Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

II [De kalvinistische gedachte. - Filips van Marnix]

Verschillende redenen hebben mij bewogen, in de voorgaande bladzijden de onoogelijke herinnering van een vermaard kalvinistisch schotschrift als voor het venster te zetten.

Vooreerst mijne overtuiging dat de veelzins smakelooze en onhebbelijke Bijekorf in de litteratuur van het tijdvak de zeer scherpe uitdrukking is geweest van het negatieve in den oorsprong der noordnederlandsche republiek.¹ Den afschuw van het pausdom bedoel ik, voorname mede-oorzaak dat het gemeenebest der Zeven-Provincien de aanzienlijkste kalvinistische Staat geworden is dien in Europa de 16^de eeuw heeft zien

1 Hiervóór, I 685 vg.

[p. 14]

opkomen, de 17^de zien bloeijen, de 18^de zien uitbloeijen.¹

Ten anderen het voornemen, in dit eerste hoofdstuk naar tijdsorde de lotgevallen der kalvinistische gedachte te schetsen, allermeest uit de daden waartoe zij bezield heeft, maar ook uit sommige geschriften die beurtelings hare kracht en hare verzwakking gestaafd hebben.² Vooraan die rij mag het boek van Marnix niet ontbreken. Het heeft er zijne door de geschiedenis aangewezen plaats.

Eindelijk, de persoon van den schrijver. Filips van Marnix vertegenwoordigt op waardige wijze in onze landshistorie een geslacht dat daarin onder andere vormen nog eene geruime poos erfgenamen heeft voortgebragt³, maar in zijne dagen nieuw was: het veerkrachtig ras van den edelman-theoloog en -filoloog, den edelman-prozaschrijver en -dichter, tevens regtsgeleerde, diplomaat, stedebestuurder, en bij gelegenheid soldaat.⁴ Marnix is voor Nederland geweest hetgeen tezelfder

1 Van den Bijekorf zijn in weinig meer dan honderd jaren, 1569-1671, twee en twintig nederlandsche uitgaven verschenen. Van Toorenenbergen, Godsdienstige en Kerkelijke geschriften van Marnix, 1871 vgg. Aanhangsel, 1878, bladz. 195 vgg.

2 ‘De geschiedenis van onze vrijwording is voor een groot gedeelte geschiedenis van onze hervorming, en de geschiedenis van onze hervorming is grootendeels geschiedenis van de uitbreiding van het kalvinisme.’ Bakhuizen van den Brink, Studien en Schetsen, IV 68 vg.

3 Cats, Hooft, Huygens. De Witsen's enz., de Van Haren's, de Huydecoper's.

4 Litteratuur over Marnix: Prins, 1782; Wilhelm Broes, 1838-1840; Quinet en Van Vloten, 1857; Théodore Juste, 1858; Motley, 1860; R. Fruin, 1861; Van Toorenenbergen, 1871-1878; Paul Alberdingk Thijm, 1879; Paul Fredericq, 1881.

[p. 15]

tijd Filips Sidney voor Engeland, Agrippa d'Aubigné en De la Noue voor Frankrijk waren. Gelijk de krijgshaftige De la Noue in zijne harde gevangenschap zich den tijd kortte met grieksch te lezen en aanteekeningen bij de Levens van Plutarchus te schrijven, zoo is er een hebreeuwsch bijbeltje dat Marnix op zijne zwerftogten nooit verlaat.¹ Hij bestudeert er uit de bron de taal der psalmen, en leert naar hare gangen die zijner tweede moedertaal zich voegen. Wanneer de oudraad van Willem den Zwijger, de oudgezant ter dagvaart van Worms, de oudburgemeester en verdediger van Antwerpen, partij van prins Alexander Farnese, in zijne laatste levensjaren zich naar het stille Leiden verplaatst, dan gevoelt hij in de professorenwereld aldaar, hoewel hij geen leerstoel bekleedt, zich op zijn gemak. Men bemerkt niet dat hij door de nieuwe vakmannen er voor een dilettant wordt aangezien. Zij eeren hem als één hunner.²

1 ‘Adfuit hebraici textus enchiridiolum.’ Marnix aan B. Vulcanius, 21 November 1580. Correspondance et Mélanges de Marnix door Alb. Lacroix, Brussel 1860, bladz. 302. - De la Noue is van 1578 tot Mei 1580, tijdstip zijner gevangenneming bij Ingelmunster, maarschalk van het leger der Algemeene Staten geweest. - Nieuwe uitgaaf der Tragiques van d'Aubigné, Parijs 1872, Librairie des Bibliophiles.

2 Getuigenis van Hugo de Groot, Annales, op de jaren 1596 en 1598, bij Th. Juste: ‘L'université de Leyde acquit surtout un merveilleux lustre par les veilles du S^r de Sainte-Aldegonde qu'il consacrait à traduire les saintes Écritures dans le langage de son pays. Et ceux qui, après l'avoir vu gouverner les villes et les peuples, pendant la vie du prince d'Orange, le voyaient maintenant plongé dans le repos de l'étude, ne pouvaient assez l'admirer.’ - Meursius in de Athenae Batavae: ‘Philippus Marnixius, nomen eius per Europam totam clarissimum, et in viro genus, ingenium, eruditio, virtus atque industria certabant.’ Bij Quinet. - Bijschrift van Scaliger boven Marnix' portret bij Van Toorenenbergen, Aanhangsel bladz. 239.

[p. 16]

Als staatsman is Marnix in zoover de mindere van Oldenbarnevelt gebleken, dat hij aan de mogelijkheid van een akkoord met Spanje geloofd heeft, niet aan die eener zelfstandige republiek van zeven provincien, gescheiden en onderscheiden van de oude zeventien.¹ Maar als lid en mede-ontwerper van het Compromis der Edelen is hij zichzelf op voorbeeldige wijze trouwgebleven. Vogelvrijverklaring noch goederen-verbeurte heeft ten aanzien van zijn eens gegeven woord hem aan het wankelen kunnen brengen.² De armoede, de overvloed, de middelmatigheid, vonden hem steeds gelijkelijk op zijn post.³

Voor de Noord-Nederlanders bestaat er, ook afgezien van hunne verpligtingen aan het Wilhelmuslied, eene bijzondere reden de nagedachtenis van dezen zuidnederlandschen edele erkentelijk te eeren. Om zijne eigen oudtestamentische lievelingstaal te bezigen: Marnix is de bok Azazel geweest dien de Zeeuwen en de Hollanders de woestijn hebben ingejaagd, beladen met de zonde van Antwerpen's verlies, dat bestemd was de

1 Onderhandelingen van Marnix met Noircarmes in 1574 te Utrecht, met Parma te Antwerpen in 1585.

2 Vonnis van den Raad van Beroerten dd. 17 Augustus 1568 bij Th. Juste, Vie de Marnix, bladz. 237 vgg.

3 In 1579 kon Marnix schrijven dat ‘en dix ou douze ans il ne reçut oncques maille de son bien.’

[p. 17]

opkomst van Middelburg, van Rotterdam, van Amsterdam te worden. Indien door de koopsteden van het Noorden, na de afzwering weldra tot het inzigt gekomen aan welken prijs hare eigen grootheid hing, ten aanzien van Antwerpen een zustermoord gepleegd is (en, zoo niet uit schuldbesef aan de noordelijke zijde, waarom zijn Blois en Marnix naderhand met onderscheidingen vereerd?) dan behoort aan Marnix de lof deze daad niet gewild, en zonder wrok in zijn persoon haar odium te hebben gedragen. Om harentwil is hij gelasterd door toelating derzelfde belanghebbenden die, zoo hij ondanks hunne flaauwe medewerking of hunne voorbedachte onthouding, er in geslaagd was Antwerpen en Brabant te redden, hem een slecht Hollander en een slecht Zeeuw zouden gescholden hebben.¹

Doch het gewigtige van dit punt zal eerst later uiteengezet kunnen worden.² Niemand kan twijfelen

1 Getuigenis in renaissancestijl, ten gunste van den belasterde, door zijn voormaligen wapenbroeder De la Noue, Genève 9 November 1587: ‘Le Consul Terentius Varro perdit par sa coulpe la bataille de Cannes; néantmoins quand il retourna à Romme offrir le reste de sa vie pour ayder à sa République réduite en extrémité, il ne fut rejetté, ains receu bien pour avoir espéré d'icelle... En ces tempestes si terribles, comme on doit rigoureusement punir les proditeurs de leur patrie, aussi doit-on honorer les bons patriotes, voire les supporter ès erreurs légers, et tous ensemble s'entre-accourager à bien faire.’ Groen, Archives, 2^de Reeks, I 79 vg.

2 Over de ‘duisterheid’ in de zaak van Marnix en Blois bij Van Groningen, Watergeuzen, 1840, bladz. 165: ‘Misschien is die duisterheid niet zoo zwart, als men bedenkt dat toen reeds begrepen werd hoe de handel van het door Parma veroverd Antwerpen naar Zeelands en Hollands koopsteden moest heenvlugten.’

[p. 18]

met welke gevoelens ten aanzien van het katholicisme Marnix vervuld geweest zij; het spreekt te duidelijk uit zijn Bijekorf en uit zijn Traité des Différends. Maar uit zijne handteekening onder de oorkonde der Pacifikatie van Gent blijkt niet minder dat hij bereid was, aan zijne zucht naar het behoud der Zeventien-Provincien zijn godsdiensthaat ten offer te brengen.¹

Zwak en op onvoldoende wijze heeft hij zich verdedigd, toen men daarna hem verweet op de afgescheidenen onder de gereformeerden vervolgingsmaatregelen van staatswege te willen doen toepassen. Nooit wist hij te dien aanzien zich tot het onafhankelijker inzigt van Willem den Zwijger te verheffen. Echter is het de vraag tot hoever hij in zijn strijd tegen de geestdrijvers, gelijk hij met een algemeenen naam alle nederlandsche protestanten buiten het kalvinisme noemde (zonderlinge kwalifikatie in den mond van iemand die op ons den indruk maakt zelf in de eerste plaats een geestdrijver geweest te zijn), de beteekenis zijner eigen woorden doorgrond heeft.²

Het een bij het ander genomen blijft onder de personen uit het eerste tijdvak der noordnederlandsche republiek Marnix eene plaats op den voorgrond innemen. Openbare mannen van die soort had Nederland nog

1 De oorspronkelijke akte in Den Haag, Rijks Archief. Handteekening van Marnix. Th. Juste, bladz. 30.

2 Réponse Apologétique van Marnix op den aanval tegen zijn werk: Ondersoekinge ende grondelijcke wederlegginge der Geestdrijvische Leere, 1595. Dit laatste in Van Toorenenbergen's verzameling, 2^de Deel, en de voorrede bladz. ii-xxi. - Kritiek bij Bayle, Dictionnaire Historique, V 26, noot L, uitgaaf van 1734.

[p. 19]

niet voortgebragt; beschikkend over zulk eene groote verscheidenheid van kundigheden, gemeenzaam bekend met zoo vele talen, in verschillende betrekkingen zoo bruikbaar, toegerust met zulk eene vaste eigen overtuiging in het wereldlijke en het godsdienstige, in staat daarvan in het nederlandsch zoo bondig en vernuftig rekenschap te geven. Zulke eerstelingen waarborgden eene toekomst.