Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

XI [Het specerij-monopolie der O.I. Compagnie. - Strijd in de Molukken en op Celebes]

Slechts éénmaal hebben weleer, buiten Java, nog zwaarder proef dan de vorige, de Hollanders in Indie een krijg gevoerd die met dezen meer dan veertigjarigen portugeschen vergeleken kan worden.

Stel in den vreemde, onder welken hemel het zij, Europeaan tegen Europeaan: de gelijkheid van taktiek en van wapenen zal, bij gelijke dapperheid en volharding, de overwinning slechts aan de gunsten der fortuin en aan de kansen van den oorlog doen hangen. Geef den Europeaan in het Oosten een strijdbaar Oosterling tot wederpartij, en de hagchelijke ontmoeting zal met a leap in the dark gelijkstaan.

Het voorgeslacht is daarginds eene handelspolitiek, gevolgd, waarop in later dagen, bij het verdedigen der meening dat de Nederlanders der 17^de eeuw vrijhandelaren en in de toepassing ernstige voorstanders van het leerstuk der vrije zee geweest zijn, dikwijls te weinig gelet is¹.

Hun stelsel was: indien gij, na de Portugezen verdreven te hebben, u duurzaam verzekeren wilt van den alleenhandel der moluksche specerijen, - zoodat gij ten aanzien van dit artikel, op hetwelk voorshands meer kapitalen te verdienen vallen dan op

1 Over het met de geschiedenis strijdige dezer zienswijze bij O. van Rees, Staathuishoudkunde, II 224-300.

[p. 277]

eenig ander, in Europa de markt kunt stellen, - dan moet gij zorg dragen uit de eilandwereld, welke die vruchten voortbrengt, alle andere natien te weren, europesche zoowel als aziatische¹. Dreigt, door te ruime oogsten, de europesche specerijmarkt overvoerd te geraken, - op de eilanden waar gij niet wilt dat het gewas zich vermenigvuldigen zal moet gij, onder toezigt uwer plaatselijke gouverneurs, het van jaar tot jaar uit den grond doen rukken. Omtrent de andere moet gij bepalen wáár enkel kruidnagelen zullen mogen geteeld worden, wáár enkel muskaatnooten; en aan dit voorschrift streng de hand houden. De onvermijdelijke gevolgen zullen tweederlei zijn, en gij dienovereenkomstig twee verschillende wegen hebben in te slaan. Een gedeelte der inlandsche bevolking zal, ten einde niet tot broodsgebrek te vervallen, uwe maatregelen zoeken te ontduiken door het organiseren van een uitgebreiden sluikhandel, gepaard met zeeroof. Dezen zullen de meerderheid uitmaken. Eene ongezeglijke minderheid zal openlijk tegen u in opstand komen, en, door na schijnbare verzoeningen telkens op nieuw naar de wapenen te grijpen, u handen vol werks geven. Het eenig afdoend middel zal zijn, tegelijk met hun gewas of in zijne schaduw, hen uit te roeijen. Wat de zeeschuimers en de smokkelaars betreft, hen moet gij bestoken in hunne schuilhoeken, en u van hunne roofnes-

1 Last aan Pieter Both, eersten gouverneur-generaal, 1609, om ‘de specerij-eilanden t' eenemale vast te maken aan de Vereenigde Compagnie, zulks dat geen andere natie van de wereld daarvan iets in handen valle als ons.’ P. Mijer, Verzameling van Instructien, enz., 1848.

[p. 278]

ten, hoe ongenaakbaar of hooggelegen, meester maken.

De admiraal Jacques L'Hermite, van 1607 tot 1611 hoofdkommissaris van den hollandschen handel te Bantam, heeft in eene nota van 1612 aan de bewindhebbers der Oost-Indische Compagnie te Amsterdam, het eerst in groote omtrekken het denkbeeld aan de hand gedaan, door ontvolken van het eiland Banda, aan den daar geboden tegenstand voor goed een einde te maken. Door den gouverneur-generaal Coen is dit plan, waarbij behoorde het vervangen der omgebragte of als slaven weggevoerde Bandanezen door europesche perkeniers, in 1621 volvoerd. De uitkomst was dat omstreeks 1630 van Banda naar Batavia in vijf jaren ruim 3.000.000 pond noten en bijna 900.000 pond foelie gingen, die in Holland en Zeeland (produktiekosten 7 1/2 cent, marktprijs in het moederland ƒ3.25) met vijftig kapitalen winst verkocht werden. In 1636 kon de indische regering naar Amsterdam schrijven: ‘Met UE. waarde pand Banda (geprezen zij de Albestierder) staat het naar wensch, en wordt door den gouverneur Acolye wel en vredig naar onze ordre gegouverneerd.’¹

1 N.P. van den Berg, Tijdschrift van het Bataviaasch Genootschap 1872, uittreksels van Wurffbain's journaal. - Ontwerp van Jacques L'Hermite bij De Jonge Jr., Opkomst, III 380 vgg.: ‘Indien het de Bandanesen altyt vry sal staen, als 't haer te passe compt de vreede te breecken ende in noot synde henluyden denselven op haer versouck weder lichtelyck wert geconsenteert, sal [dit] naer myn cleyn verstant niet als schade ende quade consequentie inne brengen. Ende daerenboven connen haer in weynige maenden vrede soe veel verstercken, dat daerop wederomme een jaer ofte meer connen oorloge voeren. Derhalve men myns bedunckens niet naer eenige vreede ofte handel en hoorde te trachten, voor ende aleer dat men haer geheelick overwonnen ende met goede verseeckeringe tot redenen gebracht, ofte gansch wtgeroyt hadde. Gedwongen ofte gansch wtgeroyt synde (dwelck wel het sekerste soude syn, alsoe dit schelmachtich gedrocht nemmermeer soe wel in toom en sal connen gehouden worden als men wel gaerne soude), soe sal men middel moeten soecken om dese eylanden wederomme te peupleren ende met inwoonders te versien.’ 1612. - De gouverneur-generaal Coen aan de Bewindhebbers, 1622: ‘De inwoonderen zijn meest alle door den oorloch, armoede, en gebreck, vergaen; seer weynich isser op de omliggende landen ontcomen; ende werden als nu de voors. landen weder met ander volck gepeupleerdt’. Kronijk van het Historisch Genootschap te Utrecht, X 105. - ‘Schelmachtich gedrocht’ ziet op den moord van 22 Mei 1609 door hoofden van Banda gepleegd op den admiraal Verhoeff en zijn staf, dertig personen van rang. De Jonge Jr., Opkomst, III 97 vg.

[p. 279]

Het scheelde echter veel dat hetgeen van Banda gezegd kon, ook van al de andere eilanden gold. Uitgeweken Bandanezen, piraten geworden, hielden tegen den hollandschen vijand, in bondgenootschap met andere verongelijkte stammen der Molukken en van Celebes, gedurende jaar en dag een wanhopigen strijd vol; en meer dan eens was het de vraag of de watergeuzen van het Westen blijken zouden, tegen hunne volgelingen in het Oosten opgewassen te zijn. De togten van den gouverneur der Molukken Arnold de Vlaming tegen de Ambonezen en de Ternatanen in 1649 en vervolgens; de zeeslagen van den toekomstigen gouverneur-generaal Cornelis Speelman tegen de Makassaren in 1669; behooren tot de roemrijkste bladzijden der nederlandsch-indische krijgsgeschiedenis. Er is aan beide zijden in dien oorlog eene somtijds bovenmenschelijke dapperheid ten toon gespreid¹. Hollandsche

1 Bij het overgaan van het fort Laala op Ceram aan de Hollanders, in 1654, bleken de Makassaren zich tot op zestig man te hebben doodgevochten en zevenhonderd Ambonezen gesneuveld te zijn. Gerlach, Fastes Militaires, bladz. 68.

[p. 280]

officieren en onder-officieren hebben zich laten begraven onder het puin hunner wallen; zijn met verlies van meer dan de helft hunner manschappen langs naakte rotswanden ontoegankelijke citadellen binnengedrongen; hebben de lont in het kruid gestoken en met hunne gewapende sloepen zich in de lucht doen vliegen¹. Van de verbittering waarmede gestreden werd geeft de daad van den gouverneur De Vlaming een denkbeeld, die na het innemen van het fort Assahoedi en het vangen van den inlandschen bevelhebber, bloedverwant van een sultan van Ternate, hem met eigen hand en tot driemalen toe het zwaard in de borst stootte². Speelman's wapenfeiten tegen de Makassaren grenzen aan de fabelwereld. De overwonnenen eerden hem als een wezen van hooger orde, en hij maakte onder de Boeginezen met hun radja Aroe Palakka, wiens zaak door Speelman omhelsd was, zich een onvergankelijken naam³.

1 Over den generaal Jan van der Laan, den kapitein Jacob Verheyden, en den adelborst Casper Buitendijk, bij Gerlach, Fastes Militaires, bladz. 60 vgg., 69 vg., 72 vgg.

2 De naam van den bevelhebber was Kaïtsjili Saïdi, en op zijn last waren 180 Hollanders vermoord. - L. Bor, Amboinse Oorlogen, door Arnold de Vlaming van Outshoorn ten einde gebraght, 1663. - Gerlach, Fastes Militaires, bladz. 67, 70.

3 Leven van Speelman bij Valentyn, 5^de Stuk. Nieuwe bijzonderheden bij Van der Chijs Jr., Tijdschrift Bataviaasch Genootschap 1883, XXVIII v 392-453, opstel: Kapitein Jonker