Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

VII [Burgerlijke bouwkunst. Stadhuizen en andere openbare gebouwen der 14de, 15de, en 16de eeuw]

Verschillende fraaije oude raadhuizen en hallen in Nederland, te Delft, te Schoonhoven, te Bolsward, te Nijmegen, te Amsterdam, te Haarlem, zijn gebouwd in de eerste helft der 17^de eeuw.¹ De meeste andere stadhuizen en evenzoo de verdere openbare burgerlijke gebouwen met stijl, welke nog aangetroffen worden, dagteekenen van vóór 1600. Bolwerken of zinnebeelden van het burgerdom zelf hebben zij, in de jaren

1 Vleeschhal te Haarlem 1600-1603, te Nijmegen 1612. Stadhuis te Schoonhoven 1604-1611, te Bolsward 1614-1618, te Delft 1620, te Amsterdam 1648 vgg. Staten Logement te Hoorn 1613. Hoofdwacht te Zwol 1614.

[p. 453]

die op 1572 onmiddellijk volgden, van de heerschende politieke beeldstormerij, half anti-papistisch, half anti-aristokratisch of -autokratisch, uit den aard der zaak minder te lijden gehad. De stadhuizen werden verschoond om dezelfde redenen welke kerken, abdijen, kasteelen, noch citadellen, genade konden doen vinden.¹

Volgens eene merkwaardige oude aanteekening was in 1574 Den Haag in zulke mate uitgestorven, dat de moeder van den dichter Huygens, die in dat jaar de stad bezocht, bij het doorrijden geen levende ziel in de straten ontmoette behalve één oud man uit het volk, gezeten op de trappen van het stadhuis.² Doch men leest niet dat het stadhuis zelf door de haagsche geuzen stukgeslagen was. Wel dat de spaansche soldaten onbeschaamd en woest huisgehouden hadden op het Binnenhof.

De raadkamer in het stadhuis te Kampen, werk van 1545, heeft in 1572 en vervolgens niet de minste

1 Raad- en regthuis te Groningen, thans hoofdwacht, 1338. - Stadhuis te Sluis, 1396. - Stadhuis te Hoorn, vóór 1464. - Stadhuis te Gouda, 1449 vgg. - Stadhuis te Veere 1474-1558. - Stadhuis te Zierikzee 1482-1554. - Stadhuis te Middelburg, 1512-1518. - Paushuis te Utrecht, 1518-1523. - Stadswaag te Deventer, 1528. - Duivelshuis te Arnhem, omstreeks 1530. - Gymnasium te Nijmegen, 1544. - Stadhuis te Kampen, 1545. - Waag te Leeuwarden, 1546. - Stadhuis te Nijmegen, 1554. - Rijksmunt te Dordrecht, 1555. - Stadhuis te Woerden, 1555. - Stadhuis in Den Haag, 1565. - Kanselarij te Leeuwarden, 1566-1571. - Stadhuis te Leiden, 1574-1579. - Waag te Alkmaar, 1582. - Toren van het stadhuis te Monnikendam, 1591. - Stadhuis te Franeker, 1591. - Saaihal te Leiden, 1567-1596. - Rijnlandshuis te Leiden, 1598.

2 D. Veegens bij A. Ising, Binnenhof III 15 A.

[p. 454]

schade geleden; zij, noch haar beroemde schoorsteen, noch hare koorhekvormige balustrade, noch hare gebeeldhouwde stoelen en spreekgestoelte in kanunniks-bank-gedaante. In de chronologische lijst der kampensche wederwaardigheden wordt van den brand van 1543 gewaagd, die het stadhuis gedeeltelijk vernielde; over eene latere plundering der raadkamer door geuzen geen woord. Deze zaal is thans nog even gaaf als toen zij gemaakt werd.¹

Een ander aanschouwelijk voorbeeld is de geschiedenis van het fraaije stadhuis te Leiden. De leidsche Pieter- en Pauluskerk werd na 1566 kaal en knap gelaten. De Hooglandsche, trots van een vroeger geslacht, bleef onvoltooid. Naar den Burgt werd niet omgezien; of, zoo men hem herdacht, het was alleen om uit de verte hem nogmaals te verwenschen. Voor hun stadhuis daarentegen hadden de leidsche geuzen alles over. Reeds in 1576, slechts twee jaren na het beleg, was zijn toren, dien in 1573 een brand gesloopt had, met liefde weder geheel vernieuwd. Reeds in 1579 vertoonde de voorzijde haar tegenwoordigen karaktervollen aanblik: geen onberispelijke evenredigheden, wel is waar, maar een schooner gevel dan van één openbaar gebouw hetwelk Nederland in de 18^de of de 19^de eeuw heeft zien verrijzen.²

Tweehonderd jaren ouder dan het leidsche is het raadhuis van Sluis, in Zeeland. Boven een vlakken

1 Moulin, Historische Kamper Kronijk, 1839-1849, I 420 vg.

2 Bij Orlers, bladz. 158 vgg. - Bij Van Mieris, bladz. 363. Afbeelding naar eene teekening van Delfos. - Studie bij Georg Galland, Die Renaissance in Holland, 1882, bladz. 62 vgg.

[p. 455]

gevel met slechts twee of drie vensters, en zonder ander versiersel dan eene effen pui die naar zijne eenige deur voert, verheft zich een hooge en kloeke vierkante toren, gekroond met vijf kleinere, waarvan de middelste meteen het spits toeloopend dak vormt.¹ Aan de balken in de raadzaal, beneden, worden opmerkelijke overblijfselen eener ruwe soort van beeldhouwwerk gevonden, insgelijks uit de laatste jaren der 14^de eeuw.² Van een soortgelijken toren als dien te Sluis verheft nog heden zich het oude benedengedeelte uit het sedert vernieuwd stadhuis te Delft.³

Het stadhuis te Zierikzee wordt gezegd in 1482 voltooid geweest te zijn, maar het jaartal 1554 in den gevel wijst op bijvoegselen van later tijd. Daaronder zal de toren behoord hebben: een goudsmidswerk in het groot, dat, rijk versierd en fijn, uit een breeden stompen veelhoek eensklaps komt opschieten.⁴ De voorgevel doet aan eene groote partikuliere woning denken, veeleer dan aan een openbaar gebouw. Minder blind dan die te Sluis, zelfs overvloedig van vensters voorzien, is hij evenwel eenvoudig: geen pui, geen nissen, geen beelden.

Beelden in nissen of op consoles, onderscheiden van die aan en in de kerken, worden in Noord-Nederland

1 Zelandia Illustrata, II 477. - Mededeelingen Rijks-adviseurs II, bladz. 8 A. - Afbeelding bij Nagtglas, Eigen Haard 1876, bladz. 248.

2 Afbeeldingen bij Van Dale in Oude Tijd 1872, bladz. 212 vg.

3 Afbeelding en beschrijving van het stadhuis te Delft bij Van Bleyswijck, bladz. 113 vgg. Fotografie van den tegenwoordigen staat door Henri de Louw.

4 Zelandia Illustrata, I 386. - Afbeelding in Aarde en haar Volken 1875, bladz. 373.

[p. 456]

het eerst gevonden aan het stadhuis te Veere, weldra aan het stadhuis te Middelburg, iets later aan het stadhuis te Nijmegen.

Aan het stadhuis te Veere moet lang gewerkt zijn, want het jongste beeld in den voorgevel is dat van Anna van Borssele's eenigen zoon, Adolf van Bourgondie, overleden in 1540; denzelfden wiens gouverneur Jacobus Battus was en voor wien Erasmus zijn Ponjaard van den christenridder bestemde.¹ Dit belet echter niet dat, zooals door oude stukken uitgewezen wordt, de grondslagen reeds in 1474 gelegd kunnen zijn; slechts vijf jaren vóór Anthonis Kelderman de oude, uit Mechelen, aannam den toren der Groote Kerk te bouwen.²

In den gevel van het stadhuis te Kampen, herbouwd en versierd in 1545, prijken een Alexander de Groote, een Karel de Groote, en vier vrouwebeelden: de afgetrokken begrippen Matigheid, Trouw, Geregtigheid, en Liefdadigheid.³ Anders te Nijmegen, te Middelburg, te Veere, waar de beelden zoo niet portretten zijn, althans historische personen uit de vaderlandsche geschiedenis voorstellen of uit de geschiedenis der stad. Te Nijmegen zijn het acht duitsche keizers en roomsch-koningen die de voormalige rijksstad privilegien schon-

1 Bij Le Clerc, V 1 vgg.: Enchiridion militis christiani, het eerst verschenen in 1503. Achter sommige afzonderlijke uitgaven wordt een aan den jongen Adolf van Bourgondie gerigte brief gevonden.

2 Lantsheer en Nagtglas, Zelandia Illustrata, I 577, 584 vgg. - Over de mechelsche bouwmeesters-dynastie Kelderman in den Navorscher, XI 221, 282.

3 Moulin, Historische Kamper Kronijk, bladz. 420.

[p. 457]

ken.¹ Te Middelburg is het eene volledige galerij, altemaal graven en gravinnen van Holland en Zeeland.² Van de zeven beelden in den gevel van het raadhuis te Veere zeide ik reeds vroeger dat zij zeven heeren en vrouwen van het toekomstig markiezaat voorstellen.³

De vorsten uit het Huis van Oranje, naderhand ten gevolge der spaansche afzwering markiezen van Veere en Vlissingen geworden, hebben met andere zaken de handen te vol gehad om aan het onderhoud van dit gebouw veel aandacht te kunnen schenken. Dan wel, zij gevoelden meer voor het kasteel van Breda, en voor de bredasche herinneringen uit het geslacht Nassau. De geuzetijd, die de Onze Lieve Vrouwekerk te Veere, zoo oud als het stadhuis, deerlijk mishandelde of verwaarloosde, spaarde dit laatste; evenals in Den Haag, te Leiden, te Kampen, en alom. Ten minste, het stadhuis te Veere heeft niet in dezelfde mate als de verdere overblijfselen der doodschgeworden oude zeeuwsche stad, waar Balthazar de Moucheron indertijd de

1 Kronijk van Smetius bij ter Haar, Wandelgids, bladz. 87. - Fotografien van het onlangs gerestaureerd stadhuis te Nijmegen door G.C.M.H. Korfmacher. - Teekening van 1847 in het album van C. Springer, met eene oudere pui dan de tegemvoordige. - Havard, Frontières Menacées, 1876, 2^de Druk, bladz. 357 vgg.

2 Beschrijving en teekeningen van het stadhuis te Middelburg door W.N. Rose, 1858-1859, uitgaaf van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst. Vijfentwintig ‘steene personagiën’ van 1514-1518, te Mechelen vervaardigd voor ƒ18 het stuk. Namen der graven en gravinnen, aan het slot der beschrijving.

3 Hiervóór, in het hoofdstuk: Erasmus, bladz. 366.

[p. 458]

eerste grondslagen der O.I. Compagnie legde, tol aan de vergankelijkheid betaald.¹

De duitsche keizers aan het stadhuis te Nijmegen, met het beeld der Heilige Maagd om den hoek, wijzen op den tijd die de overwinning van het protestantisme te onzent voorafgegaan is, en tegelijk op een bij uitnemendheid nederlandschen karaktertrek. De Nijmegenaren der 16^de eeuw konden, buiten hunne nationale neiging tot souvereiniteit in eigen kring, geen verstandige reden aanvoeren waarom zij tot iederen prijs eene rijksstad wilden blijven. Stoffelijk voordeel, gelijk in vroeger eeuwen het geval geweest was, kon de afzondering hun niet langer aanbrengen; en zij liepen gevaar, door dit zich opsluiten in zichzelf, aan hunne hoogere vorming schade te lijden. Niettemin was in hunne schatting deze kwestie gewigtiger dan roomsch te blijven of gereformeerd te worden. Het denkbeeld dat Nijmegen een bisschop van Utrecht, een hertog van Gelderland, een graaf van Holland of Zeeland zou toebehooren, kwetste, hoe natuurlijk ook, hen tot in de ziel. Aan hunne voorouders, aan hunne naneven, aan zichzelven, meenden zij verschuldigd te zijn den gevel van hun raadhuis met de beeldtenissen eener reeks duitsche vorsten te versieren. Dit staafde hun regt, vonden zij, buiten God en den Keizer niemand boven zich te erkennen.

De Vlamingen en de Brabanders hadden van oudsher meer bouwkunstig genie dan de Groningers of de Frie-

1 Over het plan tot slooping der O.L. Vrouwekerk te Veere in Mededeelingen Rijks-adviseurs, II 6 vg.

[p. 459]

zen; meer ook dan de Gelderschen, de Stichtschen, de Hollanders, of de Zeeuwen. In de 14^de, de 15^de, de 16^de eeuw, zien wij in Noord-Nederland allengs sommige stadhuizen verrijzen, die naar de vermaardste in Zuid-Nederland zweemen, en vermoedelijk door Zuid-Nederlanders gebouwd of ontworpen zijn. Evenals valt op te merken bij de gevels onzer oude woonhuizen, neemt ook bij de raadhuizen en andere openbare gebouwen, naarmate men noordelijker komt, het eigenaardig noordnederlandsche toe en vermindert de afhankelijkheid ten aanzien van het Zuiden. Het stadhuis te Kampen, de kanselarij of de waag te Leeuwarden, het stadhuis te Franeker of de waag te Alkmaar, treffen niet onmiddellijk door hun vlaamsch karakter. Evenmin het stadhuis te Leiden of het stadhuis in Den Haag. Zelfs muntte dit laatste, bij vergelijking gesproken, oudtijds door oorspronkelijkheid uit.¹ Komt men daarentegen zuidelijker, dan worden de zuid-nederlandsche herinneringen levendiger en overvloediger. Het stadhuis te Nijmegen kon gebouwd zijn door een Brabander. De toren van dat te Sluis is een zuiver vlaamsche belfrood. De torens en gevels van die te Veere en te Middelburg doen meest van al aan Gent, aan Leuven, aan Brussel denken. Hoe digter bij de bron, des te sprekender de gelijkenis.²

1 Teekening van het haagsch stadhuis door C. Springer, 1859; fotografie van Bingham; tekst van Vosmaer; uitgaaf van J.J. Weeveringh. - Fotografie van fraaije details aan den hoofdgevel bij Van Ysendyck, Documents Classés, Litt. B, Pl. 12. - Studie bij Galland, Renaissance in Holland, 1882, bladz. 38 vgg.

2 ‘Der Einfluss Belgiens,’ bij Galland, Renaissance in Holland, bladz. 18 vg.

[p. 460]

Het middelburgsch stadhuis is niet alleen fraaijer dan dat te Veere: het overtreft alle andere gedenkteekenen der burgerlijke bouwkunst in Noord-Nederland uit den tijd die de inneming van Den Briel door de watergeuzen voorafgegaan, of daarmede ineengevloeid en er regtstreeks uit voortgekomen is.

Van de middelburgsche abdij, die een godsdienstig monument was, is nagenoeg geen steen op den anderen gebleven; althans hare overblijfselen zijn in zulke mate door elkander geworpen, en vormen thans een zoo onzamenhangend geheel, dat het oorspronkelijk gebouw in pastei gevallen schijnt, gelijk de boekdrukkers zeggen.¹ Het stadhuis daarentegen is door dezelfde beeldstormers en dezelfde watergeuzen, wien op Walcheren bijna niets ontzag inboezemde, gespaard.² Ook waren het geen heiligebeelden of andere theologische symbolen die het versierden, zooals de twaalf apostelen der twaalf abdij-torens. Ondanks de in den gevel prijkende gravinnen en graven, ondanks den vorstelijken belfrood, was elk militair karakter er vreemd aan. Voor het tevreden stellen der zegevierende partij van 1572 was het genoeg dat een stadhuis in niets aan eene citadel, en slechts in zoover aan eene kerk herinnerde, als zijne spitsen naar den Hemel wezen en zijne spits-

1 Mededeelingen Rijks-adviseurs, II 29 B, 30 A.

2 Over de geheele verwoesting van het kasteel Sandenburg, zie hiervoor, bladz. 422, noot 2. Over de gedeeltelijke van het kasteel Westhoven, bij mevrouw Bosboom-Toussaint in Eigen Haard 1882 No. 1-15 - Houtgravure van den tegenwoordigen staat naar eene fotografie in het bezit der familie Boddaert; lithografie bij Craandijk en Schipperus, Wandelingen V 137.

[p. 461]

boogvensters het zekere wijding gaven. Voor het overige mogt het naar hartelust getuigen van de magt der provincie, het aanzien der stad, den rijkdom en de loyauteit der burgers.

In verschillende tijden werden van het middelburgsch raadhuis sommige gedeelten vernieuwd of hersteld. Andere gedeelten, die er aanvankelijk niet bijbehoorden, zijn met het stadhuis-zelf onder één dak gebragt.¹ Van het karakter des geheels echter is niets verloren gegaan. Bij het stadhuis van Amsterdam vergeleken, thans koninklijk paleis, draagt, Zuid en Noord bijeengerekend het middelburgsche in hooger mate een oud nederlandschen stempel. Zijne gaafheid, de zuiverheid van zijn stijl, de rijkdom zijner versiering, het grootsche zijner afmetingen, maken het tot een dier gebouwen welke als het kort begrip eener volksgeschiedenis zijn, en, terwijl zij door het hartverheffende van hun aanblik het bovenkomen der gemeenheid beletten, tegelijk aan de aarde en aan het verleden vastzitten, aan de nationaliteit en aan het huisgezin, aan de eer en aan den arbeid, aan al het beste in het dagelijksch leven.

1 M.C. Paspoort van Grijpskerke, in Zeeuwsch Jaarboekje 1861.