Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XXXI [Amsterdam. - Haar bodem. - Haar bouwen]

Niemand meene echter dat Amsterdam op hare beurt de roem van Nederland zou geworden zijn, indien de stad niets anders gedaan had dan de wederopkomst eener afgetreden voorgangster tegenhouden. Door beletten komt niets tot stand, en het Amsterdam der 17^de eeuw was eene stichting.

In 1672 heeft deze schepping haar toppunt bereikt,

[p. 398]

zedelijk en stoffelijk. Wel bouwt men in de eerstvol gende vijftig of vijfenzeventig jaren nog twee- à driehonderd huizen bij, maar op terreinen die reeds binnen de veste getrokken zijn. Sedert de vierde, in 1657 aangevangen vergrooting, wordt Amsterdam gedurende dit tijdvak niet weder uitgebreid.

Ongerekend den Ykant ziet men haar door eene gebogen lijn van fortifikatien omgeven worden, ter lengte van vier uren gaans. Binnen dien wijde halve maan staan zesentwintig duizend woningen, de eenen ter weerszijde van straten, de anderen van grachten, of met het aangezigt naar de Zuiderzee. Twee en twintig duizend gezinnen wonen in huizen; achttien duizend op kamers, in kelders, of in achterhuizen. In 1622 wordt er een totaal van 105.000 ingezetenen bevonden. Eene halve eeuw daarna heeft dit cijfer zich nagenoeg verdubbeld, beweert men¹.

‘Onse burgerij’, informeren in Julij 1672 de burgemeesters den jeugdigen Willem III, ‘bestaet uit sestig compagnien, ende maekt uyt een aental van 10.000 koppen. Onse militie, gerengeert onder 14 capiteinen, bedraagt 2200 koppen, ende vier compagnien paerden; waeronder twee vrywillige van de jonkheid van deze stad. Maken uit 260 ruiters. Sulks in alles 12.460 man’.² Deze amsterdamsche schutters en vrijwilligers hebben van oudsher den naam een knap slag van lieden te zijn: hoog van gestalte, schoone gelaatstrekken, een krachtige ligchaamsbouw³.

1 Wagenaar, Amsterdam, 8^o, I 160-172.

2 Tekst in Wagenaar's Amsterdam, 8^o, V 355 vgg.

3 Gedicht van 1560 op Amsterdam door den rector der latijnsche school Pieter van Afferden, aan het slot van Wagenaar's litterarisch-historische Voorrede:

Proceritatem nunc quoque civium,
Formam venustam et fortia corpora
Horum, puto omnino tacenda:
Nam periergon id esse dicas.

De door Van Afferden aangeduide type is de friesche of westfriesche, wetenschappelijk beschreven door Lubach, Grondtrekken eener vaderlandsche ethnologie, 1863, 9^de Hoofdstuk.

[p. 399]

De waterige en moerassige grond, in en om de stad, maakte voor personen die er niet aan gewend waren, de amsterdamsche lucht min of meer zwaar en dampachtig. Ook gaven, bij vochtig weder vooral, de grachten een onaangenamen wasem uit. Reeds sedert langer dan eene eeuw was dit zoo geweest; als blijkt uit den in 1540 aan keizer Karel V gegeven raad, voor het behoud der gezondheid van hem en zijn gevolg, eene te Amsterdam beschreven dagvaart liever naar Haarlem te verleggen. De vier elementen heetten toen te Amsterdam ‘gecorrumpeert’, inzonderheid het water; en men vreesde dat van 's keizers omgeving de eenen zich ziek, de anderen dood zouden drinken.

‘Nogtans’, zegt Wagenaar, aan wien ik deze bijzonderheden ontleen, gelijk zij door hemzelf ontleend werden aan een nederlandsch staatsdienaar der 16^de eeuw, ‘nogtans bevindt men niet dat er te Amsterdam, het groot getal van ingezetenen in aanmerking genomen zynde, meer menschen sterven of ziek zyn dan in andere steden van Holland’.¹

1 Beschrijving van Amsterdam, 8^o, I 255, III 69 vg. Uit het Register van Van der Goes.

[p. 400]

Buitengewoon merkwaardig werd door alle bezoekers uit den vreemde de weeke en waterige grond gevonden waarop de stad gebouwd was; onderdeel van het laag, moerassig, broek- en veenachtig Amstelland. Gemakkelijk kon men zien dat, in de stad zelve, de straten en erven met allerlei stoffen kunstmatig opgehoogd waren.

Uit den ouden tijd, toen er binnen de wallen nog vee geweid werd, was eene laag losse aarde overgebleven van iets meer dan één voet dik. Maar eerst daaronder ving de eigenlijke bodem aan, en welk een bodem!¹

Drie voeten harde klei; daarna tien of elf voeten veen, en, aan dien veengrond hangend, eene pijpaardachtige stof, in zichzelf ligter dan het water, zoodat, wanneer men deze derrie van het veen losmaakte, zij ging drijven², - want Amstelland had overal water onder zich.

Op twee of drie voeten derrie volgde nogmaals klei; meer klei naarmate men digter het Y naderde; negentien, twintig, zelfs twee en twintig en drie en twintig voet³. Eindelijk kwam een harde zandgrond; en in dit zand werden met de punt naar omlaag de stammen geheid, welke te Amsterdam de muren van alle bijzondere woningen en alle openbare gebouwen droegen, - stammen uit Noorwegen, van welke gevoelsdichters der 19^de eeuw gezegd zouden hebben dat zij

1 Harting, De bodem onder Amsterdam, 1852. - Overzigt bij W.C.H. Staring, De bodem van Nederland, 1856, I 301 vgg.

2 Over derrie bij W.C.H. Staring, I 59 vg.

3 Wagenaar, Amsterdam, 8^o, I 253 vg.

[p. 401]

met weemoed den tijd herdachten toen zij daarginds pijnboomen waren, en die Amsterdam door de noord-nederlandsche renaissance-dichters slechts een ‘onzigtbaar bosch’ deden noemen, gelegen ‘met zijn toppen averegt.’ Nogtans haperde het deze uitdrukking niet aan teekenachtigheid¹.

In de laatste jaren der vorige eeuw is het door een nederlandsch auteur van naam in twijfel getrokken, of Amsterdams ligging eigenlijk wel als het geheim van den buitengewonen bloei haars handels en als de ware oorzaak van haar in de plaats komen voor Antwerpen beschouwd moet worden. ‘Het is bekend,’ zegt hij, ‘dat Amsterdam door de natuur niet is begunstigd, en dat er verscheiden plaatsen in Holland zijn, welke oneindig beter gelegen zijn dan deze heden ten dage (1780) zoo magtige stad.’²

Dit was in de 17^de eeuw geenszins het algemeen gevoelen³. Het Y gold voor de noordnederlandsche haven bij uitnemendheid. Had men er anders over gedacht, Holland zou in de laatste jaren der 16^de zich

1 Hooft aan Huygens, Muiden 1623, bij Leendertz, I 205

Meer nochtans als t' halver weghe
Van 't onsighbaer bos, geleghe'
Met sijn toppen averecht,
Hoorde jck roepen over Vecht.

2 Luzac, Hollands Rijkdom, Voorrede, bladz. xi.

3 Evenmin geloofde men toen dat de handel van Amsterdam, gesticht op de puinhoopen van dien van Antwerpen, - gelijk de orangist Luzac zijne politieke tegenstanders zich in patriottetaal laat uitdrukken, - moest worden aangemerkt als een geschenk ‘hetwelk de vrijheid aan de Tyrannij verschuldigd was’. Niemand schreef in de 17^de eeuw zulk een stijl.

[p. 402]

zooveel moeite niet gegeven hebben de langen tijd spaansch en roomsch gebleven stad op het katholicisme en de koningsgezindheid te veroveren¹.

Het eenige wat niemand loochenen kon was dat, bij Utrecht, Tiel, Nijmegen, Dordrecht, Staveren, Groningen vergeleken, Amsterdam onder de noordnederlandsche koopsteden vergelijkenderwijs eene nieuwaan-gekomene, en haar Y eene haven van gisteren was. Het is zelfs de vraag of tegen het einde van den lotharingschen tijd, toen Tiel en Utrecht eene lange handelsgeschiedenis achter den rug hadden, het Y al bestond².

Wanneer de amsterdamsche burgemeesters in 1672 met Willem III korresponderen, dan heeft, zondert men een paar kerken uit, de stad niet slechts elken feodalen, maar ook haar na-middeneeuwschen aanblik voor goed afgelegd³. Alleen in de oudere wijken hielpen sommige huizen en sommige gebouwen de herinnering der noordnederlandsche renaissance levendig houden⁴. Al hetgeen thans voor oud doorgaat, - de

1 Over het ontweldigen van Amsterdam aan de roomschen bij Wagenaar op de jaren 1576-1578. Amsterdam, 8^o, III 404-481 en de Bijlagen. - D.C. Meijer Jr., De zegepraal der Hervorming te Amsterdam, Gids 1878, II 76 vgg., 219 vgg. - Roomsche nood-munten van het in 1578 door de hervormden omsingeld Amsterdam bij Van Loon, I 253.

2 Hiervóór, I 138 vg. - Historische Kaart (600-1200) bij L. Ph. C. van den Bergh, Middel-Nederlandsche Geographie, 2^de Druk, 1872.

3 Een van de oudste gedenkteekenen der feodale militaire architektuur te Amsterdam, de Sint-Antoniswaag, eene voormalige stadspoort, gaat niet verder terug dan 1488. Hiervóór, I 436. Van denzelfden tijd, of weinig jaren vroeger, is de Schreijerstoren.

4 Woonhuis van P.C. Hooft, den historieschrijver, in het Hooft-nummer van Eigen Haard, 1881. - Amsterdamsche gevels der 16^de eeuw in Oude Tijd, 1872 bladz. 270; 1873, bladz. 365. - Bij Wagenaar, Amsterdam, 8^o, VII 6, 104, 107, 116, 127, 128, 142, 247.

[p. 403]

Westerkerk, het paleis op den Dam, de fraaije gevels der Heere- en der Keizersgracht, - was toen nieuw.

Het scheen wel alsof sedert den munsterschen vrede te Amsterdam de regel gold: Quand le bâtiment va, tout va. In steen werden thans de profijten der scheepvaart- en handelsbeweging omgezet welke, meer dan het bouwen, in de eerste helft der eeuw de aandacht der buitenlanders getrokken had. Men denke aan het verhaal van den hertog De Rohan, die, het is zoo, toen hij in 1600 Amsterdam bezocht niet veel meer dan twintig jaren telde, maar reeds heel wat van de wereld gezien had en, na eene reis door Italie en Duitschland, op grond van eigen aanschouwen medespreken mogt.¹. Of men herinnere zich de ingenomenheid van Descartes, die bovenal er zich over verbaasde dat het oorlogvoeren der Nederlanders slechts tot gevolg scheen te hebben de lieden te Amsterdam des te volkomener in hunne zaken te doen opgaan

1 Voyage du Duc de Rohan faict en l'an 1600, bij R. Fruin, Tien Jaren, 3^de Druk, bladz. 226 vg.: ‘Amsterdam bovenal wekt de bewondering van den reiziger. De hertog De Rohan, de beroemde hugenoot, die, na Italie en Duitschland doorreisd te hebben, in 1600 Nederland bezocht, was door geen andere stad zoo aan Venetie herinnerd als door Amsterdam. Het is ongelooflijk voor die het niet gezien heeft, zegt hij: drie- tot vierduizend vaartuigen liggen er tegelijkertijd op de reede; tweemaal 's jaars komen er vloten aan van tusschen de vier en vijfhonderd schepen, deels met koren bevracht van Dantzig, deels met wijn en zout van Frankrijk en Spanje; buitendien nog een aantal andere uit Indie en de nieuw ontdekte landen, rijk beladen met specerijen en kostbaarheden’.

[p. 404]

en hun daartoe des te meer tijd en rust te laten¹.

In 1645 brandt op den Dam de Nieuwe-kerk af; fraaiste exemplaar der gothiek op welks bezit de stad roem mag dragen, en zelfstandige kopij, beweert de overlevering, der kathedraal van Amiens². Doch, voorspel der aanbrekende bouw-epidemie in de tweede helft der eeuw; bewijs tegelijk dat de amsterdamsche architekten dier dagen in de oudere geschiedenis van hun vak geen vreemdelingen waren; niet meer dan drie jaren daarna is het geblakerd heiligdom van den grond af in zijn vorigen staat hersteld.

Nog meer. Van een toren, honderd jaren te voren aangevangen maar niet boven den grond gebragt, worden de fundamenten opgegraven en versterkt. Ter halve hoogte der kerk verrijst weldra, op meer dan zesduizend onderst boven gekeerde masten, het voetstuk van een klokkehuis. Wij moeten het bejammeren dat dit onvoltooid gebleven werk ten slotte enkel gediend heeft om het aantal der kerkelijke bouwvallen te vermeerderen, over wier eigenaardigen aanblik te midden van het noordnederlandsch landschap, of der openbare pleinen in Noord-Nederlands oude steden, wij reeds gelegenheid vonden te spreken³.

Terwijl de kerk naauwlijks voltooid en men aan het bouwen van den toren nog druk bezig is, wordt in

1 Descartes uit Amsterdam, 1629-1637: ‘Les armées qu'on y entretient ne semblent servir qu'à faire qu'on y jouisse des fruits de la paix avec d'autant plus de sûreté etc.’ Hiervóór, bladz. 169, noot.

2 ‘Naar de schetse der hoofdkerke van Amiens in Picardye, die nog, geschilderd, in de kamer van kerkmeesteren bewaard wordt’. Wagenaar, Amsterdam, 8^o, VII 366.

3 Hiervóór, I 423-430.

[p. 405]

de onmiddellijke nabijheid, op nog meer ‘houts van onder’ dan bij den toren te pas gekomen was, in Oktober 1648 de eerste steen van het nieuwe stadhuis gelegd: 13.659 masten welgeteld. Daar in 1652 het oude raadhuis bij ongeluk door de vlammen verteerd wordt, en de burgemeesters het onaangenaam vinden zich tusschentijds te moeten generen met een onvoldoend hulplokaal, reppen de steenhouwers zich wat zij kunnen. Reeds in Julij 1655 doet de wethouderschap in het zijne voltooijing naderend gebouw hare intrede.

Bij het nieuwe stadhuis voegt eene nieuwe beurs, vindt men; want die van 1613 is intusschen te klein geworden. Men gaat aan het uitbreiden, en in 1668 komt een gebouw tot stand waarmede Amsterdam het een paar honderd jaren zal kunnen stellen¹.

Een kapitaal werk is de in 1671 ondernomen Amstelsluis; een nog kapitaler de in 1682 voltrokken waterkeering die aan den Ykant tweeduizend huizen tegen den hoogen vloed verzekert. In 1690 vindt een amsterdamsch ingenieur de ligters uit, en helpt schepen van den diepsten gang over de Pampus-droogte.

Het aantal bruggen in de stad, houten en steenen middelen van gemeenschap tusschen zoovele nieuwe grachten en nieuwe straten, groeit sedert 1628 met vijftig aan, en komt van twee-, op derdhalf honderd. De Nieuwe Brug van 1681 wedijvert met de Amstel-

1 De beurs van 1668 bij Wagenaar, Amsterdam, 8^o, VII 94. - in hetzelfde 7^de, en in het 8^ste deel, afbeeldingen van de meesten der hierna te noemen bouwwerken. Ook van de Nieuwe-kerk, en van het stadhuis van 1648.

[p. 406]

sluis in omvang, en vormt evenals deze eene massa baksteen die aan de moppestapels van het Muiderslot doet denken.

Achtereenvolgens verrijzen, van 1655 tot 1662, het Admiraliteits-hof, het Admiraliteits-magazijn en scheepstimmerwerf, de Admiraliteits-lijnbaan, het Oostindischhuis, het Oostindisch-zeemagazijn, de Oostindische-werf, de lijnbaan der Oost-Indische Compagnie, de dokken der Compagnie en der Admiraliteit. Twee dezer gebouwen staan in het midden der stad en dienen als vergaderplaatsen van besturende kolleges. Al de anderen, in eene nieuw aangetrokken buitenwijk gelegen, vormen eene wereld op zichzelf waar het krielt van ankersmeden, blikslagers, zwaardvegers, timmerlieden, metselaars, loodgieters, schuite-, maste-, blokke-, spille-, riem- en boommakers. Op de werf der Oost-Indische Compagnie wordt het model van het schip Zuidpolsbroek bewaard, het eerste dat in 1663 hier van stapel loopt.

Het cijfer der gereformeerde kerken vermeerdert in den laatsten tijd slechts met drie, en twee dezer drie zijn van hout, - mogelijk omdat voor het stadhuis en verdere wereldlijke gebouwen zooveel was uitgegeven dat ten behoeve der godsdienstige niet genoeg overschoot, doch waarschijnlijker omdat de goede kerkbouwers allengs ten grave waren gedaald en er geen nieuw geslacht op de voordragt stond. Hetgeen omtrent de inwendige versiering der Oosterkerk van 1669 verhaald wordt, doet er ons gemakkelijk in berusten dat de Eilandskerk en de Amstelkerk geruimen tijd loodsen blijven¹.

1 ‘'t Gewelf der Ooster-Kerk rust op vier vierkante pilaren van de Jonische orde. In 't westen, tusschen twee derzelven, staat de predikstoel, die vierkant, en, in elk der drie voorste paneelen, met een bijzonder zinnebeeld bewerkt is; doch alle de zinnebeelden zyn omringd van een slang, het afbeeldsel der eeuwigheid. Men ziet 'er een brandend hert met vleugels, op een lelietak, enz.’ Wagenaar.

[p. 407]

Bovendien telt Amsterdam reeds acht andere hervormde bedehuizen, en zes daaronder zijn of gesticht door de gereformeerden zelf, of, met behoud van kap en zuilen en buitenmuren, door hen voor de gereformeerde eeredienst op zulke wijze ingerigt, dat niemand er voormalige roomsche tempels of kapellen in herkennen zou. Voor den vreemdeling, die naar den weg vraagt, onderscheiden de zuiver kalvinistische heiligdommen zich in voldoende mate van de overigen door de aan hardnekkigheid grenzende standvastigheid waarmede zij naar de windstreken genoemd zijn: de Ooster-, de Wester-, de Noorder-, de Zuiderkerk. Zou eene dagelijks minder steil regtzinnige overheid in een onbewaakt oogenblik aan een dezer plaatsen van aanbidding de herinnering van Johannes den Dooper of Johannes den Apostel willen verbinden, tegen deze afwijking van de ware christelijke religie gaat nog tijdig uit de gemeente eene stem op¹.

1 ‘In 't eerst dagt men deze kerk den naam van S. Janskerk te geeven. En deezen naam vindt men gemeld op den rand van 't Register der Vroedschap, op 't jaar 1606. Ook werdt het kerkhof, ronds-om de kerke, nog vroeger, S. Janskerkhof genaamd. Doch de yverigste gereformeerden hielden deezen naam te zeer te smaaken naar roomschgezindheid. Men bespeurt dit klaarlyk uit de woorden van Walich Syvaertszoon, wiens werkje Roomsche Mysterien ontdekt in 't jaar 1604, toen de grondslagen der Zuiderkerke gelegd waren, het licht zag. Want, met reden beweerd hebbende dat de stoffelijke kerken slegts werken van menschen handen zijn, laat hy 'er op volgen: ‘Gelyckmen sien magh aen het beginsel van de kercke welcke alhier nu gebouwet wert (met welcke de superstitie alreede begint te speelen om die, nae de oude ende nieuwe roomsche afgodische wyse, eenen naem te gheven, welcke haer niet en betaemt) dattet menschenwerck is.’ Wagenaar. - De titel van Walich Sieuertsz' geschrift voluit bij Van der Aa, B. Woordenboek, XVII 674.

[p. 408]

Amsterdam's fysionomie in de 17^de eeuw dankt aan de torens dier kerken, en evenzoo aan den in denzelfden stijl voltrokken Regulierstoren, Jan Roodenpoortstoren, Haringpakkerstoren, Montalbaanstoren, haar sprekendsten trek. De laatsten zijn overblijfselen van een ouder stads bolwerk. Door architekten uit de school van Hendrik de Keyser, of door Hendrik de Keyser zelf, worden in bastaard-renaissancestijl op deze rompen twee of meer verdiepingen gezet, die bij het bouwen der kerktorens, in hetzelfde tijdvak of kort daarna, op hare beurt als model dienen¹. De gelukkigste proeve der soort is de toren der Westerkerk, en de roomsch-koninklijke kroon die zijne lantaarn dekt stempelt hem meteen uit de verte tot het amsterdamsch bouwwerk bij uitnemendheid.

1 Alleen de Schreijerstoren, die van hetzelfde stel fortifikatien deel heeft uitgemaakt, is zijne middeneeuwsche kap blijven behouden. - Kaart van Cornelis Anthoniszoon, 1544, in het 1^ste Deel van Wagenaar's Amsterdam, 8^o.