Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XIII [De verovering van Java. - Java's voorgeschiedenis]

Men kan dit naar welgevallen eene romeinsche of klassieke², eene middeneeuwsche of feodale, eene napoleontische of moderne staatkunde noemen. In Europa hebben niet lang geleden de Piemontezen haar ten aanzien van Italie in praktijk gebragt, de Pruissen ten aanzien van Duitschland. De Engelschen volgden haar van oudsher in Britsch-Indie, en doen het nog op dit oogenblik in Egypte; gelijk de Franschen in Tonkin, en wij in Atjeh.³

2 Montesquieu, 6^deHoofdstuk van Grandeur et Décadence des Romains, naar hetwelk bovenstaande trekken meest gevolgd zijn.

3 ‘De achtereenvolgende verovering, eerst van de kostbare bovenlanden van Sumatra's Westkust en van vier der belangrijkste residenties van Midden-Java; daarna van het uitgestrekte Palembang; de meer vreedzame onderwerping van Sumatra's Oostkust; de des te bloediger verdelgingsoorlog in Atsji; dit alles geschiedde in een tijdperk van zestig jaar... De beide expedities tegen het rijk van Boni; de langdurige oorlog in Banjermassin; de herschepping van Siak en onderhoorige Staten; eindelijk, de kostbare en bloedige overweldiging van Atsji met zijne tallooze vazalstaatjes, - bewijzen te over hoezeer de nederlandsche macht in den Indischen Archipel ook in de laatste twintig jaren is toegenomen.’ Robidé van der Aa, Indische Gids 1882, I 131 vg.; 156.

[p. 287]

Wat de Oost-Indische Compagnie betreft was die staatkunde in de hoofdzaak eene uiting der krachten, welke bij de Nederlanders van het tijdvak, sedert zij het er op gezet hadden bezitters van Java te blijven, van zelf zich ontwikkelen moesten. Op even ongezochte wijze werd zij aan den anderen kant te voorschijn geroepen door den bijzonderen aard der vorsten en volken waarmede Java hen in aanraking bragt.

Wij vernamen van Hottentotten en van Boschjesmannen; van Formosanen; van Bandanezen, Ambonezen, Makassaren; van Singalezen en Maleijers; volken geplaatst op zeer verschillende trappen van beschaving, en waarvan de eenen nog bijna aan den natuurstaat behoorden, de anderen reeds sedert korter of langer geordende maatschappijen vormden¹. Stonden de verstgevorderden in sommige opzigten beneden de verstgevorderde natien van Europa, het feit zelf dat er termen waren de eenen met de anderen te vergelijken had beteekenis.

1 G.A. Wilken, Over de verwantschap, en het huwelijks- en erfrecht, bij de volken van het Maleische ras. Indische Gids 1883, I 656-764.

[p. 288]

Van de Javanen is het bekend genoeg, dat zij bij het aanbreken der 17^de eeuw, toen de Hollanders voor het eerst met hen in kennis kwamen, reeds eene niet te verachten beschavingsgeschiedenis doorleefd hadden. Oorspronkelijk, in den strikten zin van het woord, was op dat tijdstip noch hunne architektuur, noch hunne letterkunde. Niettemin zijn en worden de gedenkteekenen der laatste, door europesche geleerden van naam, waaronder nederlandsche, ijverig bestudeerd; en de overblijfselen der javaansche hindoetempels zijn vermaard¹. Zelfs de smalle gemeente was gevoelig voor litterarische indrukken. Eerlang zou de Oost-Indische Compagnie, aan eene tegen haar gerigte politieke gelijkenis welke javaansche hoofden onder het volk verspreid hadden, door den kleinen man meer waarde zien hechten dan haar aangenaam kon zijn².

Eene satire van meer omvang stond op het getouw. De ongenoemde schrijver van een javaanschen ridderroman, in verzen, zou weldra de verovering van Jakatra

1 Raffles, W. von Humboldt, R. Friederich, Taco Roorda, Neubronner van der Tuuk, A.B. Cohen Stuart, Kern. - Veth's Java, 1^ste Deel. Vierde Hoofdstuk: Talen en Litteratuur; vijfde Hoofdstuk: Kunsten en Wetenschappen.

2 ‘Onder de velerlei pogingen, aangewend om de bevolking tegen den Soesoehoenan en de Compagnie op te ruien, verdient vooral een geschrift vermelding, dat tot in het leger van Amangkoe-Rat werd rondgestrooid, en waarin, met treffende beeldspraak, de Hollanders vergeleken werden met landbouwers, die, een bosch voor de paditeelt kappende, één boom in het midden lieten staan, om in zijne schaduw te kunnen arbeiden, maar met plan, als zij de schaduw niet meer behoefden, dien evenals de andere uit den weg te ruimen. Couper begon bevreesd te worden dat deze inblazingen ten slotte ook op den Soesoehoenan indruk zouden maken.’ Veth, Java, II 389, De Jonge Jr., Opkomst, VII cvii, 308. N^o. lxviii der O. Stukken

[p. 289]

door Jan Pietersz Coen bezingen, en, door te verzinnen dat Coen de Jakatranen met dukatons en rijksdaalders beschoten had, van den geduchten gouverneur-generaal hen en zichzelf lagchend wreken¹.

Er bevonden zich, onmiskenbaar teeken van betrekkelijke meerderheid boven andere volken van den Archipel, javaansche nederzettingen op Sumatra, op Banka, op Borneo; soorten van kolonien die met het javaansch moederland een somtijds levendig verkeer onderhielden². Te Malakka, aan de zuidpunt van het maleisch schiereiland, was eene uitgebreide, enkel door Javanen bewoonde wijk of voorstad. Toen Albuquerque in 1511 meester van Malakka geworden was, hield hij met deze Javanen rekening; en onder zijne opvolgers in het bestuur der stad werden er gevonden, die gewenscht zouden hebben dat de javaansche kolonisten minder talrijk waren en minder in te brengen hadden. Honderd jaren lang stonden zij te Malakka als goede zeelieden en goede geweermakers bekend³.

Keeren wij naar het eiland zelf terug, dan bevinden wij dat door sommige steden der noordkust druk handel gedreven werd met de aziatische buitenwereld, en in het binnenland de landbouw op een vergelijkenderwijs hoogen trap stond. Voor de algemeene markt werd meer dan één produkt geteeld, en de rijstkultuur was in hare soort een model. De nijverheid, schijnt

1 Episode van Moer Djang Koeng in het javaansch verhaal: Geschiedenis van Baron Sakendher, bewerkt door A.B. Cohen Stuart, 1851. - Overzigt bij Veth, Java, I 427 vgg.

2 Veth, Java, II 312, 338.

3 P.A. Tiele, De Europeërs in den M. Archipel, I i ii. - Veth, Java, II 214 vgg.

[p. 290]

het, bepaalde zich voornamelijk tot het vervaardigen van kleedingstukken en van wapenen, beiden voor nationaal verbruik¹. De krissen bewezen dat, zoo men eene natie was welke brood noch kaas verorberde, men in de praktijk geenszins bedoelde, naar het zeggen der Hollanders, zich straffeloos de eene van het ander te laten eten. De sarongs staafden dat men zekere welvaart genoot; want het klimaat eischte weinig bedekking, en de armoede liep naakt.

De zamenleving bestond in hoofdzaak uit één tamelijk digte massa lijfeigenen, of hoe men hen noemen wil; altegader, voor zoo ver zij kooplieden noch zeevaarders waren, kleine grondbezitters². Ieder ontlaadde zijne vruchtboomen of bebouwde zijn akker; teelde daarop of daarnevens hetgeen de lust ingaf of de vorst eischte; smaakte zooveel huiselijk geluk als het huiselijk leed gedoogde; werd, gelijk ambtenaren der Compagnie het naderhand noemden, door den souverein min of meer ‘in den rug gereden’³; hield voor het

1 Javaansche munten en penningen uit het hindoe- en uit het overgangstijdvak bij Netscher en Van der Chijs Jr., De Munten van Ned.-Indie, Pl. xii-xx, xxviii-xxx. Tekst, bladz. 130 vgg., 215.

2 Veth, Java, 1^ste Deel, 2^de Boek, 2^de Hoofdstuk: Voorkomen en karakter der bevolking.

3 ‘De aanhoudende oorlogen van den panembahan van Mataram waren voor de bevolking van Java uiterst verderfelijk geweest. De aangerichte verwoestingen brachten schrale oogsten, de opeenhooping van volk in groote legers en het nijpend gebrek epidemische ziekten te weeg, die duizenden ten grave sleepten. Handel en verkeer waren schier geheel tot stilstand veroordeeld, en toch werd in 1625 van de verarmde bevolking eene buitengewone schatting in geld gevorderd.’ Veth, Java, II 317.

[p. 291]

uitwendige het met Mohammed, wiens dienst een minder gestadigen aanvoer van trachietblokken eischte dan de vereering van Boeddha of Siwa; doch bleef in het hart de meening toegedaan dat bosschen en bergen bewoond worden door booze geesten, aan welke bij ontstentenis van liefde of vertrouwen de voorzigtigheid gebiedt beleefde zoenoffers te brengen¹.

Op kosten van dit ongeleerde javaansche ‘diet’ leefde eene evenmin door geleerdheid uitmuntende javaansche aristokratie, maar aan wier regten des ondanks door de schare niet getwijfeld werd. Een aan slaafsheid grenzend ontzag voor zijne meerderen was een karaktertrek van den javaanschen mindere².

Ons oordeel over de beschaving van dien hoogeren stand, met inbegrip der eigenlijk gezegde vorsten, zou eer gunstig dan ongunstig moeten luiden, indien ons vrijstond het enkel te regelen naar den invloed dien de vrouwen uitoefenden; de eenen door hare schoonheid, de anderen door hare schranderheid of hare onverschrok-

1 ‘Met betrekking tot den inwendigen toestand van het Bantensche rijk, op het oogenblik dat de Nederlanders zich hier vertoonden, verdient opmerking dat, naar de getuigenis onzer landgenooten, ook destijds de bekeering tot den Islam nog verre van algemeen was. Men leest in hunne reisverhalen uitdrukkelijk, dat de bevolking der binnenlanden nog heidensch was, aan de zielsverhuizing geloofde, en zich van dierlijk voedsel onthield.’ Veth, Java, II 272.

2 ‘De Javanen zijn de grootste aanbidders van het succes. De gewetenlooze schurk die zich door bloed en verraad een weg tot den troon baant, wordt in hunne oogen de uitverkorene der Voorzienigheid.’ Veth, Java, II 265. - ‘Wanneer zij de nagedachtenis van sultan Ageng eeren en liefhebben, schijnt het ons bijna toe dat zij toonen voor de slavernij geboren te zijn.’ Bladz. 340.

[p. 292]

kenheid. Men leest van bedaagde javaansche prinsessen, die aan hare mannen of hare zoonen wijzen raad gaven. Van eene, in den bloei der jaren, die verkleed te paard steeg en het leven van haar door vijanden bedreigden echtgenoot redde¹. Meer dan één episode der oorlogen, in de 17^de eeuw door de Compagnie op Java gevoerd, heeft zich om den persoon eener javaansche Helena bewogen. De harem, in één woord, speelde in deze maatschappij eene voorname rol; doch slechts bij uitzondering was het de schuld der vrouwen, - ‘donkergele koninginnen en staatsjuffers,’ gelijk oneerbiedig genoeg een toekomstig opperlandvoogd dier dagen ze omschreef, - indien het gemoed overschreeuwd werd. Het gemoed beurtelings te overschreeuwen en te onderdrukken; de menschelijkheid uit te schudden; aan de boosaardigste neigingen den teugel te vieren; was in Java's groote wereld de specialiteit der mannen.

Waren in de eeuw van welke wij spreken de javaansche edelen en geringen woester, listiger, valscher, wreeder, verachtelijker, dan de middeneeuwsche of half-middeneeuwsche Nederlanders weleer? Bij die vraag, ingegeven door de billijkheid, moeten wij een oogenblik verwijlen.

Mogt er uitspraak gedaan worden naar dit of dat op zichzelf staand feit, deze of gene legendair geworden daad van barbaarschheid, gepleegd door een Geuze-Bloedraad aan weerlooze roomschen, door een Bourgondie aan een Brederode, door een Borssele aan een Amstel, door een Hoek aan een Kabeljauw of omge-

1 Ratoe Wandan Sari. Bij Veth, Java, II 327.

[p. 293]

keerd, ik zou neen zeggen. Wij weten door welke godsdienst- en burgerveeten Oud-Nederland verscheurd is, en dat meer dan eens daarbij de uiterste grens der onmenschelijkheid bereikt werd¹.

Maar in het algemeen gesproken, met het oog op den landaard, de willekeur van het vorstelijk gezag, de minachting voor het leven en de belangen van onderdanen, het cijfer der misdaden ten aanzien van grooten, de afwezigheid van hetgeen wij vaderlandsliefde noemen, het kaliber of de soort van het in top geheschen godsdienstig fanatisme, ja.

In geen dezer opzigten, moeten wij erkennen, was er aan de keizers of sultans van Oud-Java veel verbeurd. Er bevonden zich onder hen enkelen voor wier persoon wij, ofschoon zij slechte menschen en slechter souvereinen waren, op den dag hunner vernedering medelijden gevoelen. Denken wij ons in hunne plaats, dan begrijpen wij dat de Compagnie onverzoenlijk door hen gehaat is. Doch verder mogen wij niet gaan. In onze demokratische eeuw ware het eene monstruositeit, voor deze monsters partij te kiezen en onze landgenooten in Indie aan hen op te offeren².

1 Hiervóór, I 190 vgg., 221 vgg., 258 vg.; II 48 vg.

2 ‘Er is niet veel te betreuren in den val der heerschappij van willekeurige tirannen, die het bloed hunner onderdanen als water deden stroomen, en voor wier vuige begeerten de vrouwen en dochters van edelen noch geringen veilig waren.’ Veth, Java, II 402.