelijkheid te houden². Betere dingen werden geleerd door de wiskunde, die niet vroeg naar hetgeen men zich verbeeldde, maar naar hetgeen was³.

Hetgeen de apostelen der godsdienst en der wijsbegeerte, in naam van het gezond verstand, het geweten, of het christendom, hiertegen plagten aan te voeren, hield geen steek.

De protestanten beriepen zich op de bijbelsche wonderen, doch verwierpen het roomsche wonder der trans-substantiatie. In zoover teregt dat het voor de rede smadelijk was aan een broodgod te gelooven dien een heer van Châtillon weleer, in het zuidnederlandsch Tienen, te eten had gegeven aan zijne paarden⁴.

1 ‘Nec desunt philosophi qui sibi persuaserint motus coelestes harmoniam componere’. Ethica I, Appendix.

2 ‘Et quia ea entia nomina habent quasi essent entium extra imaginationem existentium, eadem entia non rationis sed imaginationis voco’. Ethica I, Appendix.

3 ‘Pro certo statuerunt homines Deorum judicia humanum captum longissime superare: quae sane unica fuisset causa ut veritas humanum genus in aeternum lateret; nisi Mathesis, quae non circa fines sed tantum circa figurarum essentias et proprietates versatur, aliam veritatis normam hominibus ostendisset’. Ethica I, Appendix.

4 Aan den jongen Albert Burgh van Amsterdam, die in Italie het kalvinisme afgezworen had, roomsch geworden was, en op zijne beurt uit de verte pogingen aanwendde Spinoza te bekeeren: ‘Haec absurda toleranda adhuc essent si Deum adorares infinitum et aeternum, non illum quem Chastillon in oppido Tienen (sic a Belgis nuncupato) equis comedendum impune dedit. O mente destitute juvenis, quis te fascinavit ut summum illud et aeternum te devorare et in intestinis habere credas?’ Bij Van Vloten en Land, Brieven N^o lxxvi.

[p. 132]

Daaruit volgde echter niet dat het geloof der protestanten in al het andere met de rede overeenstemde. Of kon men zich iets ongerijmders denken dan dat God, in den persoon van Jezus Christus, de menschelijke natuur had aangenomen? Klonk dit niet alsof iemand ons kwam verzekeren: Een cirkel heeft heden de natuur aangenomen van een vierkant?¹

De kalvinisten aarzelden niet de stelling van den apostel Paulus te onderteekenen dat wij ons in Gods magt bevinden als het leem in de hand van den pottebakker, die naar welgevallen vaten der eere en vaten der oneere kneedt². Niettemin bleven zij allerlei valsche voorstellingen omtrent de menschelijke vrijheid aankleven.

Waarom had God, volgens de Schrift, Adam verboden van den boom te eten, terwijl in zijn raad besloten lag dat Adam dit nogtans doen zou? Dit was geen ernstige vraag. De Schrift diende bovenal voor het gemeene volk, en sprak daarom gedurig menschelijkerwijs. Door de hebreeuwsche profeten was eene parabel gedicht, met het heilzaam doel den volke ver-

1 Aan Oldenburg: ‘Quod quaedam Ecclesiae addunt quod Deus naturam humanam assumpserit, monui expresse [in Tractatu Theologico-politico] me quid dicant nescire. Imo, ut verum fatear, non minus absurde mihi loqui videntur, quam si quis mihi diceret quod circulus naturam quadrati induerit.’ Bij Van Vloten en Land, Brief N^o lxxiii.

2 Over de pottebakkers-theodicee van Constantyn Huygens hiervóór, II¹ 204.

[p. 133]

heven gevoelens in te prenten. Het betaamde niet, aan die zinnebeeldige wetgeving argumenten tegen de wijsbegeerte te ontleenen¹.

Maar, zeiden de kalvinisten, indien de menschen zondigden krachtens eene natuurwet (ex naturae necessitate), dan waren zij verschoonbaar; en niet alleen mogt in dat geval God niet tegen hen toornen, maar zij bleven des ondanks regt behouden op een aandeel in de zaligheid².

Dit was onzin, leerde Spinoza, en zulke redeneringen kwamen alleen hieruit voort, dat men de zaligheid zich dacht als eene belooning in de toekomst, den mensch verzekerd wegens het torschen op aarde van het pak der deugd³. De zaligheid was niet het loon

1 Aan Blyenbergh: ‘Dico Scipturam, quia plebi praecipue convenit et inservit, continuo humano more loqui: plebs etenim rebus sublimibus percipiendis inepta est. Et haec est ratio cur mihi persuadeam ea omnia quae Deus prophetis revelavit ad salutem esse necessaria, legum modo scribi. Et hoc pacto integras parabolas prophetae finxerunt’. Bij Van Vloten en Land, Brieven N^o xix. - Aan het slot der bewaard gebleven hollandsche redaktie van dezen brief zegt Spinoza: ‘Ik wenschte wel dat ik in de taal waar mee ik op gebrocht ben mocht schryven; ik sow mogelyk myn gedachte beeter konnen uytdrukke’. Hij bedoelt het spaansch of het portugeesch, moet men onderstellen.

2 Aan Oldenburg: ‘Instas, si homines ex naturae necessitate peccant, sunt ergo excusabiles. Nec quod inde concludere velis explicas: an scilicet quod Deus in eos irasci nequeat, an vero quod beatitudine, hoc est Dei cognitione et amore, digni sint’. Bij Van Vloten en Land, Brieven N^o lxxviii.

3 ‘Communis vulgi persuasio alia videtur esse. Nam plerique pietatem et religionem onera esse credunt quae post mortem deponere, et pretium servitutis accipere sperant ... Quae adeo absurda sunt ut vix recenseri mereantur’. Ethica V, Prop. xli, Scholium.

[p. 134]

der deugd, maar de deugd zelve was de zaligheid; en wij werden niet zalig omdat wij onze booze lusten bedwongen hadden, maar wij bedwongen dezen omdat wij zalig waren¹.

De menschen konden, indien zij zondigden, verschoonbaar zijn, en niettemin de zaligheid verbeuren en op allerlei wijze gekweld worden. Een paard was verschoonbaar geen mensch te zijn, maar een paard; niettemin behoorde het een paard te wezen, geen mensch. Wie aan dolheid leed door den beet van een hond was verschoonbaar, maar werd nogtans teregt gesmoord. Een mensch, niet in staat zijne hartstogten te beheerschen of door de vrees der wetten ze in toom te houden, was verschoonbaar wegens dat onvermogen, maar kon evenwel noch het genot hebben van den vrede des gemoeds, noch van Gods kennis en liefde. Hij was noodzakelijk verdoemd².

1 Ethica V, Prop. xlii: ‘Beatitudo non est virtutis praemium, sed ipsa virtus; nec eadem gaudemus quia libidines coërcemus, sed contra, quia eadem gaudemus, ideo libidines coërcere possumus’.

2 Aan Oldenburg: ‘Possunt homines [quia ex naturae necessitate peccant] excusabiles esse, et nihilominus beatitudine carere et multis modis cruciari. Est enim equus excusabilis, quod equus et non homo sit; at nihilominus equus et non homo esse debet. Qui ex morsu canis furit, excusandus quidem est, et tamen jure suffocatur. Et qui denique cupiditates suas regere, et metu legis easdem coërcere nequit, quamvis etiam ob infirmitatem excusandus sit, non potest tamen animi acquiescentia Deique cognitione et amore frui, sed necessario perit’. Bij Van Vloten en Land, Brieven N^o lxxviii.