Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XVIII [De geneeskunde. Boerhaave]

Het groote voorregt van Boerhaave is geweest in deze denkwijze van zijn land en zijn tijd gedeeld te hebben, doch door eene hem aangeboren welwillendheid

[p. 114]

daarbij zoo gematigd en heusch te werk te zijn gegaan, dat hij er niet door verhinderd werd diensten te bewijzen aan wie het zij, en het evenmin hem belette zijn eigen geest in zeer verschillende rigtingen vrij te ontwikkelen.

Om destijds in Nederland carrière bij het hooger onderwijs te maken moest men vóór alles goed gereformeerd zijn. Boerhaave was het van nature, als zoon en broeder van gereformeerde predikanten; hij was het met al het gezag van iemand die ook zelf voor de kerkdienst zich voorbereid en aangemeld, en degelijke theologische studien achter den rug had¹.

Armoede was toen geen hinderpaal. Altijd waren er rijke lieden genoeg die een knappen jongen, mits hij door geen buitensporige algemeene begrippen ergernis gaf en daarbij in het maatschappelijke zijn afstand wist te bewaren, gaarne voorthielpen. Boerhaave heeft op jeugdigen leeftijd, zonder dat zijne studien er door geschaad zijn, een vader kunnen verliezen die geen ander fortuin dan een groot gezin bezat. Weldoeners ontbraken niet; en hij was van zulk een gelukkig temperament dat het aannemen hem noch ondankbaar noch onbescheiden maakte, noch hem verbitterde of in zijne eigen oogen hem vernederde².

1 Boerhaave's vader was predikant te Voorhout bij Leiden. - Een zijner broeders studeerde te Leiden in de medicijnen; hijzelf in de theologie. De medicus werd naderhand theoloog, de theoloog medicus. - Bijzonderheden bij Suringar, II 1 vgg., en bij Albert Schultens, Oratio academica in memoriam Boerhavii, 1738.

2 ‘Dat Boerhaave reeds als student bij Curatoren goed stond aangeschreven blijkt uit de wijze waarop zijn verzoek om ten huize zijner moeder met het genot eener beurs begiftigd te worden, beantwoord werd. Bij resolutie van 3 December 1687 werd besloten ‘hem uyt singuliere insigten 't voors. versoeck toe te staen, werdende de Secretaris versocht ende gelast om van de al bereyts verloopen tijt van drie vierendeeljaars te slaen de noodige ordonnantie, ende daerinne te continueren ter tijt en wijlen tot de jaren voor de welcke de beursen ordinair werden vergunt, sullen wesen geëxpireert’. Suringar, II 29.

[p. 115]

Daarbij, als het een leerstoel in de medicijnen gold niet het minst, latijn kunnen spreken als water. Evenals in het godsdienstige en het staatkundige de bijbelsche tale Kanaäns, was in de wetenschappen het latijn de algemeene dievetaal. Om eene loopplaats te worden waar studenten uit verschillende landen van Europa wijsheid kwamen opdoen, moest eene nederlandsche akademie onder haar onderwijzend personeel docenten tellen welke in het hanteren van dit speeltuig bij niemand achterstonden; en Boerhaave was zulk een goed litterator dat hij reeds als student in de theologie voor een latijnsch opstel eene medalje haalde nietalleen¹, maar eerlang belast werd met het schiften eener klassieke bibliotheek, door het bestuur der leidsche hoogeschool aangekocht in het buitenland².

1 ‘15 November 1690 is besloten om H. Boerhaave, Theologiae et philosophiae studiosus, te vereeren met eene gouden medaille ter waarde van ƒ50, voor de eenige maanden vroeger in het openbaar gehouden Oratio academica qua probat bene intellectam a Cicerone sententiam Epicuri de summo bono’. Suringar, II 29.

2 In 1691 werd de akademische bibliotheek te Leiden aanmerkelijk vertimmerd, en gedurende negen maanden het toezigt over de boeken opgedragen aan den student Boerhaave. Provisioneel vereerde men hem daarvoor met een geschenk van ƒ200, op grond dat hij niet alleen zijn pligt gedaan, maar onder de hand zoowel uit de oudere verzameling als uit de in 1690 aangekochte boekerij van lsaäc Vossius alle doubletten uitgeschoten had. Suringar, II 29 vg. - Verkorte geschiedenis van den aankoop der bibliotheek van Isaäc Vossius bij Siegenbeek, Leidsche Hoogeschool, II 23-31.

[p. 116]

Als latijnsch dichter heeft hij niet uitgemunt; en zelfs zijn er door bevoegde regters kwade noten gekraakt over deze en gene proeve zijner latijnsche muze¹. Doch als improvisator in latijnsch bastaard-proza had hij zijne wedergade niet. Scharen van jongelieden, tot de meest verschillende nationaliteiten behoorend, hingen in volgepropte kollegekamers aan zijne welbesneden en welsprekende lippen²; en daar hij bij het herbehandelen derzelfde onderwerpen nooit dezelfde vormen bezigde, vond men hem altijd nieuw. Volwassen mannen, weinig minder geleerd dan hijzelf, hebben gedurende twintig jaren zijne lessen gevolgd, enkel uit bewondering voor zijne meesterlijke voordragt³.

De naam van een groot geneesheer zal voor een

1 Peerlkamp, De vita cet. Nederlandorum qui carmina latina composuerunt, 1838, bladz. 487. Over Boerhaave: ‘Ex Delitiis Santenii apparet neque a Musis latinis tantum virum fuisse alienum. Laudanda enim voluntas est in homine tot negotiis districto, non Leidae tantum, non Hollandiae, non Europae, sed toti terrarum orbi utilissimis. Ut vere Apollo medicus ei nihil non concessit, ita musicum non habuit faventem, credo quod non magnopere curabat.’

2 ‘De lokalen konden nauwelijks de toehoorders bevatten, die bij zijne lessen zich als verdrongen; terwijl sommige van de meest ijverigen of gegoeden dikwerf, naar men meldt, reeds een uur vóór het begin der les door een bediende een goede plaats voor zich open lieten houden.’ Boogaard, Toespraak, bladz. 7.

3 Van Swieten bij Suringar, II 216: ‘Rara certe felicitate mihi contigit, forte unica, viginti fere annorum spatio magni Boerhaavii institutionibus frui, tam publicis quam privatis.’

[p. 117]

deel altijd afhangen van het rustige in des geneesheers persoon; het gezag ademende daarin, het vertrouwen wekkende, en, hetzij stuurschheid of vriendelijkheid den grondtoon van zijn karakter vorme, het geven van een indruk van meerderheid.

Bij Boerhaave, gezegend met een ijzersterk ligchaam, zoodat in zijn hoogsten bloeitijd, ofschoon de curatoren hem telkens het onderwijs in nieuwe vakken opdroegen, zijne krachten toereikten voor het behandelen te zijnent van veertig patienten daags, was dit in buitengewone mate het geval¹. Zichzelf altijd meester, stond hij met eene zich nooit verloochenende gelijkmatigheid aanzienlijken en geringen te woord. Noch het aangroeijen van zijn vermogen, noch het besef zijner vermaardheid, deed zijne belangstelling verflaauwen². Hij scheen een hoogepriester, geordend om met goddelijk gezag in den Bijbel der Natuur de plaat-

1 ‘Met een kloek, welgespierd, ongelooflijk sterk, van kindsbeen af zeer gehard ligchaamsgestel, van eene rustige en rijzige gestalte, paarde hij groote opgeruimdheid en vlugheid van geest.’ Suringar, II 7.

2 ‘Op het land geboren en groot gebracht, behield het buitenleven voor hem steeds eene groote aantrekkelijkheid; en in 1724 eigenaar geworden van het fraaije landgoed Poelgeest, bragt hij daar meestal een groot gedeelte van het jaar te midden van de door hem zelf aangekweekte planten en gewassen door; met eerbied wijst men daar ook nog meer dan één boom door hem geplant.’ Boogaard Toespraak, bladz. 12. - ‘Gedurende al de jaren dat hij op Poelgeest, aan de leidsche trekvaart naar Haarlem gelegen, met zijn gezin woonde, stond hij des morgens te vijf ure op, ten einde eenen langen dag aan zijne werkzaamheden in de stad te kunnen besteden. Des avonds te zes ure keerde hij dan naar zijne hofstede terug.’ Suringar, II 7.

[p. 118]

sen aan te wijzen waar de lijdende menschheid heul kon vinden¹.

Doch wie gevoelt niet dat zelfs dit zeldzaam harmonische; dit zamenkomen van allerlei onontbeerlijke gaven in één man, hetwelk de tijdgenooten moest toeschijnen met eene wereldheerschappij in het klein gelijk te staan; onvoldoende zou zijn geweest Boerhaave eene plaats in de geschiedenis der medische wetenschap te verzekeren, zoo hij, bij het beoefenen van deze, niet in sommige opzigten een nieuw begin vertegenwoordigd had, en niet met hem een tijdperk aangevangen was verschillend van het voorgaande?

Werkelijk wordt eerst door dezen revolutionairen trek, dubbel verrassend in het zamenstel van zoovele behoudende eigenschappen, Boerhaave's beeldtenis voltooid. Opgeleid voor theoloog, niemands leerling in de geneeskunst,² heeft hij met eene mate van gezond verstand welke het genie meer dan opwoog, aan geheel de medicinale santekraam vóór hem den bons gegeven en, tusschen zich en de oudheid geen ander gezag dan dat van één Engelschman erkennend,³ met al het

1 Schultens bij Suringar, II 31: ‘Domus ejus templum fuit AEsculapii, artisque apollinei sacrarium, unde hippocratica quotidie responsa edebantur; in solatium innumerae illuc undique nationum regionumque confluentis multitudinis.’

2 ‘Als medicus was Boerhaave grootendeels autodidact, en woonde slechts enkele lessen bij van den toen reeds hoog bejaarden hoogleeraar Drelincourt, en van den als ontleedkundige beroemden Nuck.’ Boogaard, Toespraak, bladz. 5.

3 ‘Niet moede werd hij om, op het voorbeeld wijzende van den eenigen Hippocrates, naast wien hij onder de nieuwere geneeskundigen vooral Thomas Sydenham (1624-1689) meende te mogen stellen, aan te dringen op eene onbevooroordeelde en oplettende waarneming der ziekteverschijnselen enz.’ Boogaard, bladz. 9.

[p. 119]

vuur eener zelfgevormde overtuiging, op de veroverde vesting van het bijgeloof en der geleerde kwakzalverij, zonder andere hulpmiddelen dan die der eerlijke waarneming, de vaan der natuurlijke geneeswijze geplant¹. Na gedurende zeven en dertig jaren dien post verdedigd te hebben kon hij even rustig heengaan, als hij in den eenvoud zijner autodidaktische stoutmoedigheid hem rustig veroverd had.

Vergeleken bij de diensten door Boerhaave aan de praktische geneeskunst bewezen, verliezen voor het nu levend geslacht zijne nagelaten werken schier elke beteekenis. De latijnsche daaronder, redevoeringen en handboeken, zijn uit den tijd. Uit het eenige hollandsche werk van zijne hand, het leven van Swammerdam, werden opmerkelijke plaatsen door mij aangehaald. Doch het is niet ter wille van die papieren kinderen dat men te Leiden in 1872 hem een standbeeld heeft opgerigt². Met oordeel geplaatst in de nabijheid van een nieuw Nosocomium, verlevendigt het gedenkteeken bovenal de herinnering van den man aan wien de Nederlanders van den tegenwoordigen tijd, gezonden en zieken, niet minder verpligtingen hebben dan aan de veldheeren die weleer hunne gren-

1 ‘In zijne geheele wetenschappelijke loopbaan was hij steeds naar één doel blijven streven, om namelijk de geneeskunst meer en meer los te maken uit de banden der stelselzucht, en voor hare beoefening een vasten grondslag te leggen in het onbevooroordeeld en naauwkeurig onderzoek der natuur.’ Boogaard, Toespraak, bladz. 10.

2 Werk van den beeldhouwer Stracké Sr.

[p. 120]

zen verdedigden of de admiralen die hunne kolonien veroverden¹.

1 ‘Wij hebben te doen met de stille en kalme loopbaan van een man die al zijne krachten, al zijne voortreffelijke gaven des geestes, wijdde aan de kunst om levens te behouden, niet om ze te verdelgen.’ Boogaard, Toespraak, bladz. 4.