Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

[p. 444]

VI [Gothische kerkbouw. De kathedraal te Utrecht. De kathedraal te 's Hertogenbosch]

Tusschen het ontstaan van het Muiderslot en de verbouwing van het Binnenhof, in 1511, ligt de geschiedenis der gothische kerken in Nederland, met de kathedraal van Utrecht als begin en de kathedraal van Den Bosch tot besluit.¹

De eerste steen van het oudste gedeelte der tegenwoordige utrechtsche kerk, het koor, is gelegd in 1254; omstreeks 1300 was de nieuwe Sint Maarten voltooid. Aan den toren is ruim zestig jaren gewerkt, van 1321 tot 1382. De kapittelzaal, onlangs gerestaureerd en als akademische gehoorzaal ingerigt, - dezelfde zaal die in 1579 de Unie van Utrecht zag onderteekenen, - is honderd jaren jonger dan de toren.²

Door vergelijking met den ouderdom der Sint Ursula- of Nieuwekerk te Delft, inderdaad niet van heden of gisteren, komt de hooge leeftijd van het utrechtsch gothische nog sterker uit. Aan den Sint Ursulatoren is gebouwd van 6 September 1396 tot 6 September 1496; juist honderd jaren. Zoodat men te Delft den eersten steen nog leggen moest, toen de toren te Utrecht reeds voltrokken was en de kerk eerlang haar eerste eeuwfeest vieren zou.

1 Overzigt van den gothischen kerkbouw in Nederland, naar de studien van Eyck van Zuylichem, bij Moll, Kerkgeschiedenis, II^c 139 vgg. - Bij Gugel, Geschiedenis van de bouwstijlen, 1882, 2^de Druk, 3^de Afdeeling.

2 Afbeelding der gerestaureerde kapittelzaal in kleurdruk, met bijschrift van V. de Stuers, in den Kunstbode, van 1881, N^o. 1.

[p. 445]

Opdat dit niet in mindering van mijn eerbied voor den delftschen campanile schijne te komen, voeg ik er bij dat zoo niet in 1536 een noodlottige brand dezen van sommige voorname sieraden beroofd had, hij door zijne afmetingen, zijne lijnen, zijne stof, zijne certifikaten van nederlandschen oorsprong, het van al zijne nederlandsche mededingers gemakkelijk winnen zou. Eene verkleinde kopij van den delftschen is de fraaije toren van Rhenen.¹

Indien te Utrecht het schip der kerk even stevig in elkander had gezeten als de toren en het koor, dan zou bij den storm van 1674 dit gedeelte er niet tusschen uitgewaaid zijn. Doch men bemerkt op nieuw aan het ongeval dat de Nederlanders der oudheid geen geboren kerkbouwers waren. Met détails van beteekenis werd nu en dan de hand geligt.²

Bij de schoonste gothische kathedralen van Frankrijk, Engeland, Duitschland, en Belgie vergeleken, was, ook toen zij nog gaaf was en indien zulke parallellen betamen, de utrechtsche van buiten een onaanzienlijk gebouw; althans eene domkerk van den tweeden rang. Steeds heeft men, ondanks hare edeler materialen, het haar kunnen aanzien dat de bisschoppen, ten einde haar voltooid te krijgen, den Booze bij den staart en de geloovigen bij de ooren hebben moeten trekken.³

1 Afbeelding van den Sint Ursulatoren vóór den brand van 1536 bij Van Bleyswijck, Delft, bladz. 220. - Toren van Rhenen (1492-1531) bij Craandijk en Schipperus, Wandelingen, V 179.

2 De Geer van Jutfaas, De dom van Utrecht, 1861, bladz. 47 vg., bladz. 158 vgg.

3 Moll, Kerkgeschiedenis, II^c 130 vgg. - De Geer van Jutfaas, bladz. 20 vg.

[p. 446]

Voor een gedeelte lag dit aan hunne valsche stelling als mededingende souvereinen, waardoor zij de hertogen van Gelderland, de graven van Holland en Zeeland, en wie al niet, beurtelings zich tot vijanden maakten, en op de gezamenlijke christenen des lands maar zelden een beroep konden doen. Zonder den ijver der geestelijkheid zou de utrechtsche hoofdkerk er niet gekomen zijn.

Van binnen daarentegen vertoonde zij, volgens echte teekeningen uit de 17^de eeuw, vóór 1674 denzelfden verheven aanblik als hare beroemdste gothische zusters in het buitenland.¹ Toen zij na de verovering der stad door Lodewijk XIV, in 1672, tijdelijk weder voor de katholieke eeredienst ingerigt werd, hadden de lijnen harer kruisgangen, harer zuilen en gewelven, nog niets verloren van de oorspronkelijke zuiverheid.² De betimmering van het koor door de hervormden is misschien het treffendst voorbeeld in Nederland van hetgeen ik hierboven zeide, dat het protestantisme oudtijds alleen waarde hechtte aan ruime lokalen, en alles van ondergeschikt belang geacht werd, zoo maar de gelegenheid openstond gemeenschappelijk te zingen en het nieuwe dogme te hooren verkondigen.³ In andere voormalige roomsche kerken hebben de neder-

1 Fotografien naar teekeningen op het stadhuis te Utrecht bij De Geer van Jutfaas, bladz. 168, bladz. 170, en tegenover den titel.

2 De Geer van Jutfaas, bladz. 43 vgg. Bijzonderheden omtrent de roomsch-katholieke dienst vóór de hervorming, bladz. 97 vgg.

3 ‘Voor dat gebruik leverde het overig gebleven gedeelte ruimte genoeg’. De Geer van Jutfaas, bladz. 48. - Teekeningen van het koor in 1823 door Kramm, in Von Wiebeking's Kathedralen. Den Haag, K. Bibliotheek.

[p. 447]

landsche gereformeerden zich tevreden gesteld met het aanbrengen van wijzigingen: te Utrecht was de herschepping in katechisatie- of kollegekamer op groote schaal, met amfitheatersgewijs oploopende banken evenals in het Theatrum Anatomicum der leidsche akademie, volkomen.¹ Van hetgeen kort vóór den hervormingstijd in Januarij 1546, toen keizer Karel V er eene kapittelvergadering van het Gulden Vlies hield, het inwendige der utrechtsche kathedraal te aanschouwen gaf, worden wonderen verhaald.²

De utrechtsche toren is het oudste nederlandsche gebouw welks architekt men met naam en toenaam genoemd vindt.³ ‘Jan van der Dom’ heette hij bij een opkomend geslacht dat het werk onafscheidelijk achtte van den man, en aan den voet van zijn eigen toren Meester Jan te rusten legde. Van afkomst was hij een Henegouwer; en welligt heeft hij het aan zijn vreemdelingschap te danken dat zijne herinnering bewaard gebleven is.⁴ De meeste torens in Nederland, de meeste abdijen en kerken, zijn door Nederlandsche bazen wier namen somtijds bekend gebleven zijn,⁵ gebouwd onder toezigt van anonyme nederlandsche geestelijken of leeken, die naar het buitenland gezonden waren met den last op eene bepaalde plaats een vermaard gebouw te gaan bestu-

1 Afbeelding van het Theatrum Anatomicum bij Orlers, bladz. 208.

2 De Geer van Jutfaas bladz. 28 vgg., bladz. 170.

3 Gerard van Leiden, door zijn stadgenoot Filips herdacht in verband met de zaal van Floris V in Den Haag, was geen architect, naar het schijnt. Er is alleen spraak van toezigt (consilio et cura).

4 De Geer van Jutfaas bladz. 23 vgg.

5 Namen der nederlandsche bazen die den delftschen Sint Ursulatoren bouwden bij Van Bleyswijck, bladz 196-215.

[p. 448]

deren, ten einde daarvan bij hunne terugkomst eene kopij te kunnen leveren. Het navolgen van zulk een model werd veeleer als eene daad van piëteit aangemerkt, dan als eene bekentenis van eigen onvermogen.¹

Geert Groote had ongelijk, en werd door onbewuste afgunst gedreven, toen hij tegen Jan van der Dom en zijn werk een boekje schreef; en mogelijk is het voor Meester Geert's nagedachtenis goed dat de tekst van dit pamflet verloren geraakt schijnt te zijn.² Door de lantaarn van den utrechtschen toren, inderdaad een geniaal bouwkunstig motief, stroomt meer licht dan door de sermoenen van den eerwaardigen stichter der Fraterhuizen. De architektuur was op dat oogenblik in Nederland de letterkunde ontegenzeggelijk vooruit.³

De kathedraal van 's Hertogenbosch, ongeschondener dan die van Utrecht en door Napoleon I teruggegeven aan de katholieken,⁴ zou eene gothische konstruktie van den hoogsten rang zijn indien boven haar koepeldak zich op nieuw een gothische toren verhief, en zij, gevat tusschen twee gothische zuilen met gothische

1 Verhaal van het bouwen der abdijkerk te Adewert naar het model van die te Clairvaux bij Van Ryn, Oudheden van Groningen, bladz. 186 vg., bladz. 220 vg.

2 ‘Contra turrim Traiectensem’. Hiervóór, bladz. 314.

3 Over de herstelling van het utrechtsch koor, en van den aangrenzenden kloostergang, zie Mededeelingen Rijks-adviseurs, 1878, II 34. - Fotografien van 1880 naar de herstelde gedeelten van het koor uitwendig, en naar den kloostergang vóór en na de herstelling, door Georges. In folio.

4 ‘De combien est la majorité? - De quatre cinquièmes, sire. - Vous l'aurez’. Bij Hezenmans, De Sint Janskerk, bladz. 315.

[p. 449]

spitsen, een gothisch voorportaal bezat, gelijk de kerk van Rouaan. Doch in de tweede helft der 15^de eeuw is men te 's Hertogenbosch het nieuwe schip tegen een zwaren romaanschen toren van ouder dagteekening gaan aanbouwen, bijna blind. Het heeft niet gebaat, daarop een vierkant gothisch bovenstuk te plaatsen: de twee romaansche benedenverdiepingen reiken te hoog. Het fraaije gebouw mist een hoofdingang die met het verder beloop in overeenstemming ware.¹ Eene aanmerkelijk schooner werking doet te dien aanzien Sint Steven te Nijmegen, met zijn uitspringenden drieboog.²

De restauratie dezer Sint Janskerk, aangevangen in Julij 1860, is in de sedert verloopen jaren met kracht voortgezet;³ met te veel kracht of te groote snelheid, schijnt het, want van regeringswege is tegen overdrijving gewaarschuwd.⁴ In het begin is niet genoeg zorg gedragen het inwendige met het uitwendige in overeenstemming te brengen. Bij de vernieuwing der portalen van het dwarspand zijn, in nissen en onder baldakijnen, heilige- en apostelbeelden van een te modern aanzien geplaatst.⁵

1 Fotografie bij Hezenmans tegenover den titel, naar zijne eigen teekening. Plattegrond, bladz. 48. Doorsnede over de breedte, bladz. 65. - Reeks grootere en regtstreeksche fotografien door A.G. Schull, N^o. 0 en N^o. 8. - Folio-fotografien van twee détails bij van IJsendyck, Documents Classés, Litt. B, Pl. 5 en 8.

2 Teekening naar Sint Steven in het album van C. Springer, 1847.

3 Bouwmeesters Louis Veneman en J.C.A. Hezenmans.

4 Mededeelingen Rijks-adviseurs, 1878, II 33.

5 Fotografien van A.G. Schull, No. 1.

[p. 450]

Er staat tegenover dat de gebogen schoren, die van buiten de middenbeuk ondersteunen, bereden worden door voortreffelijk uitgevoerde dieren en menschen. Onberispelijk zijn de vernieuwde buitenramen van het schip. De aanblik der kerk van binnen is majestueus.¹ Dit herstellingswerk als geheel vereert de nieuwere nederlandsche bouwkunst in een harer voornaamste uitingen. Zoo in het burgerlijke elders die kunst dezelfde vaardigheid leert toonen als in het godsdienstige te 's Hertogenbosch, dan kan het jaar 1860 eene dagteekening in hare geschiedenis worden.²

Vijf namen uit het laatst der 15^de en het begin der 16^de eeuw zijn als die van Sint Jan's ontwerpers en uitvoerders bekend gebleven: Jan van Poppel, die in 1529 den toren boven het kruis voltooide, in 1523 aangevangen; Gerrit Sijmons, Alard Duhamel, Jan Heijns, die van 1478 aan het dwarspand en zijne portalen, aan eene beroemde kapel, aan het schip arbeidden; en Egidius Coelman, die in 1470 het koor afwerkte. Met uitzondering van den brabantschen Duhamel, vermaard als bouwmeester van het stadhuis te Leuven, schijnen al deze architekten Bosschenaars geweest te zijn.³ Van Duhamel was het denkbeeld

1 Fotografien van A.G. Schull, No. 11, No. A, No. 4.

2 ‘De Sint Janskerk te 's Hertogenbosch’, uitgegeven door het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant. Vijftig gravures (door Pierre Arendsen, naar teekeningen van P. van Valkenburg) waarvan in Oktober 1881 tien verschenen waren. - Over de restauratie van het stadhuis te Nijmegen, voltooid in 1882 door P.J.H. Cuypers, hierachter.

3 Bij Hezenmans, bladz. 60 vgg., bladz. 183 vgg. - Lijksteen van Duhamel's echtgenoot, overleden in 1484 te 's Hertogenbosch, bij Hermans in Oude Tijd 1860, bladz. 145.

[p. 451]

afkomstig boven het kruis een gewelfd lichtend middenpunt aan te brengen, bestemd voor de later door Van Poppel uitgevoerde spits.

Die glazen koepel boven haar kruis is van alle sieraden die de kathedraal der Meijerij onderscheiden het beslissendste. Hetgeen de kerk, tweehonderd jaren jonger dan hare utrechtsche mededingster, aan leeftijd of achtbaarheid te kort kwam, werd van oudsher door deze bewonderenswaardige lantaarn meer dan vergoed.¹ De koepel van Florence's dom bestond reeds, toen men in 1458 te 's Hertogen bosch aan het koor begon. Toen in 1520 ook het schip gereed kwam, was men te Rome sedert 1505 aan den koepel der Pieterskerk bezig. Dit toevoeren van meer licht was een denkbeeld van den tijd, en het noordbrabantsch voorbeeld bewijst dat de zuiverheid van het gothische daaronder niet behoeft te lijden.

Het kan naauwlijks verwonderen dat in de geschriften van Erasmus, die, toen de Sint Janskerk in aanbouw en bijna voltooid was, als aankomend jongeling te 's Hertogenbosch geruimen tijd in het fraterhuis vertoefde, nergens, voor zoover ik weet, over dit groote werk gesproken wordt.

Erasmus, stel ik mij voor, wanneer de zorgen zijn jong gemoed eene poos rust gunden, en hij uit de verveling van het huis den blik naar buiten wierp, vond het werk van Egidius Coelman en Alard Duha-

1 Fotografien van A.G. Schull, No. B., No. 0, No. 7, No. 9.

[p. 452]

mel eene matige verstrooijing voor zijn met andere gedachten vervulden geest. Er waren in Europa reeds zoo vele gothische kerken gebouwd. Aan die van Den Bosch was zoo weinig, wat van andere haar kenmerkend onderscheidde. Het viel zoo moeijelijk haar voor iets meer dan de voorziening in eene provinciale behoefte aan stichting, of de vervulling eener plaatselijke klerikale eerzucht te houden, hoe loffelijk ook.

Voor ons gelden deze overwegingen niet. Wij zien meer de uitkomst eener voorafgegane ontwikkeling, dan het werk van één tijd, zich aanbiedend als iets bijzonders. Door het betrekkelijk nieuwe heen, van 1520, verschijnt ons tevens, al het oudere; en wij bewonderen in de nabloeijende proeve de geheele vruchtbare soort.