Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

[p. 315]

XVIII [De verovering van Java. - Batavia. - Nederlaag van Sultan Ageng, 1628-1629]

Op die wijze was ‘onse nieuwe, met de wapenen geconquesteerde, aenwassende republicque van Jaccatra’ zamengesteld¹, tegen welke de mataramsche Sultan Ageng tot tweemalen toe, met slechts één jaar tusschenpoos, zijne legerbenden afzond².

Benden is in zoo ver het woord, dat beide legers buitengewoon talrijk waren; ook al houdt men het voor overdreven dat het eerste 30.000, het tweede 80.000 man geteld zou hebben.

Vergelijkenderwijs waren het geoefende troepen, herhaaldelijk overwinnaars gebleven in oorlogen tegen mede-inlanders. Te Batavia werd het bewonderd dat Sultan Ageng's generaals, heel uit Midden-Java, sommige stukken geschut op karren, de eenen voortgetrokken door twaalf, de anderen door achttien buffels, het gebergte over naar de Soenda-landen en tot vóór de stad hadden weten te brengen³.

Al wisten de Hollanders van hooren zeggen dat

1 ‘Jaccatra Olim’ zeide men na het herdoopen in Batavia.

2 De mataramsche keizer van 1628, en de gevankelijk naar Batavia gevoerde bantamsche koning van 1682, heeten beiden in de javaansche geschiedenis de Groote Sultan of Sultan Ageng. De lezer kan niet twijfelen wie van tweeën hier en vervolgens bedoeld wordt.

3 ‘Een saecke, bij ons ende veel andere voor desen als onmogelyck gehouden, hebben nu sien geschieden. Naementlijck dat den Mattaram, met soo grooten heyrleger ende swaren geschut, door soo onbequamen, marecasieusen, bosachtigen, wilden ende onbeboude landen, uyt 't binnenste van zyn verre affgelegen rijck, tot voor Battavia gecomen is.’ - Uit Batavia, 15 December 1629.

[p. 316]

vaak eenige honderden Spanjaarden of Portugezen in Indie, door hunne geoefender krijgskunst, ontelbare inlandsche legers verslagen hadden; en al liet hun zelfvertrouwen geen twijfel toe, of zij zouden Portugezen en Spanjaarden dit kunnen nadoen; het was niettemin een hagchelijk oogenblik¹. Aan het leveren van een veldslag viel, met nog geen 2900 man, niet te denken. Hadden de Javanen op dat oogenblik een generaal met genoeg militair talent bezeten, de ‘nieuwe republicque van Jaccatra’ zou even snel weder verdwenen zijn als zij snel was aangewassen².

Doch de Hollanders deden wat zij konden. Een vooruitgeschoven vijandelijk korps van middelmatige sterkte werd bij een uitval door hen geslagen; en zij hadden het voorregt dat de javaansche aanvoerder in dit gevecht sneuvelde. Zijn opvolger beproefde, door het verleggen der rivier, de plaats uit gebrek aan water te doen verlaten. Maar de duizend man daags, die hij daartoe aan het graven stelde, werden daags duizend zieken; en hij moest het beleg opbreken. Ten einde den toorn van Sultan Ageng wegens dit terugtrekken en het sneuvelen van zijn voorganger te bezweren, rigtte hij vóór zijn vertrek eene hekatombe van subalterne javaansche officieren aan³.

1 ‘Hadden het volck van den Mataram d'een opt casteel ende d'ander op de stadt aengevallen (21 September), souden een groote moort gedaen hebben, ende Batavia hadde peryckel geloopen.’ Coen.

2 ‘Aen d'aproche, door de vyanden gedaen, hebben wij gesien dat het casteel Batavia tegen de macht van den Mataram qualijck gehouden soude connen werden.’ Coen.

3 Verhael [door een ooggetuige] van de belegeringhe der stadt Battavia in 't coninckrijck van Jacatra, anno 1628, den 22 Augustij. In Bijdragen T.L.V., 1855, bladz. 289 vgg., door Leupe: ‘De doode lichamen tot een spectakel van syn wreede executie boven d'aerde latende. Hadden wy selffs de lichamen niet gesien, souden 't niet wel connen geloven: 744 doode lichamen syn daer by een van d'onse getelt.’ - Coen aan de Bewindhebbers, 10 Februarij 1629.

[p. 317]

Bij het andere beleg¹ kwam het zelfs niet tot een treffen. Zoodra Coen met zekerheid onderrigt was dat Sultan Ageng een tweede leger tegen Batavia uitrustte, nog veel talrijker dan het vorige en gekommandeerd door een zijner neven en twee zijner ooms, deed hij opnemen door welke middelen, gedurende de maand of maanden die met het overbrengen dezer menigte olifanten, buffels, paarden, en menschen, gemoeid zouden zijn, voorzien moest worden in het onderhoud van zoovelen². De twee rivieren waarlangs dit geschieden kon liet hij scherp bewaken, en zond naar Gabang en Tagal, aan de noordkust, waar zich voor menschen en dieren de ‘spyscamer ende vergadering’ van het onmisbaar voedsel bevond, gewapende kruisers. Twee hollandsche officieren, belast met het verwoestingswerk, volbragten zonder deernis hunne taak. Beide voorraadschuren, éénige toevlugt van het reeds verzameld javaansch leger, werden door hen in brand geschoten³.

1 Verhael van de 2^de belegeringhe, A^o 1629. - Bij Leupe, Bijdragen T.L.V., 1855, bladz. 299 vgg.

2 ‘Dry a vier maenden is 't geschut tusschen Mattaram ende Battavia onderwege geweest.’ Specx.

3 ‘Verstonden door schryven van den commandeur Blocq 't geluckig succes dat Zyn E. den 4ⁿ July op Tegal gehad hadde. Naementlick, dat hy in omtrent vijf uijren tijts, die hy daer aen lant was, omtrent 200 prauwen en 400 huijsen, mitsgaders eenen padiberch van 12 roeden lengte ende 4 breet, geheel verbrant en gedestrueert hadde sonder één man verloren te hebben.’ - ‘Den 20ⁿ July vertrock den president Wagensvelt, om den commandeur Blocq te vervangen. Omtrent Cheribon is hy mede gelandt, ende heeft seecker dorp, Gobang genaempt, affgeloopen, verbrandt, ende soo groote quantiteit pady geruineert als den commandeur Blocq in Tegal.’ Jacques Specx aan de Bewindhebbers, 15 December 1629. - Coen was in den nacht van 20 op 21 September onverwachts overleden, en door Specx voorloopig opgevolgd.

[p. 318]

Het was de schuld der Hollanders niet dat Sultan Ageng des ondanks zijn opzet doordreef. Het stond geschreven dat zijne grande armée eene dier roemloos vreeselijke nederlagen lijden zou, welke door het ééne woord hongerdood duidelijk genoeg aangeduid worden. In de ommelanden van Batavia heeft niemand ooit de duizenden van gebrek bezweken Javanen kunnen tellen, slagtoffers van dit tweede beleg. Op de lange berg- en binnenwegen oostwaarts, van Batavia tot Midden-Java, nog minder¹. De Hollanders gaven zich zelfs de moeite niet, het rampzalig overschot achterna te zetten. Zij wisten dat de afstand en het gebrek hun meer diensten bewijzen zouden dan het zwaard van een Slaanden Engel had kunnen doen, of de latten van een regiment kavallerie².

‘T'is gedenckweerdich,’ schreef, toen alles gedaan was, de waarnemende gouverneur-generaal Specx naar

1 ‘Gelyck onses oordeels 't getal der afgecomen levende is vergroot, achten dat insgelijcx mette doode geschiet. Doch is apparent dat vrij eenige duysenden menschen achter laeten sullen.’ Specx.

2 ‘Om hun vertreck te verhinderen, ofte op den wech te vervolgen, conde niet goetgevonden werden. Maer wiert voor best geoordeelt den vijant silvere bruggen te leggen, ende sich op den wech, sonder ons hasart, selver te laeten consumeeren.’ Specx.

[p. 319]

Amsterdam, ‘t'is noterens weerdich dat desen jongsten oorloge, daervan soo opgegeven wiert, soo weynich alteratie in de stadt onder alle de inwoonende natien gecauseert heeft. Alles heeft sijn voege ende ganck gehadt ofter geen vijandt waere geweest’¹.

1 Deze en al de vorige bijzonderheden uit de twee oude ‘Verhaelen’ van een ooggetuige, en uit de O. Stukken achter het 5^de Deel van De Jonge Jr's Opkomst, bladz. 126-168.