Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

[p. 555]

XXIII [Lucas van Leiden. Zijne schilderijen. Zijn graveerwerk. Zijne beteekenis]

Telkens als in het voorbijgaan de gelegenheid zich aanbood, heb ik beproefd uit de werken of het leven van Lucas van Leiden een en ander aan te stippen hetwelk van het buitengewone in dezen landgenoot alvast een denkbeeld geven kon. Nu ik tot het aanbreken van den geuzetijd de rij der voornaamste noordnederlandsche kunstenaars ten einde toe gevolgd ben, betaamt het de verspreide trekken van dit beeld zoo veel mogelijk tot een geheel te vereenigen. Na Klaus Sluter, onaangekondigd voorlooper, is Lucas van Leiden zeker de eerste.

Toegestemd moet worden dat te onzent het protestantisme in sommige opzigten denzelfden storenden invloed op den bloei der kunst heeft uitgeoefend, als onder andere vormen het jezuitisme in Zuid-Nederland. De zaken en de jaartallen wijzen uit dat van de 13^de tot de 16^de eeuw onze voorvaderen in de architektuur en in het ornament een trap van volkomenheid bereikt hebben, die daarna niet overtroffen is. Schooner kerken of schooner stadhuizen zijn niet verrezen. De fraaiste woonhuizen en hallen van later tijd waren die, welke als eene voortzetting van het reeds bestaande gelden moeten. De kunstnijverheid is, na op dezelfde hoogte zich nog lang gehandhaafd te hebben, sedert al achteruit gegaan. De skulptuur heeft in de 17^de eeuw zich niet weten te verheffen tot den standaard der bredasche

[p. 556]

graftombe van Engelbert II, en evenmin zich ontwikkeld in de nationale rigting aangeduid door den Mozesput te Dijon. De ziellooze en pretentieuse beelden aan en op de graftomben in onze gereformeerde kerken, prediken duidelijk genoeg dat de protestantsche en de jezuieten-stijl, onafhankelijk van elkander, tot één tijdperk van verval behooren.

Het katholicisme zelf is na de hervorming te ultra-montaansch geworden, om in onzen tijd als de eenige ware erfgenaam der noordnederlandsche kunstbeschaving van vóór 1600 te mogen optreden. Die het pausdom afzwoeren, en met Luther of Kalvyn het gingen houden, waren Nederlanders. Ook de vaders en de moeders dier geuzen waren dit; opwaarts tot in het negende, het tiende geslacht. Nederlanders hebben aan den kruistogt naar Damiate deelgenomen, hebben den dom van Utrecht, hebben de kathedraal van Den Bosch gebouwd. Die het stadhuis van Middelburg stichtten, en de goudsche glazen kleurden, willen als onze stam- en landgenooten beschouwd worden. De schrijver der Imitatio Christi was in niet mindere mate Nederlander dan Erasmus. Al hetgeen vóór de hervorming in eenig opzigt ons volk tot eer heeft verstrekt, is het eigendom der gezamenlijke nakomelingschap. Zoolang het katholicisme (leert de geschiedenis) de algemeene godsdienst der Nederlanders was, heeft onder zijne hoede de beeldende kunst zich veelzijdig ontwikkeld. Onder de heerschappij van het protestantisme bloeide alleen de schilderkunst onafhankelijker en rijker dan te voren.

Dit is het kenmerk der eeuw van Lucas van Leiden,

[p. 557]

en van Lucas' genie persoonlijk. Over zijne schilderwerken is gerigt gehouden door den tijd. Al had deze een grooter aantal zijner paneelen gespaard, of een langer leven hem in de gelegenheid gesteld meer voort te brengen, het is niet waarschijnlijk dat zijn naam als schilder daarbij gewonnen zou hebben. Zijn portret van Filips van Bourgondie, zijn Laatste Oordeel, twee kleinere gewijde tafereelen van zijne hand,¹ wijzen hem zijne plaats onder de middeneeuwsche schilders van den tweeden rang. Nevens eene italiaansche, eene duitsche, of eene vlaamsche school, zou van eene hollandsche nooit spraak geweest zijn, indien na Lucas onze kunst niet eene eigen vlugt genomen had.

Het is een algemeen verschijnsel bij de noordnederlandsche schilders der 16^de eeuw, dat het specifiek noordnederlandsche in hunne voorstellingen of ontbreekt, of bij sommigen alleen door enkele bijzonderheden aangeduid wordt. Hunne werken maken denzelfden algemeenen indruk als de vlaamsche of de duitsche van het onmiddellijk voorafgegaan tijdvak.² Te naauwernood zal men in de behandeling van het bijwerk, - de luchten, het landschap, - hier en ginds sporen van eigen vaderlandsche waarneming aantreffen.³ De wetenschap van het teekenen en het kleuren zijn zij ten volle meester; zij stammen uit een goed nest, en zijn gevormd in goede scholen; maar de oorspronke-

1 Staalgravuren bij Taurel, II 9 vgg., Pl. xiv.

2 Charles Blanc, École Hollandaise, 1876, Inleiding bladz. 2 vg. Havard, Peinture Hollandaise, 1882, 2de hoofdstuk.

3 Taurel over Cornelis Engelbrechtsen, leermeester van Lucas van Leiden, I 175 vgg.

[p. 558]

lijkheid wordt gemist. Het komt in mindering, zelfs van een talent als dat van Antonis Mor, dat met meer of met minder regt de eenen hem den nederlandschen Holbein, de anderen den nederlandschen Titiaan noemen kunnen.

De schilderijen van Lucas van Leiden maken geen uitzondering op dien regel. De gebreken, waardoor zij ons toeschijnen ontsierd te worden, zijn van hem; hare deugden behooren aan de oudvlaamsche school die hem tot model diende. Wij herkennen den kleinzoon van Jan van Eyck, den tijdgenoot van Quinten Metsys, doch zoeken te vergeefs den grooten kunstenaar die, naast beroemde voorgangers of beroemde mededingers, zich als een evenknie doet kennen.

Voor alles echter wat de schilder te kort kwam stelt de graveur ons schadeloos; en hier is het dat in Lucas' persoon de 16^de eeuw te onzent hare beste nationale krachten handhaaft. Na hem heeft Hendrik Goltzius zich als graveur een grooten naam gemaakt. Tegelijk met hem bloeiden Albrecht Dürer en Holbein. De buitengewoonste gaven waren noodig, niet minder om door zulk een volgeling als meester erkend te worden, dan om naast tijdgenooten, die in andere opzigten zijne meerderen waren, uit te munten door oorspronkelijkheid. Dit is de nakomelingschap niet ontgaan. Wij zijn slechts billijk, wanneer wij Lucas van Leiden voor den grootsten kunstenaar houden dien ons land in de 16^de eeuw heeft voortgebragt.

Reeds gewaagde ik met onderscheiding van den ongenoemden Jongeling met het doodshoofd, dien wij wel is waar het regt niet hebben voor Lucas' eigen beeld-

[p. 559]

tenis te houden, maar wiens levensvolle droefgeestigheid, zoo die tegenstrijdige uitdrukking geoorloofd is, ons gedurig aan hem denken doet.¹

Van deze prent bestaan twee reeksen exemplaren, die van twee verschillende bewerkingen getuigen. Dezelfde jongeling wijst beide malen met dezelfde eene hand op hetzelfde doodshoofd in de andere, en beide malen draagt hij denzelfden hoed. Maar in de eene bewerking, verweg de schoonste der twee, is de hoed overvloedig gepluimd, in de andere vederloos.²

Er is een zweem van gelijkenis tusschen dit fantasiebeeld en eene derde gravure, aangeduid als Lucas' portret door hemzelf.³ Het geheim der bekoring echter schuilt minder in de gelaatstrekken, dan in toon en stemming van het geheel. Lucas van Leiden heeft, wanneer hij wil en hij zijne verbeelding den vrijen loop mag laten, eene zachte, fijne, warme, hem alleen eigene wijze van graveren. Niemand vóór hem, elders noch in Nederland, heeft met de naald dus weten te kleuren, bijna.⁴ In zijn Jongeling schijnt te dien aanzien zijne kunst het toppunt bereikt te hebben. Deze prent, volmaakt van teekening en technische uitvoering, is tegelijk eene elegie en eene schilderij.⁴

1 Hiervoor, bladz. 535.

2 OEuvre de Lucas de Leyde, in het Cabinet des Estampes te Parijs.

3 Houtsnede bij Charles Blanc, École Hollandaise. Kritiek van dit portret bij Riegel (Beiträge, II 145 vgg.) die de schilderij No. 117 van het muzeum te Brunswijk voor Lucas' ‘Selbstbildniss’ houdt. Maatstaf moet zijn het gegraveerd portret van Hendrik Hondius, 1598, met het onderschrift ‘Lucas Leidanus pictor aerearum excellentissimus’ en de aanwijzing ‘AEt 37.’ Cabinet des Estampes.

4 Vasari (1512-1574), IX 268: ‘Alberto Duro tornato in Fiandra trovò un emulo, che già aveva cominciato a fare di molti intagli sottilissìmi a sua concorrenza: e questi fu Luca d'Olanda, il quale, sebene non aveva tanto disegno quanto Alberto, in molte cose nondimeno lo paragonava col bulino. Avendo acquistato assai, Luca fece in un grandissimo quadro di sottilissimo intaglio Virgilio spenzolato dalla finestra nel cestone.’ - Van Mander, bladz. 134 B: ‘Men siet van Lucas gheoeffent een verstandige aendachticheyt in het snijden zijner dinghen: om dies wille dat alle zijn wercken van handt te handt allenxkens ververren oft verschieten, en zijn soo hart niet aangheroert, omdat se souden verflouwen, ghelijck in 't leven de ververrende dinghen meestuyt den ghesicht verliesen. Jae heeft die dinghen ghedaen met sulcken opmercken, en soo soet ghedommelt, datment met de verwe niet anders en soude ghedoen.’

[p. 560]

Een treffend kontrast vormt het portret van Maximiliaan van Oostenrijk, aangevangen kort vóór 's keizers dood en voltooid in 1520. De tijd heeft dit gelaat in alle rigtingen doorploegd. De groeven in de huid van den zestigjarige zijn als naden van een eikestam. De vorstelijke insignien aan den hoed en over de borst worden krachtig aangeduid. Dit is geen gedoezelde jonge droomer en fthisicus, maar een oude van dagen uit de stroeve werkelijkheid, die gedurende een half menscheleven (1477-1519) een groot rijk bestuurd heeft en, niet tevreden met het hoogste wereldlijk gezag, er op bedacht was ook het pausdom aan zich te trekken.¹ Niet ten onregte bezit dit werk eene buitengewone vermaardheid. Het komt op één lijn met de voortreffelijkste houtsneden en gravuren der 16^de eeuw.²

1 Brief van keizer Maximiliaan aan Paul van Lichtenstein 1511, bij Brandt, Historie der Reformatie. - Images de Saints et de Saintes issus de la familie de l'empereur Maximilien I, Weenen 1799, bij Kramm, Groot Paushuize, bladz. 98 vgg.

2 Collection Eugène Dutuit te Rouaan. Houtgravure naar dit exemplaar in de nieuwe uitgaaf der gedenkschriften van Commines door Chantelauze, Firmin Didot 1881, bladz. 199. - Van Mander, bladz. 136 B: ‘De grootste en heerlijckste tronie, die men van hem ghesneden siet, is het conterfeytsel van den Keyser Maximiliaen, wonderlijcke stout en aerdigh ghehandelt wesende.’

[p. 561]

Onder de bijbelsche- en historiestoffen, door Lucas behandeld, staat zijn Ecce Homo bovenaan. Van al zijne prenten is deze de grootste. De achtergrond verbeeldt het paleis van Pilatus, te Jeruzalem, op den hoek eener straat. Het is een groot gebouw, opgetrokken naar de voorschriften van Vitruvius. De andere hoek wordt, zonder dat men het anachronisme opmerkt, zoo natuurlijk is alles voorgesteld, gevormd door een hôtel in renaissance-stijl. De romeinsche landvoogd heeft met Jezus zich uit een binnenvertrek naar een terras begeven, en toont hem vandaar aan het volk, beneden. Deze groep vijanden, aan den voet van het terras en op den voorgrond zaamgedrongen, - farizeeën, sadduceeën, lieden uit het gemeen, - maken de eigenlijke hoofdpartij uit. Het is eene bloemlezing van hartstogtelijke standen, van schelmsche tronien; eene ontploffing van boosaardigheid.¹

Reeds alleen om deze prent zou Lucas regt hebben op eene vermelding in de kunstgeschiedenis van Europa; en hij graveerde haar op zijn zestiende jaar. Eene teekening, vervaardigd op zijn twaalfde, bestaat niet meer.² Gravuren van zijn veertiende en vijftiende

1 OEuvre de Lucas de Leyde, Cabinet des Estampes te Parijs. - Collection Eugène Dutuit te Rouaan.

2 ‘Doe hy een kindt van twaelf Jaren oudt was, schilderde hy van water-verwe eenen doeck, wesende d'historie van S. Hubrecht, dat een dinghen seer te verwonderen was, en hem seer geruchtich maeckte. Dit stuck was voor den Heer van Lockhorst, welcken hem daer voor gaf soo veel gout-guldens als hy Jaren oudt was.’ Van Mander, bladz. 134 A.

[p. 562]

zijn nog voorhanden, en worden onder zijne beste werken gerekend.¹

Steeds zal het een wonder blijven, onverklaarbaar uit ras, omgeving, en klimaat, dat deze kleine, stille, tengere, melankolieke Leidenaar van het jaar vijftienhonderd², naauwlijks de kinderschoenen ontwassen en zonder anderen leidsman schier dan zijn eigen genie, prenten ontworpen en in koper of in hout gesneden heeft, waarop de graveurs nog heden met bewondering staren: een kleine tweehonderd stuks historien, portretten, wapenschilden, tooneelen uit het volksleven, vaderlandsche landschappen.³ Doch de jaartallen liegen niet. Lucas' talent was zoo vroeg

1 ‘Doe hy veertien Jaren oudt was, sneedt hij een Historie, daer Machomet door dronckenschap eenen Monick hadde vermoordt, ghelijck het blijckt aan de datum van 1508. Een Jaer daer naer, dat is, in 't jaer 1509, doe hy vijftien Jaer was, sneedt hy verscheyden dinghen: onder ander, ghelijck de Glaes-schrijvers, negen ronde Passi-stucken. Dit zijn seer uytnemende stucken, en seer wel gheordineert.’ Van Mander, bladz. 134 B.

2 Van Mander, bladz 135 A: ‘Lucas was wat cleen, en teerachtich van persoon.’ - Dagboek van Albrecht Dürer, Antwerpen 1521: ‘Mij heeft te gast genood meester Lukas, die in koper snijdt. Is een klein manneken, en van Leiden in Holland geboortig. Ik gaf, voor Lukas geheelen gestoken druk, van mijne kunst voor acht gulden.’ Hollandsche vertaling, bladz. 60, 62.

3 Katalogus van Lucas' graveerwerk bij Eugène Dutuit, Manuel de l'amateur d'estampes, 1882, 2^de deel der ‘École Flamande et Hollandaise.’

[p. 563]

gevormd en rijp, dat hij een uit de lucht gevallen vernuft schijnt, een levend nieuw begin, zonder aanknoopingspunt met het verledene. Zijne gaaf doet aan den geheimzinnigen oud-testamentischen koning Melchizédek denken, van wien de talmudische overlevering in de scholen der christelijke oudheid leerde dat hij vader, moeder, noch geslachtsregister had.

De nederlandsche graveerschool der 16^de eeuw is ook in het humoristische vruchtbaar geweest, en Lucas bleef daarin niet achter. In een vorig hoofdstuk vond ik aanleiding den hem toegeschreven Virgilius in de mand te gedenken, vrolijke illustratie eener middeneeuwsche legende.¹ Er zijn reizende muziekanten van zijne hand; een goochelaar; een kiezetrekker; een kleine Tijl met een uil op den schouder, zinnebeeld van zijn bijnaam, de ouders vóórtrekkend naar het vreemde land. Eene Maria Magdalena, zich overgevend aan de vermaken der wereld, houdt het midden tusschen eene ernstige en eene spotprent. Al deze beelden uit het lager leven vertoonen bij voorbaat hetgeen het buitenland in een volgend tijdvak met den algemeenen naam van scènes flamandes aanduiden zal.²

Reeds Lucas betrapt de nederlandsche zigeunerwereld der groote steden op heeter daad, en ook het landvolk ontgaat zijne aandacht niet. De Melkmeid, eene zijner fraaiste prenten, is een noordnederlandsch landschap met fantasie-heuvelen op den achtergrond. De boomen, de boeredeerne, een koewachter, de koeijen zelf, alles treft door een nationalen stempel. Men waant de plaats

1 Hiervóór, derde hoofdstuk, bladz 266 vg.

2 Havard, Peinture Hollandaise, 1882, bladz. 38.

[p. 564]

in Leiden's omstreken te kunnen aanwijzen waar het lichtbeeld genomen werd.¹ Liefde voor het veld was den Leidenaar aangeboren.²

De tegenstelling welke al dit uitnemende met Lucas' middelmatige werken in olieverf vormt, dwingt ons te gelooven dat zijn talent leemten vertoond heeft. Bij genieën van den eersten rang houdt het kunnen een meer gelijken tred met het willen.

Van welke genialiteit getuigt niettemin Lucas' graveerwerk, en hoe bemerkt men tevens aan alles dat hij zichzelf de hoogste eischen stelde! Het is ongemeen in de kunst dat een leerknaap de vaardigheid van een meester ten toon spreidt; ongemeener dat hij ondanks dien aanleg slechts bij uitzondering zich voldoen kan, en hij zijne gaaf zelve als een prikkel te meer, niet als een vrijbrief tot rusten of zich herhalen beschouwt. Lucas van Leiden vat zijne kunst op als ware hij het verantwoordelijk hoofd eener gilde, en zijne eigen prenten de proefstukken van kandidaten voor het lidmaatschap, over wier toelating hij te beslissen heeft. Is eene zijner gravuren niet geslaagd, dan maakt hij eene andere en betere; komen er onzuivere afdrukken te voorschijn, hij vernietigt ze. Geen

1 Houtgravuren naar de Melkmeid, den Kiezetrekker, Virgilius in de mand, en Tyl Uilenspiegel, bij Charles Blanc, École Hollandaise.

2 Van Mander, bladz. 137 A: ‘Doe hy nu op het leste altijdt meer en meer aen lijf en ghesontheijdt afnam, en met gheen Medecijnen con gheholpen worden, en dat hy sijn verscheydinghe uyt deser tijdt te naken bevoelde, was hy lustigh om noch eens de Hemelsche locht, oft den Hemel, des Heeren werck te sien; waerom zijn dienstmaegt hem buyten heeft ghebracht voor de leste reys, en is den tweeden dagh daer nae overleden.’

[p. 565]

stuk mag met zijne naamteekening de wereld in, of het moet de volmaaktheid nabij komen die het in zijn vermogen is er aan mede te deelen.¹

Deze gestrengheid der meesters van het oudere tijdvak heeft voor de toekomst vruchten gedragen. De onverbiddelijke teekenaars, hoofdlieden van onzigtbare ambachten, die met hunne kunst het zoo ernstig meenden en niets aan het toeval overlieten, hebben de grondslagen eener overlevering gelegd aan welke de jongeren, die haar getrouw bleven, de helft hunner onsterfelijkheid danken.

De volmaaktheid van lijnen bedoel ik, die, bij de groote hollandsche schilders der 17^de eeuw, met den gloed der kleuren en de onafhankelijkheid in de keus der onderwerpen gepaard zou gaan.² De zoonen woekerden met den stijl der vaderen, en waren het aan de vaderen verpligt dat zij van jongsaf als ademhaalden in liefde en eerbied voor de kunst. Zelfs Rembrand ware er niet gekomen zoo hij in die goede school zich niet gevormd had, en zijn oudere stadgenoot Lucas van Leiden hem niet op de waardigste wijze voorgetreden was.

1 Van Mander, bladz. 135 A: ‘Op zijn drucken was hy soo heel sinlijck en nouw siende, dat hy gheen Printen noyt heeft laeten uytgaen, daer eenigh minste gebreck of vlecxken aen was. Ick hebbe oock verstaen dat sijn dochter soude getuyght hebben, dat hy groote hoopen Printen verbrandt heeft, die misdruckt waeren.’

2 Plaatsen uit Havard en uit Riegel hiervóór, bladz. 518.