Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

[p. 195]

Derde hoofdstuk. Vijftiende eeuw. - Thomas a Kempis.

I [Inleiding. Mystiek en scolastiek]

Het genie van Karel den Groote heeft niet kunnen verhinderen dat van het jaar 800 tot het jaar 1200, in het werelddeel dat de keizer wilde veroveren en beschaven, een tamelijk barbaarsche toestand is blijven heerschen. Zelfs de uitnemendste werken des geestes en der kunst, uit dat tijdperk, missen den stempel der volmaaktheid. Eerst in de 13^de eeuw zijn de Europeanen in grooten getale begonnen, voor eigen rekening en met vrucht zichzelven sommige vragen te stellen, van wier opwerpen het afhangt of wij menschen eene door hartstogten bewogen kudde blijven, dan wel uit den dierestaat ons tot den rang van denkende wezens verheffen zullen.

De Franschen en de Italianen zijn in dit streven naar menschwording de andere volken van Europa

[p. 196]

voorgegaan; en tot hen moeten wij ons wenden zoo wij ons rekenschap willen geven van de wijze waarop onze eigen stamouders, vergelijkenderwijs reeds vroeg in het bezit eener buitengewone mate van stoffelijke welvaart, en bestemd een rang te veroveren in de kunst, aan wetenschap gekomen zijn. Wat werd er, inderdaad, bij dien overvloed van middelen, te onzent voor den bloei van den geest gedaan?

Uit Italie stamt de middeneeuwsche mystiek, welke eenmaal in een nederlandsch geschrift hare populairste uitdrukking vinden zou; zoozeer dat wij het regt hebben een geheel hoofdstuk in de geschiedenis onzer ontwikkeling naar Thomas van Kempen te noemen¹. Wel is in zichzelve de mystiek geen wetenschap; maar ook zij vertegenwoordigt een vorm der onafhankelijkheid van den geest; ook zij heeft in de midden-eeuwen, nevens het denken, als tegenwigt der kerkleer gediend.

Niet aan haar evenwel hebben wij in de eerste plaats aandacht te wijden, maar aan hare tweelingzuster de scolastiek, wier wieg in Frankrijk stond. De mystiek is naar haar aard zich blijven bewegen in een eigen kring, en heeft eerst zeer langzaam naar buiten gewerkt. De scolastiek werd al spoedig eene openbare aangelegenheid, en vervulde in een omzien alle hoofden².

1 Daar ik omtrent den nederlandschen oorsprong der Imitatio Christi en het auteurschap van Thomas a Kempis vroeger twijfelingen geopperd heb, is het slechts billijk te erkennen dat voortgezet onderzoek mij in die afwijkende meening niet heeft bevestigd. Mijne tegenwoordige zienswijze vindt de lezer aangeduid in de volgende bladzijden.

2 ‘De scolastieken leerden Europa denken.’ Van Hengel en Diest Lorgion, Zedelijke en godsdienstige beschaving, 1862-1866, II, 224.