Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

[p. 37]

V [Onder Karel V en onder Filips II]

Wij zien dat er in de geschiedenis der Noord-Nederlanders, totdat zij met het katholicisme voor goed gebroken hadden en de Staat zelf kalvinist geworden was, twee verschillende perioden geweest zijn.

Let men alleen op de cijfers, dan blijkt dat onder Karel V (wel is waar in een grooter aantal jaren) het protestantisme in de Zeven-Provincien nog meer martelaren heeft geteld dan onder Alva.¹ Maar in het begin was de overtuiging minder algemeen dat de nieuwe denkbeelden in Nederland eene toekomst hadden. De geloofsregters, door Karel V aangesteld, waren leeken en Nederlanders.² De keizer had de openbare meening op zijne hand. Het kwam niet tot verzet; deels omdat de groote meerderheid der invloedrijke personen niet gediend waren van de sociaal-demokratische uitspattin-

1 ‘Alva moet bij zijn vertrek (1573) zich hebben beroemd, 18.600 ingezetenen dezer landen door de hand des scherpregters te hebben laten ter dood brengen.’ Wijnne, Vad. Geschiedenis, bladz. 91. - Volgens een officieel berigt van een venetiaansch gezant aan zijne meesters (1546) waren onder Karel V ‘in Holland en Friesland meer dan 30.000 personen door de justitie ter dood gebragt wegens anabaptistische dolingen.’ Buckle, I 189 der uitgaaf van 1882, noot 23.

2 ‘Kaizar Karel eerst, in den jaare 1522, als de leere van Luither loop kreeg, gaf last om op 't stuk des geloofs door 't gansche landt onderzoek te doen, aan meester Fransois Van Hulst, Raadsman in Brabandt. Deeze Van Hulst werd in den jaare 1526 door Paus Adriaan VI in zyn beroep gevestight, hoewel hy, gelyk de brief spreekt, een leek was.’ Hooft, I 54. vg. - Over Van Hulst bij De Hoop Scheffer, Kerkhervorming, bladz. 141 vgg.

[p. 38]

gen der wederdoopers,¹ deels omdat zij, die in het geheim en ondanks de vervolging het beginsel der hervorming getrouw bleven, geringe lieden waren. Als schapen lieten dezen zich ter slagtbank voeren. Niet één werd er onder hen gevonden die aan omverwerpen der bestaande orde van zaken dacht, of een nieuwen Staat als mogelijk beschouwde. Vóór Filips II heeft er nergens in Noord-Nederland eene protestantsche kerk, nergens een vereenigingspunt van protestanten bestaan. Het protestantisme was er door Karel V, indien niet met tak en wortel uitgeroeid, althans zoo krachtig onderdrukt dat het oningewijden schijnen moest in de wieg gesmoord te zijn.

Wanneer Alva komt dan is dit veranderd. Aan den eenen kant heeft de vervolging, - bij het leven des keizers veeleer eene daad van onafhankelijkheid tegenover Rome dan van gehoorzaamheid aan Rome geweest, - onder Filips II een zeer verschillend aanzien bekomen. Met goedvinden of op aansporen van den koning heeft de paus, omdat tot groote schade van het zedelijk leven de noordelijke Nederlanden sedert de sekularisatie van het utrechtsch bisdom geen gezaghebbend kerkelijk opperhoofd meer bezaten, een stel nieuwe bisdommen en aartsbisdommen ingevoerd.² Enkele der nieuwe titularissen zijn verachtelijke lieden; de anderen meenen het goed, maar worden door ultramontaanschen geloofsijver vervoerd en doen, bezield met den geest van Loyola en der Societeit van Jezus, dienst als nationale

1 Over het wederdoopers-oproer te Amsterdam in 1535 hiervóór, I 293 vgg.

2 Bijzonderheden bij Hooft, I 48 vg. - Ranke hiervóór bladz. 21.

[p. 39]

inquisiteurs. De onverbiddelijke noordbrabantsche bisschop Van Son heeft alom in de noordelijke provincien zijne handlangers. Voortaan zijn het nederlandsche priesters die in naam van Rome de nederlandsche ketters aanklagen.¹

Aan den anderen kant bezitten deze ketters, sedert zij van anabaptisten kalvinisten geworden zijn,² eene nieuwe leidende gedachte. Zij houden zich overtuigd dat de Staat, naar het voorbeeld van Kalvyn's republiek te Genève, ordelijk kan ingerigt worden overeenkomstig ‘Gods Woord.’³ Zij gaan met dit denkbeeld mede, en tasten niet langer in den blinde. De paus moge den hertog van Alva op hen afzenden ten einde hen uit te moorden, zij zien, door den bloedigen sluijer der gebeurtenissen heen, eene betere toekomst dagen. Zij hebben hun bijbel, hun Oud- en Nieuw-Testament, en vatten de daarin verkondigde godspraken als onfeilbare beloften op, gedaan aan henzelf. Zij beschouwen zich als eene herboren christenheid der drie eerste eeuwen, en vinden het naauwlijks te verwonderen dat zij op hunne beurt voor de wilde dieren geworpen worden.

1 Zaak van Merula te Heenvliet, 1553 en vervolgens; monografie van Moll, 1851. - Zaak der vier in Den Haag verbrande pastoors, 1570, bij Van Lummel, N^o 36:

De bisschop, onvervaert, van Den Bosch, wijt vermaert,
Met twee abten beneven,
Is comen ongespaert enz.

2 ‘Het kalvinisme heeft zich gerekruteerd uit wederdoopers.’ Bakhuizen Van den Brink, aanteekening bij de hollandsche vertaling van Motley's Rise of the Dutch Republic, I 153.

3 Kampschulte, Johann Calvin, seine Kirche und sein Staat in Genf, 1869. Vierde Boek.