Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XIX [De metafysica. Spinoza]

En welke reukwerken, vraagt de lezer; na deze uiteenzetting van hetgeen door verschillende Nederlanders der 17^de eeuw tot bevordering der natuurkennis gedaan is; welke reukwerken zijn, te midden van zoo vele brandoffers aan de ervaring, te onzent in dien zelfden tijd op het altaar der bespiegeling ontstoken?

In een vorig hoofdstuk durfde ik beweren dat de metafysica nooit tot de sterke zijden van onzen landaard behoord heeft. Maar ik voegde er bij dat wij niettemin Spinoza hebben voortgebragt.

Met hoevele banden Spinoza als oosterling, latinist, geboren israëliet, aan onze oud-testamentische en latijnschrijvende zamenleving der 17^de eeuw verbonden was, daarop heb ik niet terug te komen². Niet op punten van aanraking moet ik hier wijzen, maar op eene gapende kloof.

Boerhaave heeft in zijne jonge jaren zich een naam gemaakt door, in eene akademische verhandeling over

2 Hiervóór, II¹ 154 vgg., 160, 167 vg.

[p. 121]

het zelfstandig bestaan der menschelijke ziel, nevens het menschelijk ligchaam, onder anderen ook Spinoza te bestrijden. Op dit punt was de medicus dualist, en hield hij het met Descartes¹.

Wel is waar zou hij niet lang daarna grootelijks reden hebben zich aan Spinoza verpligt te gevoelen; indien althans de anekdote waarheid behelst dat eene woordewisseling in eene trekschuit, afgeluisterd door een regtzinnige die meende Boerhaave voor een spinozist te moeten houden, aanleiding geworden is dat deze, allerminst naijverig op de betrekking van haeresiarch, van het predikant-worden heeft afgezien en zich voor goed aan de medicijnen is gaan wijden. Op die wijze zou Spinoza, in zijn graf, onwetend oorzaak geworden zijn dat Boerhaave tot zijne ware bestemming geraakte².

Doch dit is valsch vernuft. De wetenschappelijke rigting van Boerhaave persoonlijk; van de Nederlanders die in de 17^de eeuw door natuurkennis hebben

1 Boerhaave werd in December 1690 tot doctor in de filosofie bevorderd na het verdedigen eener Disputatio inauguralis de distinctione mentis a corpore.

2 ‘Naar het verhaal van Schultens deed Boerhaave, die zich toen nog voorstelde eene kerkelijke bediening te bekleeden, aan eenen onbekende dien hij in eene trekschuit met hevige scheldwoorden tegen Spinoza hoorde uitvaren, de sarkastische vraag of hij ooit de werken van dien schrijver had ingezien. Die weinige woorden waren maar al te zeer in staat den jongen man verdacht te maken, vooral in het oog van een zwijgenden bespieder, die buiten den strijd in een hoekje zat, en niet verzuimde den naam des jongelings aan een buurman te vragen en in zijn zakboekje op te teekenen’. Suringar, II 5.

[p. 122]

uitgemunt in het algemeen; druischte tegen Spinoza's lievelingsdenkbeelden regtstreeks in.

De vriend en voornaamste lofredenaar van Boerhaave heeft daags na diens overlijden naar waarheid hem geprezen als een overtuigd bestrijder van Spinoza's pantheïsme; aanschouwelijk door hem voorgesteld als een atheïstisch labyrinth, kunstig bouwwerk van een nieuwen Daedalus¹.

De curatoren der leidsche hoogeschool, tusschen wier denkwijze en die van Boerhaave wij weten dat van het begin tot het einde overeenstemming bestaan heeft, slingerden reeds in 1678, toen Boerhaave naauwlijks tien jaren telde, tegen Spinoza's nagelaten werken den akademisch-kalvinistischen banvloek, en drongen bij burgemeesters aan dat alle exemplaren opgehaald en door beulshanden vernietigd zouden worden².

1 Schultens, Oratio bladz. 15, waar hij Boerhaave's verhandeling De distinctione mentis a corpore prijst: ‘Jugulat in primis Spinozam, daedaleum illum implicatissimi atheïsmi architectum, et quidem tam secante acie, tam valido rationum nervo, ut in adolescente virilis jam tum brachii ad tales pugnas robur admirari sit’.

2 ‘6 Juny 1678. De Curateurs en Burgemeesters, in ervaring gekomen wesende dat met den druck werden gemeen gemaakt de Opera Posthuma van Spinoza, inhoudende vele seer schadelyke, goddeloose, en heterodoxe stellingen ende conclusien, bequaem om de geheele christelijke religie te subverteren, ende voor eenvoudige menschen den weg te banen tot het absoluut atheïsmus enz., verzoeken aan Burgemeesters dat alle exemplaren, die daarvan mogten zijn, op de ignominieuste wijze, als van een goddeloos en heterodox tractaat, mogen worden verbrand’. Bij Suringar, II 30. - Het plakaat der Staten van Holland waarbij de werken van Spinoza als ‘prophaan, atheistisch ende blasphemant, op de hooghste straffe ende indignatie wel scherpelijck’ verboden zijn, in Van der Linde's Bibliografie van Spinoza, 1871, N^o 24. - Land, Ter gedachtenis van Spinoza, 1877.

[p. 123]

Ongetwijfeld werd daarin met het loffelijk bijoogmerk gehandeld, de studerende jongelingschap voor eene gevaarlijke lektuur te waarschuwen. De leidsche Minerva trad bij het in brand steken van Spinoza's Ethica minder als kettermeesteres, dan als bekommerde zoogmoeder op. Niettemin was de daad het tegenovergestelde van vriendschappelijk. De werken van Spinoza moeten den indruk hebben gemaakt vreeselijke dingen te behelzen, dat men er voor overhad in de oogen van het nageslacht die vertooning te maken.

In zichzelf haatte de kalvinistische schare de voorstelling niet, dat God en het heelal onverbrekelijk zamenhangen. Al zou niet ieder Zwingli of Kalvyn hebben willen nazeggen ‘dat in vromen zin de natuur God genoemd kan worden’,¹ het was volksgeloof ‘dat de geheele werelt voor onsen oogen is als een schoon boeck, in welcke alle schepselen, groote ende kleyne, gelijck als letteren zijn, die ons de onsienelijcke dingen Gods geven te aenschouwen’.²

Spinoza dacht niet anders, zoo men wil. Daar hij echter uit het denkbeeld van den onzigtbaren Letterzetter al het werktuigelijke verwijderde, en het overblijvende verwerkte tot een stelsel, geraakte bij hem het begrip van schepping te eenemaal uit het ge-

1 Zwingli, Opera, IV 89 der uitgaaf van Schuler en Schulthess: ‘Neque ita contrarium sit Esse creaturarum ab illo Esse numinis, sed quasi ejusdem generis, fontis, et parentis’. - Kalvyn, Institutio, I v 5 der uitgaaf van 1667: ‘Pio sensu naturam posse dici Deum’. - Scholten, Hervormde Kerk, I 292 noot, 4^de Druk.

2 Belydenisse des geloofs der Gereformeerde-kercken in Nederland, 1618-1619, Art. 2.

[p. 124]

zigt. Alles veranderde in een gestadig worden of zijn¹.

Hoe juist was onwillekeurig de gedachte der kalvinisten door Vondel vertolkt toen hij den mensch als een uitgestooten armen Caïn voorstelde, zwervend en dolend op de aarde, en van zijn weeskindgevoel slechts door het geloof aan een Hemelschen Vader getroost!² Het was onverdragelijk dat Spinoza zich op den voet zette dien Vader te derven, en hij niettemin het leven verheerlijkte als een voortgaan in het wel handelen en het vrolijk zijn³. Nog nooit had één ketter op zoo onbeschaamde wijze den mensch van zijn God beroofd, en de werkheiligheid aanbevolen als de bloem der deugden.

1 Émile Saisset, Introduction critique aux oeuvres de Spinoza, bladz. 71 en 77 der uitgaaf van 1872: ‘S'il est une idée que Spinoza ait rejetée de toufe l'énergie d'une conviction inébranlable, une idée à laquelle il ait prodigué ce violent mépris que lui inspire tout ce qu'il exclut, c'est l'idée de la création.... Il a soutenu le système contraire avec tant de hardiesse, de suite et de génie, qu'il l'a marqué à tout jamais de son empreinte et lui a laissé son nom’.

2 Vondel bij Van Lennep, III 195., Opschrift voor het Burger-Weeshuis te Amsterdam, 1634:

Geen armer wees op aerde swerft
Dan die der weesen Vader derft.

3 Spinoza: ‘Qui recte novit omnia ex naturae divinae necessitate sequi et secundum aeternas Naturae leges et regulas fieri, is sane nihil reperiet quod odio risu aut contemptu dignum sit. Nec cujusquam miserebitur, sed quantum humana fert virtus conabitur bene agere, ut ajunt, et laetari’. Ethica IV, Prop. l, Scholium.