Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

[p. 169]

XXII [Spinoza. - Zijne staatskerk]

Het is geen ondankbaar werk, uit Spinoza's geschriften de plaatsen bijeen te zoeken waarnaar wij eenigzins beoordeelen kunnen in welke verhouding hijzelf, afgezien van de wijze waarop anderen hem beoordeelden en veroordeelden, zich tot die gereformeerde staatskerk heeft voelen staan welke in het land zijner inwoning, en bij zijn leven, in zoo buitengewone mate de geheele nederlandsche zamenleving beheerschte.

Reeds Descartes had, in zijn Discours de la Méthode van 1637 en in brieven aan zijn vriend Balzac van 1631, allerlei voor Nederland en inzonderheid voor Amsterdam zeer vleijende dingen gezegd.¹ Veertig

1 Discours de la Méthode, 3^me Partie: ‘Il y a justement huit ans [1629] que ce désir me fit résoudre à me retirer ici, en un pays où la longue durée de la guerre a fait établir de tels ordres, que les armées qu'on y entretient ne semblent servir qu'à faire qu'on y jouisse des fruits de la paix avec d'autant plus de sûreté, et où parmi la foule d'un grand peuple fort actif et plus soigneux de ses propres affaires que curieux de celles d'autrui, sans manquer d'aucune des commodités qui sont dans les villes les plus fréquentées, j'ai pu vivre aussi solitaire que dans les déserts les plus écartés.’ - Aan Balzac, uit Amsterdam: ‘Quelque accomplie que puisse être une maison des champs, il y manque toujours une infinité de commodités qui ne se trouvent que dans les villes, et la solitude ne s'y trouve jamais toute parfaite ... Au lieu qu'en cette grande ville où je suis, n'y ayant aucun homme excepté moi, qui n'exerce la marchandise, chacun y est tellement attentif à son profit, que j'y pourrais demeurer toute ma vie sans être jamais vu de personne. Je me vais promener tous les jours parmi la confusion d'un grand peuple, avec autant de liberté et de repos que vous sauriez faire dans vos allées, et je n'y considère pas autrement les hommes que j'y vois, que je ferais les arbres qui se rencontrent en vos forêts, ou les animaux qui y paissent. Le bruit même de leur tracas n'interrompt pas plus mes rêveries que ferait celui de quelque ruisseau. Que si je fais quelquefois réflexion sur leurs actions, j'en reçois le même plaisir que vous feriez de voir les paysans qui cultivent vos campagnes; car je vois que tout leur travail sert à embellir ma demeure et à faire que je n'y aie manque d'aucune chose’. - Korrespondentie van Descartes in de uitgaaf van Cousin.

[p. 170]

jaren na hem, in 1670, doet Spinoza hetzelfde; en niet als een heusch ontvangen vreemdeling die buiten zijn vaderland eene vrijheid van denken vindt welke hem daarbinnen, vreest hij, ontzegd zou worden, maar als een burger en landgenoot onder landgenooten en medeburgers, sprekend over zijne geboortestad en over zijn vaderland-zelf, patria mea.¹

Niet onduidelijk veroordeelt of betreurt Spinoza te dier plaatse de fout van Oldenbarnevelt en De Groot die, bij het uitbreken der oneenigheden tusschen remonstranten en kontraremonstranten weleer, de tweedragt erger maakten door het afkondigen van wetten op het stuk des geloofs; in plaats van, zonder tusschenkomst van den Staat, de kwestie door partijen in volle vrijheid te laten uitvechten.² Tevens idealiseert hij den amsterdamschen magistraat zijner dagen, en denkt zoowel de heerschende orthodoxie weg, als

1 Tractatus Theologico-Politicus, c. xx. Bij Van Vloten en Land, Opera, 1 609.

2 ‘Cum olim Remonstrantium et Contraremonstrantium controversia de Religione a Politicis et Ordinibus Provinciarum agitari incepit, tandem in schisma abiit; et multis tum exemplis constitit, leges, quae de Religione conduntur, ad dirimendas scilicet controversias, homines magis irritare quam corrigere.’

[p. 171]

de uitsluiting der katholieken en der protestantsche dissenters. Amsterdam is hem de stad der steden, waar een ieder, mits hij een braaf man zij, denken mag wat hij wil en zeggen wat hij denkt.¹

Op eene andere plaats in hetzelfde traktaat is hij tot zekere hoogte vóór De Groot en vóór Oldenbarnevelt, in zoover hij als uitgemaakt aanneemt en omstandig betoogt dat het beheer der godsdienst toekomt aan de overheid.² Doch dit strijdt bij hem niet met het vorige. De godsdienst van welke hij hier spreekt is de openbare eeredienst, anders gezegd de godsdienstige praktijk, bestaande in het nakomen of betrachten van twee beginselen: de regtvaardigheid en de goedheid, justitia et charitas. Het oppergezag over deze twee moet de regering aan zich trekken en mag zij niet uit hare handen geven, - ook niet aan een kerkelijk bestuur. Beider vasthouden bepaalt niet alleen de roeping der regering, maar haar bestaan zelf. Waar het regt en het goede omvergeworpen of straffeloos geschonden worden, daar heeft het gouvernement plaats gemaakt voor de regeringloosheid.³

1 ‘Urbs Amstelodamum exemplum sit, quae tanto cum suo incremento, et omnium nationum admiratione, libertatis fructus experitur. In hac enim florentissima republica et urbe praestantissima omnes cujuscunque nationis et sectae homines summa cum concordia vivunt, et ut alicui bona sua credant, id tantum scire curant, num dives an pauper sit, et num bona fide an dolo solitus sit agere. Caeterum Religio vel secta nihil eos movet’.

2 Tractatus Theologico-Politicus c. xix, met het opschrift: ‘Ostenditur, jus circa sacra penes summas potestates omnino esse, et Religionis cultum externum Reipublicae paci accommodari debere si recte Deo obtemperare velimus’. Van Vloten en Land, I 592 vgg.

3 ‘Sublato imperio, nihil boni potest consistere, sed omnia in discrimen veniunt, et [pro justitia et charitate] sola ira et impietas maximo omnium metu regnat.’ Bij Van Vloten en Land, I 595.

[p. 172]

Spinoza's Staat, zien wij, is met een godsdienstig karakter bekleed; en wij moeten verwachten dat ook door hem, evenals door de kalvinisten, maar op eene wijze strookend met zijn stelsel, eene leer der theokratie zal voorgedragen worden. Werkelijk zien wij dit gebeuren. Als hij in het Politisch traktaat, onderscheiden van het Theologisch-politische, achtereen volgens over verschillende regeringsvormen en, zonder de Zeven-Provincien te noemen, ook over de aristokratische republiek handelt, dan schildert hij eene staatskerk.

‘Alle regenten’, zegt hij, ‘moeten dezelfde godsdienst belijden¹: de bij uitnemendheid eenvoudige en algemeene bedoel ik over welke in mijn Theologisch-politisch vertoog gesproken is, waar ik aan het hollandsche: Geen ketter sonder letter herinner, en uiteenzet dat in God te gelooven en God te gehoorzamen de hoofdinhoud zoowel der christelijke als der joodsche openbaring is.²

‘Vóór alles moet gewaakt worden dat niet de re-

1 Tractatus Politicus, c. viii, De Aristocratia, § 46. - Bij Van Vloten en Land, I 351: ‘Omnes Patricii ejusdem religionis esse debent, simplicissimae scilicet et maxime catholicae’.

2 Tractatus Theologico-Politicus, c. xiv: ‘Quis non videt hanc maxime esse causam cur sectarii tot tamque contrarias opiniones tanquam fidei documenta doceant multisque Scripturae exemplis confirment; unde apud Belgas dudum in usum Proverbii abierit: geen ketter sonder letter. Euangelica autem doctrina nihil praeter simplicem fidem continet: nempe Deo credere eumque revereri, sive, quod idem est, Deo obedire. Non opus igitur habeo, ad rem manifestissimam demonstrandam, textus Scripturae, qui obedientiam commendant, et quorum perplures in utroque Testamento reperiuntur, coacervare’. Bij Van Vloten en Land, I 536, 537.

[p. 173]

genten zelf verschillende sekten aanhangen; want een gevolg daarvan zou kunnen zijn dat de eenen de eene voortrokken, de anderen de andere; dan wel dat zij onder den invloed van bijgeloof het er op toelegden hunne onderhoorigen van de vrijheid van spreken te bero oven.¹

‘Een ander voornaam punt is dat, al blijft de vrijheid van spreken een ieder gewaarborgd, echter het zamenkomen in grooten getale verboden moet worden. Niet dat de dissenters niet zoo vele kerken zullen mogen bouwen als zij goedvinden; maar het moeten kleine zijn, overeenkomstig voorgeschreven afmetingen, en tamelijk ver uiteengelegen.²

‘Daarentegen is het van belang dat de aan de landsgodsdienst gewijde kerken groot zijn en weelderig ingerigt; alleen de regenten of oudsten bij plegtige gelegenheden het regt hebben de godsdienstoefeningen te leiden; zij alleen den doop mogen bedienen, huwlijken mogen inzegenen, handen opleggen; en een ieder hen beschouwe als aangesteld om voor de landsgodsdienst te waken en op te komen, ja in zekeren zin als de priesters van het heiligdom.³

1 Tractatus Politicus, viii 46: ‘Apprime cavendum est ne ipsi Patricii in sectas dividantur, ut ne alii his, alii aliis faveant; et deinde, ne superstitione capti libertatem subditis dicendi ea quae sentiunt adimere studeant’.

2 Tractatus Politicus, viii 46: ‘Quamvis unicuique libertas dicendi ea quae sentit danda est, magni tamen conventus prohibendi sunt. Atque adeo iis qui alii Religioni addicti sunt concedendum quidem est tot quot velint templa aedificare; sed parva, et certae cujusdam mensurae, et in locis aliquantulum ab invicem dissitis’.

3 Tractatus Politicus, viii 46: ‘Templa quae patriae Religioni dicantur multum refert ut magna et sumptuosa sint, et ut praecipuo ipsius cultui solis Patriciis vel Senatoribus manus admovere liceat; atque adeo ut solis Patriciis liceat baptizare, matrimonium consecrare, manus imponere, et absolute ut templorum veluti Sacerdotes patriaeque Religionis vindices et interpretes agnoscantur’.

[p. 174]

‘Voor het predikambt, de kerkekas, heb dagelijksch beheer, moeten door de regenten zelf enkele personen uit de schare worden aangewezen, die als plaatsvervangers der overheid optreden, en van alles aan de overheid rekening en verantwoording doen.’¹

De werkelijke stand van zaken in de 17^de eeuw, te Amsterdam en overal elders in Nederland, verschilde in bijzonderheden van hetgeen hier door Spinoza als wenschelijk en voegzaam voorgesteld wordt. De burgemeesters doopten niet; de landskerken waren niet versierd. Maar er bestonden voorname punten van overeenkomst. De groote menigte der kalvinistische predikanten behoorden, maatschappelijk gesproken, tot de klasse der plebejers. Zij vormden noch eene priesterkaste, noch een geestelijken stand. De Staat hield de koorden der beurs; beheerde de kerkelijke goederen; bekostigde de openbare eeredienst; voorzag in het hooger theologisch onderwijs. De joden, de roomschen, de lutherschen, de doopsgezinden, de remonstranten, alle niet-gereformeerden, vergaderden in uit-eengelegen onnaspeurlijke heiligdommen.

Spinoza's kwanswijs denkbeeldige beschrijving is noch eene charge, noch een welgelijkend portret. Onder een

1 Tractatus Politicus, viii 46: ‘Ad concionandum autem, et ecclesiae aerario ejusque quotidianis negotiis administrandis, aliqui ex plebe ab ipso Senatu eligendi sunt, qui Senatus quasi vicarii sint, cui propterea rationem omnium reddere teneantur’.

[p. 175]

anderen vorm is zij eene nieuwe hulde aan de aristokratische republiek der Zeven-Provincien. Hoeveel er aan het objektieve der voorstelling ontbreken moge, in geen ander land van Europa buiten Nederland zou zulk eene kerkinrigting, zulk eene verhouding van godsdienst en regering, in dien tijd door de lezers begrepen zijn.