Lust en Leering. Geschiedenis van het Nederlandse kinderboek in de negentiende eeuw

[p. 168]

10
‘Dit is de sleutel van de Bibelebontse Berg’: Baker- en Kinderrijmpjes

Het verzamelen en bestuderen van oude kinderboeken is steeds begonnen door liefhebbers, amateurs in de ware zin. In Engeland heeft zich als zodanig vooral het echtpaar Peter (1918-1982) en Iona (1923-) Opie verdienstelijk gemaakt. Hun belangstelling gold speciaal de oude nursery rhymes, waarvan zij een unieke verzameling aanlegden (nu ondergebracht in de Bodleian Library te Oxford) en die zij ook door allerlei publicaties voor het grote publiek toegankelijk hebben gemaakt.^1.

‘Nursery rhyme’ (de naam zelf raakt pas omstreeks 1825 in gebruik^2.) heeft een wat bredere betekenis dan Nederlandse equivalenten als: wiegeliedje, baker- of kinderrijmpje. Voor Engelsen omvat de term ‘nursery rhyme’ niet alleen eenvoudige kleine-kinderliedjes maar ook komische versvertellingen als van Old Mother Hubbard en Dame Trot (zie hoofdstuk 5). In Amerika noemt men die ouderwetse kinderversjes ‘Mother Goose rhymes’, al hebben ze met Perrault's Moeder de Gans niets te maken. Dit soort teksten werd in Engeland sinds de achttiende eeuw verzameld en gedrukt. Het oudst bekende Engelse boek met nursery rhymes is Tommy Thumb's Pretty Song Book (1744), waarvan slechts één exemplaar van het tweede stukje in de British Library te Londen bewaard bleef. Tegen het midden van de negentiende eeuw begonnen ook literatuurhistorici zich voor zulk oud cultuurgoed te interesseren en in 1842 publiceerde James Orchard Halliwell zijn Nursery Rhymes of England, ‘collected principally from oral tradition’, dat daar tot het optreden van de Opie's het standaardwerk op dit gebied bleef.

Intussen was het romantische Duitsland de rest van Europa al lang voor geweest met Arnim en Brentano's bewerking van oude volksliederen Des Knaben Wunderhorn (1805-1808, drie delen met een aanhangsel ‘Kinderlieder’). In Frankrijk daarentegen hielden de fabels van Perrault en de salonachtige ‘contes des fées’ lange tijd de overhand boven de oude chansons populaires. Daar kwam pas verandering in toen de musicus J.B. Weckerlin zijn Chansons de France pour les petits Français (Paris 1884) publiceerde, die vooral door de kleurillustraties van Maurice Boutet de Monvel wereldwijde bekendheid kregen.

In Nederland ontwaakt de belangstelling voor oude volksliedjes en kinderdeuntjes pas goed omstreeks 1870, nadat dertig jaar eerder Dr. J.P. Heije nog had geprobeerd om ze door modernere kindergedichtjes in de geest van het ‘Nut’ te vervangen. Zo plaatste De Navorscher, verzamelplaats van liefhebbers met veel tijd voor historische detailproblemen, al een vraag naar de betekenis van het kinderversje:

Torentje, torentje, bossekruid!
Wat hangt er uit?
Een gouwe fluit,
Een gouwe fluit met knoopen,
Het torentje is gebroken!

Volgens een van die navorsers zou dit rijmpje slaan op het springen van de Delftse kruittoren op 12 oktober 1654. In zijn omvangrijke boek over De Volksvermaken (1871) geeft Jan ter Gouw nog enkele andere voorbeelden van raadselachtige kinderversjes,^3. waarbij zelfs Heije's lied ‘Daar zaten zeven kikkertjes al in een boeresloot’ een onverwachte historische dimensie krijgt. Het betreft hier namelijk de omwerking van een ouder dansliedje:

Daar waren zeven kikkertjes
Al in een boeresloot;
Die zouden zamen kermis houden,
Ze dansten poot aan poot:
Louw is dood, Louw is dood [etc.]

hetgeen weer een Amsterdams kermisvers zou zijn dat uiting gaf aan de blijdschap in onze Zeven Provinciën (de zeven kikkertjes) over de dood van de gehate Franse koning Lodewijk (‘Louw’) XIV in september 1715. Toch

1. Opie, Dictionary of Nursery Rhymes; idem, Nursery Companion.

2. Button, p. 14.

3. J. ter Gouw, De Volksvermaken, Haarlem 1871, p. 102-106.

[p. 169]

schenkt Ter Gouw minder aandacht aan kinderrijmpjes dan men van deze Amsterdamse hoofdonderwijzer zou verwachten.

Absolute pionier op dit gebied in Nederland was de eigenzinnige literatuurhistoricus Johannes van Vloten (1818-1883) met zijn Nederlandsche baker- en kinderrijmen (Leiden, A.W. Sijthoff, 1872; oplage: 13000 exemplaren), waarvan in 1894 een vierde, sterk vermeerderde en geïllustreerde druk met bijpassende melodieën verscheen. Intussen had hij in 1876 bij dezelfde uitgever zijn collectie nog met Een handvol bakerrijmpjes uitgebreid.^4. Van Vloten was zich goed bewust van het belang van zijn verzameling, door hem sedert twintig jaar ‘uit verschillende oorden van het land bijeengebracht’. Maar hij verzuimde jammer genoeg om het terrein van onderzoek enigszins af te bakenen en de precieze herkomst van zijn baker- en kinderrijmen aan te geven. Dat laatste zou trouwens ook zeer moeilijk zijn geweest, omdat het materiaal grotendeels door mondelinge overlevering tot ons gekomen is. Tot degenen die Van Vloten van tekstmateriaal voorzagen hoorde (blijkens een dankwoord in het tweede stukje van zijn Baker- en kinderrijmen) onder anderen ‘Mej. R. De Goeye te Leiden’, beter bekend als de kinderboekschrijfster Agatha.

Van Vloten rubriceerde zijn verzameling van circa 650 liedjes globaal in twaalf hoofdstukken met het opschrift: Algemeen [de grootste groep], Feestrijmen, Bij 't kloppen der meifluitjes, Vogelrijmen enz., Maand-, dag- en weêrrijmen, Spring- en dansrijmen, Verdere speelrijmen, Pandverbeuren, Tel- en aftelrijmen, Raadselrijmen, Kinderbezwering, gebedjes enz. en Taal- en uitspraakrijmen. Het betrof hier dus allerminst een wetenschappelijke uitgave, die echter juist daarom een groot publiek kon bereiken en waar anderen naar hartelust uit geput hebben.

Na en naast Van Vloten traden nu nog enkele andere liefhebbers naar voren: in Friesland de boekhandelaar en folklorist Waling Dykstra (1821-1914) en voor de Nederlandstalige kinderversjes Gerrit Jacob Boekenoogen (1868-1930), van jongsaf verzamelaar van volksboekjes en kinderprenten en tot zijn dood redacteur van het Woordenboek der Nederlandsche Taal.^5. Deze laatste publiceerde in 1893 een uitvoerige studie in De Gids over Onze rijmen.^6. Anders dan Van Vloten, stelde Boekenoogen wel pogingen in het werk om de herkomst en de historische context van diverse rijmen te achterhalen. Zo wees hij erop dat het welbekende ‘Altijd is Kortjakje ziek’ ontleend is aan Een Nieuw Lied van Kortjackje, Of 't leve en bedrijf van een Secrete Vrouw in dese Stad, die so gaere de Borrel had, waarbij het oorspronkelijk refrein luidt:

Altijd is Kortjakje ziek
Midden in de weeck en Sondags niet.
Dan gaet zij haer hert versterken,
Midden in de weeck wil zy niet werken.
Altijd is Kortjakje ziek
Midden in de weeck en Sondags niet.

Verder herinnert het evenzeer populaire Schuitje varen, theetje drinken aan het speelreisje dat Amsterdammers in de achttiende eeuw 's zondags maakten naar de pleziertuinen aan de Overtoom, terwijl ‘Ik zei er: Wel Jaapje, sta stil!’ een vervorming blijkt van de Kermisvryagie tusschen Trui en Jaap. Zelfs de politiek klinkt door in het eenmaal bekende:

Daar komt Pauwel Jonas aan,
't is zo'n aardig ventje,
't schip is naar den grond gegaan,
op een Engelsch entje [enz.]

hetgeen allemaal teruggaat op een gebeurtenis in oktober 1778, toen de Amerikaanse vrijheidsstrijder en admiraal Paul Jones het neutrale Nederland in verlegenheid bracht door met zijn in een gevecht met de Engelsen gehavende schepen de haven van Texel binnen te varen.^7. Met dergelijke voorbeelden toonde Boekenoogen overtuigend aan dat die ogenschijnlijk zinloze kinderrijmpjes dikwijls heel concrete wortels bezaten in de zeventiende- of achttiende-eeuwse volkscultuur.

Niettemin blijft ook zijn verhandeling tamelijk los van structuur.

Boekenoogen groepeerde het door hem verzamelde materiaal in bakerrijmen, vertellingen op rijm (beide aan het heel kleine kind voorgezongen of voorgezegd); verder: speelrijmen, raadselrijmen, feestrijmen en bezweringsrijmen (die allevier door de iets oudere kinderen zelf worden gezegd of gezongen).

Bakerrijmen - de term schijnt door Van Vloten gemunt^8. - zijn er meestal op gericht om ‘den kleinen schreeuwleelijk door belangstellend vragen naar de oorzaak van zijn leed, of door voorspiegeling van allerlei heerlijkheden, te sussen.’ Raadselrijmen, waarvoor Boekenoogen speciale belangstelling had,^9. zijn evenals de bezweringsversjes dikwijls van oude oorsprong. De speelrijmen zijn weer onder te verdelen in reidansen, aftelrijmpjes, scheld- en spotrijmen. Tot de feestrijmen horen onder meer alle populaire kinderversjes rond Nieuwjaar, Driekoningen, Sint Maarten, vastenavond en

4. Van Vloten [1894] (1e-2e druk: 1872); idem, Een handvol bakerrijmpjes. Leiden, A.W. Sijthoff, 1876. Onze speurtocht naar eventuele handschriftelijke documentatie met betrekking tot de Nederlandsche baker- en kinderrijmen leverde weinig op. Er berust althans niets van die aard in het archief-van Vloten (aanwezig bij de Stads- of Athenaeumbibliotheek te Deventer), in het familiearchief-van Vloten, bewaard door mevr. F.L. van Vloten te Deventer (brief van 10 maart 1999), of in het Meertens Instituut te Amsterdam (informatie dr. Louis Grijp van deze instelling).

5. Zijn levensbericht met bibliografie door J.W. Muller, in Boekenoogen, Verspreide geschriften; verder: Marco de Niet in: Verzamelingen en verzamelaars, Zwolle 1998, 91-96.

6. G.J. Boekenoogen, ‘Onze rijmen’, in: De Gids, 1893-IV (ook afzonderlijk uitgegeven, Leiden [1893]); herdrukt in Boekenoogen, Verspreide geschriften, p. 58-131.

7. Zie J.W. Schulte Nordholt, Voorbeeld in de verte. De invloed van de Amerikaanse revolutie in Nederland. Baarn 1979, p. 72-84.

8. WNT II (1898), 885: ‘Bakerrijm = rijmpje dat door bakers aan kinderen wordt voorgezongen’ met Van Vlotens bloemlezing als enige bewijsplaats.

9. Zie zijn ‘Raadsels en Raadselsprookjes’ (1901) in Boekenoogen, Verspreide geschriften, p. 131-169.

[p. 170]

het Sinterklaasfeest. Over de regionale spreiding, het gebruik en, wat de speelversjes betreft, de spelregels valt nog van alles uit te zoeken, maar dat vraagt een bredere aanpak. Zeker is dat onze Zuidnederlandse buren dankzij het standaardwerk van A. de Cock en Is. Teirlinck over het oude kinderspel en kinderlied aanzienlijk beter geïnformeerd zijn.^10. Voor Nederland ontbreekt tot op heden zo'n samenvattende studie. Boekenoogens rijke collectie kinderrijmen van bij elkaar 9244 liedjes met bijbehorende aantekeningen is later terecht gekomen in het Meertens Instituut te Amsterdam.^11.

Het grote manco in de publicaties van Van Vloten en Boekenoogen is dat het bij hen steeds om losse teksten gaat, niet om kinderbòeken. Men hoort zelden òf, en zo ja, wáár die versjes eerder in druk verschenen zijn.

Datzelfde bezwaar is door Percy Muir naar voren gebracht tegen het werk van de Opie's. Ook zij spreken meer over de afzonderlijke nursery rhymes dan over de boeken waarin die staan. Daarom, voor alle duidelijkheid: ons gaat het hier niet om een folkloristisch onderzoek naar afzonderlijke kinderrijmpjes in de mondelinge traditie, maar om wat in de negentiende eeuw zelf in Nederland gebundeld als boek op de markt kwam.

Daarbij is het allereerst nodig om goed onderscheid te maken tussen: kinderpoëzie en de hier aan de orde zijnde kinderrijmpjes.^12.

De Nederlandse kinderpoëzie uit de periode 1778-1878 is voor het eerst in 1925 door Louise Wirth enigermate thematisch in kaart gebracht. Ook zij handelt meer over losse teksten en tekstfragmenten dan over kinderboeken, maar het verschil met Van Vloten en Boekenoogen is hemelsbreed. Wirth maakt al meteen onderscheid tussen wat zij het ‘cultuurlied’ noemt en het ‘volkslied in zijn velerlei gedaanten’, om vervolgens echter uitsluitend te spreken over dat ‘cultuurlied’, dat wil zeggen over de kinderpoëzie van de talloze navolgers van Hieronymus van Alphen. Aan de orde komen auteurs als Petronella Moens, Catharina Dòll Egges, Francijntje de Boer, J.P. Heije en Jan Goeverneur: bekende of minder bekende literatoren, die wij hiervóór ook dikwijls zijn tegengekomen. Er zit onder die negentiende-eeuwse kinderpoëzie natuurlijk flink wat gerijmel van schoolmeesters of predikanten die zich beter tot hun stiel hadden kunnen bepalen. Maar hun moralistische intentie staat buiten kijf.

Bij bakerliedjes echter gaat het nóóit om gedichten door een of andere ‘kindervriend’ met literaire, stichtelijke of pedagogische bedoeling gefabriceerd. Het zijn anonieme, kunstloze versjes, soms met een groot nonsensgehalte (‘Iene miene mutte’) maar daarin niet zinlozer dan Jan

Uit: Eerste Kindergedichtjes, aan Moeders schoot. Zevende druk. Gouda, G.B. van Goor, ca. 1860.

Hanlo's befaamde klankgedicht ‘Oote oote boe’. En, in tegenstelling tot veel literaire ‘kinderwerkjes’, blijken dit soort teksten doorgaans oorspronkelijk Nederlands. Ze vertonen alle kenmerken van het echte volkslied: hier en daar plat of sentimenteel, dan weer magisch-dreigend of humoristisch, maar altijd pregnant, afgestemd op het gehoor. En omdat de gebruikers zich nooit gebonden voelden aan een gedrukte tekst kon deze in de loop van de tijd gemakkelijk op allerlei manieren worden verminkt. Des te frappanter daarom dat deze schat aan kinderrijmpjes zo lang van geslacht tot geslacht is overgeleverd, zodanig zelfs dat vandaag de dag nog aanduidingen daaruit als ‘hollebolle Gijs’ of ‘Klikspaan’ bekend zijn gebleven.

Toch staat in de lange literatuurlijst van Wirth niets van die aard, hoewel zij volop heeft kunnen putten uit de

10. A. de Cock en Is. Teirlinck, Kinder-spel en Kinder-lust in Zuid-Nederland, Gent 1902-1908, 8 dln.

11. Collecties liedjes en rijmen, door Boekenoogen verzameld: Nederlands Volkslied Archief, sign. VA 75-91, in Meertens Instituut, Amsterdam. Met dank aan Theo Meder en dr. Louis Grijp van genoemde instelling.

12. Een bloemlezing door Anne de Vries uit deze Nederlandse kinderpoëzie verscheen in 2000 bij Querido/Amsterdam onder de titel: Van Alphen tot Zonderland. Aangekondigd maar niet meer door ons verwerkt is de dissertatie van Jant van der Weg: Friese baker- en kinderrijmen (oktober 2000).

[p. 171]

persoonlijke bibliotheek van Boekenoogen. Ook latere literair-historici hebben zich altijd beperkt tot de min of meer officiële kinderpoëzie, waarbij de negentiende-eeuwse baker- en kinderrijmpjes geheel buiten beschouwing bleven. Zelfs in het meest recente handboek met de intrigerende titel De hele Bibelebontse berg wordt de sleutel die toegang geeft tot dit deel van die berg niet gegeven. En dat pedagogen daarvoor geen interesse hadden hoeft verder geen betoog.

Aan de titel van een bundel valt overigens niet altijd meteen te zien wat voor vlees we in de kuip hebben. Als voorbeeld neem ik de minstens zevenmaal herdrukte, ook door Wirth genoemde bundel Eerste Kindergedichtjes, aan Moeders schoot (Gouda, G.B. van Goor, ca. 1840) en hieruit het gedichtje:

Altijd eten, altijd smullen,
Altijd denken om de maag
Met wat lekkers op te vullen,
Doet vriend Smullebroêr zoo graag.

Altijd spreekt hij over eten,
Taartjes, koekjes, tulleband;
Naar al wat wij lekker heeten,
Wordt door hem gewatertand.

Ik lust ook wel zulke dingen;
Maar ik zal door kinderzang
Nooit mijne Ouders er om dwingen:
Lekker is een vinger lang.

Dit is een kindergedichtje van het gewone moralistische soort, maar beslist geen ‘nursery rhyme’, hoewel de titel van de bundel anders doet verwachten. Als tegenvoorbeeld een echt populair kinderrijmpje met hetzelfde thema:

Heb je niet gehoord van die hollebollewagen,
Waar die bolle Gijs op zat?
Hij kon schrokken
Groote brokken:
Een koe en een kalf,
En een heel paard half.
Een os en een stier
En zeven tonnen bier,
En een schuit met schapen,
En nog kon Gijs van den honger niet slapen.^13.

De brug tussen cultuurlied en kinderrijmpje ligt in het werk van J.J.A. Goeverneur, alias Jan de Rijmer, die zelf genoeg kind was om de juiste kindertoon te treffen en zich evenmin als de anonieme volksdichters om taallogica bekommerde. Maar hij blijft een uitzondering temidden van alle serieuze verzenmakers. Wat we nu zien gebeuren is, dat onder invloed van Van Vlotens baanbrekende bloemlezing - maar zonder enige verwijzing in zijn richting - er opeens bij diverse uitgevers een aantal bundeltjes met oude kinderrijmpjes gaan verschijnen. Die stroom begint zelfs nog kort vóór Van Vloten met de volgende uniforme reeks bij de Leidse uitgever D. Noothoven van Goor:

Aardige deuntjes [1868].

Volksdeuntjes uit de oude doos [1871].

Kniedeuntjes uit de oude doos [1871].

Liedjes van onze baker [1872].

Zoo zijn onze manieren. Deuntjes uit den goeden ouden tijd [1872].

Hopsasa. Knie- en bakerdeuntjes uit de oude doos [1873].

Kushandjes, rijmpjes uit de oude doos [1873].

Rijmpjes en liedjes om den kleinen voor te zingen [1873].

Wiegeliedjes [1876].

Elk van deze deeltjes in groot octavo telt acht bladen met een kleurlitho^14. waaronder een bekend kinderrijmpje staat afgedrukt. Wie deze teksten naar welke bron heeft uitgezocht wordt nergens vermeld, maar we vinden ze bijna allemaal terug bij Van Vloten. Het zijn niet alleen de oudste maar zonder twijfel ook de mooiste bundeltjes met Nederlandse ‘nursery rhymes’.

In Den Haag haakten de Gebr. Belinfante onmiddellijk aan bij de nieuwe trend met hun Kinderdeuntjes en Wiegeliederen [1872?]: eerst in toybook-uitvoering met zes chromolitho's van Kronheim & Co. te Londen en later in vier stukjes op kleiner kwarto formaat, elk met zes versjes en evenveel plaatjes zonder onderling verband.^15. Het is de enige Nederlandse bundel kinderliedjes uit die jaren waarvan de teksten op twee of drie na niet aan Van Vloten ontleend zijn.

Zoals te verwachten, maakte Van Vlotens uitgever A.W. Sijthoff de door deze gewekte belangstelling eveneens meteen productief door de publicatie van vier bundels Kinderdeuntjes en wiegeliedjes [1872-1875?],^16. die blijkens latere edities waarschijnlijk werden samengesteld door de oude Jan Goeverneur.^17. Het zijn leuke, frisse uitgaven met, waar nodig, aanwijzingen in woord en beeld hoe een bepaald spel gespeeld moet worden. Als volgt:

Een kind, dat voor ‘mol’ speelt, gaat weg; de andere geven mekaâr de hand en beginnen te zingen:

13. Uit Dit is de Sleutel van den Bibelebomschen berg, Amsterdam, J. Vlieger, ca. 1880, p. (1).

14. De platen van Liedjes van onze baker en Rijmpjes en liedjes om den kleinen voor te zingen zijn in het geraadpleegd exemplaar KB BJ Kl 398, anders dan op het titelblad staat aangegeven, ongekleurd.

15. Als toybook in BS; in klein kwarto: KB XKA 011 (slechts 1 stukje, 3e druk). Over de Haagse drukkerij-uitgeverij-boekhandel Gebroeders Belinfante: Elly van Winden, ‘Het Engelse boek in Nederlandse vertaling: Gebroeders Belinfante in de ban van Wilkie Collins’, in: De Boekenwereld 16/1 (1999), p. 21-29.

16. Kinderdeuntjes en wiegeliedjes: speelrijmpjes, kinderrijmpjes, raadselrijmpjes en feestrijmpjes. Leiden, A.W. Sijthoff, [1872-1875?]. 4 dln. 8^o met telkens [6] pp. tekst en [6] bl. met kleurlithogr. plaatjes. Ook in 1876 bij Sijthoff als: Bakerrijmpjes, Nog wat bakerrijmpjes, Aftelrijmpjes en dergelijken, Feest- Spring- en Dansrijmen en Nog wat speelrijmpjes - steeds met op het titelblad ‘verzameld door dr. J. van Vloten’.

17. [J.J.A. Goeverneur]: Kinderdeuntjes en Wiegeliedjes. Tel- en speelrijmpjes. Leiden, A.W. Sijthoff, [188?]. 8^o. Chromolithogr. omslag. [6] p. tekst en [10] bl. eenzijdig bedrukt met chromolithoplaat; [idem]: Kinderdeuntjes en Wiegeliedjes. Kinderrijmpjes. Arnhem-Nijmegen, Gebr. E. & M. Cohen, [188?]. 8^o; Goeverneur's Kinderdeuntjes, Wiegeliedjes, Speel-, Tel-, Raadsel- en andere rijmpjes. Met 36 gekleurde Platen. Arnhem-Nijmegen, Gebr. E. & M. Cohen, [ca. 1890]. 8^o; roodlinnen uitgeversband. [32] pp.

[p. 172]

Mol, mol, waar is de mol?
Naar Amsterdam.
Wat doet hij daar?
Hij kamt zijn haar.
Laat hem van avond thuis komen,
Dan zal hij wat hooren:
De beddestok om zijn ooren.

(De mol komt voor den dag, en de kinderen gaan op de hurken zitten; weet hij er echter een te raken, voor ze zitten, dan moet hem dit, als mol, vervangen).

Verder trachtte ook prentenboekuitgever I. de Haan uit Haarlem enig profijt te trekken van de nieuwe ontwikkeling op de kinderboekenmarkt met een kwartobundeltje Baker en Kniedeuntjes [188?], dat vijf bekende versjes bevat als onderschrift bij fraai uitgevoerde chromolithoplaatjes.^18. We kunnen veilig aannemen dat er bij andere uitgevers in de jaren tachtig nog diverse prentenboekjes met oude bakerrrijmpjes zijn verschenen

‘Handje plak’ en ‘Hop maar Janneke!’ uit: Volksdeuntjes uit de oude doos. Leiden, D. Noothoven van Goor, [1871].

die niet als zodanig meteen herkenbaar zijn. Ik noem bijvoorbeeld het Prentenboek voor zoete kinderen. N^o. I (Utrecht, J.H. van Wees Jr., 1883),^19. dat opent met:

Voort voort paardjen in den draf
Morgen is het zondag
Dan komen de groote heeren
Met de mooie kleeren
Dan komen de rijke vrouwen
Met de bonte mouwen
Dan komt de akkerman
Met zijn paardjen achteran.

Verreweg de grootste populariteit echter verwierven de spotgoedkope uitgaafjes van de firma J. Vlieger te Amsterdam. Ze staan in hun fondscatalogus van 1886 vermeld als ‘de bekende boekjes met de echt Hollandsche

18. Baker en Kniedeuntjes. Haarlem, I. de Haan, [188?]. 4^o. [6] bl. (Nederlandsche prentenboeken voor de Jeugd); bevat vier bekende versjes als onderschrift bij chromolithoplaatjes plus een op de omslag.

19. Prentenboek voor zoete kinderen. No. I [Utrecht, J.H. van Wees jr., 1883]. kl. 8^o. Gelithograf. omslag en 8 gekleurde plaatjes. Hiervan verschenen minstens zes deeltjes. Hoogstwaarschijnlijk in co-produktie met Mühlen & Leendertz te Issum.

[p. 173]

“Als het regent”, “Tusschen Keulen en Parijs”, “Toe, Piet, geef mij een koekje” en “Daar was zoo 'n aardig ventje” uit: Kinderdeuntjes en Wiegeliederen. 's Gravenhage, Gebroeders Belinfante, [1872?].

Uit: Baker en Kniedeuntjes. Haarlem, I. de Haan, [ca. 1880].

Uit: Prentenboek voor zoete kinderen. N^o. I. [Utrecht, J.H. van Wees Jr., 1883].

versjes, verzameld door Dr. J. van Vloten’ (serie 6), hoewel deze met de Vlieger-uitgaven geen enkele bemoeienis heeft gehad. De (ongenummerde) reeks bestaat uit de volgende tien deeltjes:

Wel, wat zeg je van mijn kippen.

Jaapje sta stil.

Schuitje varen, theetje drinken.

Hop maar Janneke.

Dit is de sleutel van den Bibelebomschen Berg.

Draai het wieltje nog eens om.

Hansje Knipperdolletje.

Tiereliere, let, let, let.

Daar komt Paul Jonas aan.

Och, Jantje wil niet huilen.

[p. 174]

Elk boekje, formaat 14 × 21 cm, bevat acht chromolitho plaatjes en zestien (het prospectus spreekt van twintig!) versjes. Prijs per stuk: 10 cent en voor de hele serie: f 0,90. Men zou kunnen zeggen dat pas door deze Vlieger-uitgaafjes de tekst van zo'n 160 Nederlandse baker- en kinderrijmpjes definitief werd gecodificeerd, al bleven er daarnaast natuurlijk mondelinge varianten in omloop. In elk geval kregen of behielden die versjes nu een vaste plaats in het collectief geheugen van het Nederlandse volk. Om een eerder genoemd verzuim goed te maken citeer ik even het titelrijmpje uit Dit is de sleutel van den Bibelebomschen Berg, waar Annie M.G. Schmidt in haar gedicht ‘Alfabet’^20. naar verwijst:

Hier is de sleutel
van de Bibelebomsche berg;
Op de Bibelebomsche berg
staat een Bibelebomsch huis,
En in dat Bibelebomsche huis,
wonen Bibelebomsche menschen,
En die Bibelebomsche menschen,
hebben Bibelebomsche kinderen,
En die Bibelebomsche kinderen,
eten Bibelebomsche pap,
Met een Bibelebomsche lepel,
uit een Bibelebomsche nap.

Het bijpassende plaatje laat zien dat het hier gaat om een speelversje voor een kinderspel waarbij een grote sleutel moest worden doorgegeven. Tot 1919 bleven Vlieger's kinderrijmpjes in deze vorm leverbaar. Daarna werden ze met enkele andere prentenboekjes onder de serietitel ‘Oude Bekenden’ gemoderniseerd met nieuwe plaatjes van Jan Bleijs.^21.

Hoe geliefd de oud-Hollandse kinderrrijmpjes sinds het laatste kwart van de negentiende eeuw geworden waren, blijkt ook uit heruitgaven van prentenboeken onder een aangepaste titel. Een frappant voorbeeld is Het eerste Prenteboek op Moeders schoot (Amsterdam, G. Theod. Bom, 1852) op tekst van Jan Schenkman,^22. dat Bom en Vlieger in de jaren zeventig opnieuw uitgaven maar nu als Torentje, Torentje Bossekruid, of het eerste Prentenboek op moeders schoot. Ook ABC-boekjes verschenen nu soms met een kinderrijm in de titel, zoals P. Louwerse deed met zijn beweegbaar A.B.C. De poes gaat meê. De hond blijft thuis; Piep, zeî de muis in 't vóórhuis! (Schoonhoven, S. & W.N. van Nooten, 1880).

Veel van die oude baker- en kinderversjes waren echt gezongen kinderdeuntjes. Over dat muzikale aspect rept Van Vloten met geen woord, al werden sinds de derde druk aan zijn Baker- en Kinderrijmen door M.A.

Omslag van Daar komt Paul Jonas aan. Amsterdam, J. Vlieger, [ca. 1880].

Brandts Buys melodieën toegevoegd.^23. Ook verschenen er prentenboeken met de tekst van een enkel oud kinderversje op muziek, bijvoorbeeld De Geschiedenis van het Huisje op het IJs (Alkmaar, P. Kluitman, 1883).^24. Er moeten in die jaren op school en in de huiskamer heel wat kinderliedjes geklonken hebben, waarvan we de gedrukte neerslag vinden in de KB tentoonstellingscatalogus De zingende Kinderwereld. En de deuntjes waren nog zo algemeen bekend dat Noothoven van Goor en Vlieger in hun goedkope liedbundeltjes konden volstaan met de kale tekst.

Intussen gebeurde er nog iets anders. Componisten als Catharina van Rennes en Hendrika van Tussenbroek gingen nu kinderliedjes maken in de volksliedtoon, zoals het bekende ‘Klein, klein kleutertje’, die door hun nadrukkelijke artisticiteit ver afstonden van het echte ‘nursery rhyme’. Deze kunstzinnige interpretatie leidde ook tot fraai uitgegeven zogenaamde ‘klaviervertellingen’ als In de Muizenwereld op tekst van Agatha Snellen met pentekeningen van L.W.R. Wenckebach (Utrecht, J.L. Beijers, 1894) en Heidekoninginnetje ‘op woorden

20. Dit gedicht ‘Alfabet’ fungeert heel passend als motto voor de geschiedenis van het Nederlandse kinderboek De hele Bibelebontse berg (Amsterdam 1990), omdat Schmidt daarin (afgezien van een kleine spellingvariant) verwijst naar het betreffende speelversje. Des te vreemder daarom dat in deze literatuurgeschiedenis de ‘nursery rhymes’ zelf onbesproken blijven.

21. Johannes Coenraad Bleijs (1868-1952), zie Scheen I, p. 103.

22. Zie hiervóór hoofdstuk 15.

23. Deze melodieën horen overigens niet altijd met zekerheid bij de afgedrukte tekstvariant (mondelinge informatie dr. Louis Grijp).

24. De Geschiedenis van het Huisje op het IJs. Alkmaar, P. Kluitman, (1883). 4^o. Titelblad, 6 tekstpagina's en zes chromolithoplaten met muzieknotatie op achterzijde. Cf. voor de tekst ook Van Vloten, p. 47.

[p. 175]

Omslag van Dit is de sleutel van den Bibelebomschen berg. Amsterdam, J. Vlieger, [ca. 1880].

van Hilda’ en met tekeningen van J. Berhardina Bokhorst (Utrecht, Jac. van Rennes, 1902).

Aansluitend ontstaat dan in de twintigste eeuw een nieuwe golf van belangstelling voor de authentieke oudhollandse kinderversjes, culminerend in een hele reeks boekjes van de illustratrice Nelly Bodenheim (1874-1951).^25. Te beginnen met Handje-Plak in 1900, verscheen er bij S.L. van Looy te Amsterdam van haar bijna jaarlijks een bundeltje kinderliedjes en bakerrijmpjes. Zo in 1901: Het regent - Het zegent, in 1902: Raadsels en in 1903: In Holland staat een Huis. Voor de tekstkeuze kreeg zij hulp van dr. G.J. Boekenoogen en de volkskundige André Jolles (1874-1947), maar het grote succes (Handje-Plak zestien drukken tot 1983, Het regent - Het zegent vijftien) dankten die boekjes toch allereerst aan de kleurenlithootjes en fijn getekende silhouetjes (of ‘zwartjes’) van Nelly Bodenheim zelf.

Men vindt ze nog overal te koop, in origineel of als steriele fotografische reprint. Het is dan ook ongetwijfeld mede dankzij haar dat sommige oudhollandse kinderversjes tot op de dag van vandaag, althans in gedrukte vorm, zijn blijven voortleven. Maar de artistieke context waarin dit gebeurde had ook een nadelige kant, waardoor het Nederlandse baker- en kindervers onbedoeld in de verkeerde hoek werd gedrukt. Om dat te zien moet men iets weten over de achtergrond van Nelly Bodenheim.

Nelly Bodenheim stamde als een van de zeven ‘Amsterdamse Joffers’ uit een gegoed, kunstzinnig en ontwikkeld milieu, dicht tegen het patriciaat aan. Ze was in alle opzichten een zondagskind, teruggetrokken levend in haar eigen beschermde fantasiewereld, omringd slechts door enkele familieleden en haar schilderende vriendinnen, onder wie Lizzy Ansingh. Tijdens haar leven vond haar fijnzinnig talent al aanstonds erkenning, onder meer bij de gezaghebbende kunstcriticus Jan Veth. En die bewondering is er sindsdien niet minder op geworden, getuige de uitbundige lof die haar door Reinold Kuipers in De hele Bibelebontse berg wordt toegezwaaid. Ze betreft dan vooral haar boekillustraties, met name die voor Groen groen grasje (Amsterdam 1923), door velen beschouwd als het mooiste Nederlandse ABC-boekje. In ieder geval vormde het een hoogtepunt van haar werk op dit gebied.

Toch hebben die Hollandse bakerrijmpjes en kinderversjes in de presentatie van Nelly Bodenheim ook iets oneigenlijks: ze zijn haast te mooi, te artificieel, als men ze vergelijkt met bijvoorbeeld de populaire Vliegeruitgaafjes, en krijgen daardoor soms onwillekeurig ook iets oubolligs: het sterkst, naar mijn smaak, bij In Holland staat een huis met zijn Biedermeier-achtige silhouetten.

Met de subtiele bundeltjes van Nelly Bodenheim was het oudhollandse kinderrijmpje om zo te zeggen salonfähig geworden. Dat geldt in versterkte mate voor de uitzonderlijk fraaie, haast etherische Hollandsche Kinderliedjes (Londen, Augener, 1917) van Henriëtte Willebeek Le Mair (1889-1966), een leerlinge van Maurice Boutet de Monvel.^26. Deze in Engeland door Edmund Evans gedrukte bundel verscheen in co-productie met de Engelstalige editie en vestigde voorgoed Willebeek Le Mair's wereldfaam als illustratice van kinderboeken. Maar het zal duidelijk zijn dat ook deze dure luxe-uitgaven voor een heel ander publiek bestemd waren dan de populaire Vlieger-uitgaafjes.

Ongemerkt zijn we met Bodenheim en Willebeek Le Mair de eeuwgrens al overschreden. Zij zijn overigens niet de enigen die na 1900 grote belangstelling toonden voor het traditionele Nederlandse kindervers. Op het populaire vlak verschenen nog decennia lang diverse bloemlezingen door onder anderen S. Abramsz (Onze kinderversjes van

25. Zie Schenk-Baumann.

26. Zie Heller, speciaal nr. 14A-C.

[p. 176]

Uit: Nelly Bodenheim, In Holland staat een Huis. Amsterdam, S.L. van Looy, [1903].

vroeger en nu, Amsterdam 1909), Rie Cramer (Kinderdeuntjes uit grootmoeders tijd, Utrecht 1922), Daan Hoeksema (De leukste versjes uit de oude doos, Bussum 1925), C. Spoor (Oude baker versjes, Amsterdam 1930) en Piet Marée (Versjes van lang geleden met foto 's van heden, Den Haag 1934), die elk voor zich getuigen van de schijnbaar onverwoestbare vitaliteit van het genre. Binnen dat geheel vormen de oude Sinterklaasrijmpjes weer een apart, door en door Nederlands chapiter,^27. waaraan behalve Jan Schenkman (Sint Nikolaas en zijn knecht, 1850) en S. Abramsz (Van Sinterklaas en Pieterbaas, 1911) ook Nelly Bodenheim met een opmerkelijke St. Nikolaas-prent uit 1902 heeft bijgedragen. Aan die Sinterklaasrijmpjes zien we echter het duidelijkst de cultuuromslag die deze oude kinderliedjes haast van het ene jaar op het andere tot iets van het verleden heeft gemaakt. De Engelsman Morag Styles spreekt daarover in zijn From the Garden to the Street. An Introduction to 300 years of poetry for children (Cassell 1998). Maar zijn observatie geldt eigenlijk voor alle West-Europese landen. Deze oude kinderversjes vonden tot de komst van de auto omstreeks 1910 hun natuurlijke omgeving aan de huiselijke haard en op straat als het geprivilegeerde domein voor spelende kinderen. Maar zulke oases bestaan niet meer in een urbane setting, waar bakers zijn vervangen door oversteekmoeders, huizen-met schoorsteen door een flatappartement met centrale verwarming en waar het speelveldje in de open lucht heeft moeten plaats maken voor crèche en kinderdagverblijf. Als daar gezongen wordt, zal het niet meer zijn van ‘Schuitje varen, Theetje drinken’ en de Overtoom is niet meer de eerste plaats waar men heen vaart voor ‘zoete melk met room’.

Alleen als kijkvenster op een negentiende-eeuwse, toen al geïdealiseerde kinderwereld verdienen die oude kinderversjes nog onze volle aandacht.

27. Cf. O, kom er eens kijken. Oude en nieuwe sinterklaasliedjes in hun oorspronkelijke versie. Bijeengebracht en ingeleid door C.J. Aarts en M.C. van Etten. 3e druk. Amsterdam 1999.

[p. 177]

Uit: A.B. van Meerten en Mr. C.P.E. Robidé van der Aa, Nuttig geschenk voor de jeugd. Amsterdam, G.J.A. Beijerinck, 1833.

Het schimmenspel uit: A.B. van Meerten-Schilperoort, Lees- en Prenteboekje, voor kinderen van 6 tot 8 jaren. 2e druk. Amsterdam, G.J.A. Beijerinck, 1834.

[p. 178]

Uit: Printeboekje voor Kinderen. Amsterdam, Hendrik Houtgraaf, [ca. 1825].

[p. 179]

‘De muzijk’, ‘Het noorderlicht’ en ‘Het orgel’ uit: Leerzaam Mengelwerk voor de Jeugd. Tweede druk, Leyden, P.H. Trap, 1820.

[p. 180]

‘De vijfzinnen’ uit: Het nuttige Prentenboek. Leiden, D. Noothoven van Goor, 1858.

‘De groenten’ uit: Het nuttige Prentenboek. Leyden, D. Noothoven van Goor [1858].

[p. 181]

F.H. van Leent, Moeder Hubbard en haar hondje. Tiel, H.C.A. Campagne & Zoon, [1891].

Uit: ABÉ-Boekje voor lieve kinderen. Amsterdam, H. Frijlink, [1831].

[p. 182]

Uit: J.J.A. Goeverneur, Moeder Trot en haar Poesje. Deventer, H.J. ter Gunne, [1870].

[p. 183]

‘Sneeuwwitje’ uit: J.J.A. Goeverneur, Oude sprookjes op nieuw verteld. Schiedam, H.A.M. Roelants, [1861].

‘Vrouw Holle’ uit: J.J.A. Goeverneur, Oude sprookjes op nieuw verteld. Schiedam, H.A.M. Roelants, [1861].

[p. 184]

Bella schenkt koffie in voor de beer uit: Tine van Berken, Bella en de Beer. Amsterdam, H.J.W. Becht, 1895.

[p. 185]

Uit: J.P. Heije, Kinderliederen. Amsterdam, P.N. Van Kampen & Zoon, 1874. Met chromolitho 's door G.J. Bos.

[p. 186]

Uit: P. Louwerse, Een zomerdag op de rivier. Alkmaar, P. Kluitman, 1892.

[p. 187]

‘De kleine soldaten’ uit: Keetje's liefste Popje. Amsterdam, H. Frijlink. 2e druk ca. 1832.

[p. 188]

‘De dankbare gasten’ uit: F.H. van Leent, De groote poppenvergadering te Utrecht. Utrecht, J.G. Broese, [1889].

[p. 189]

Uit: J.F.L. Muller, Alphabetisch Letterkransje. Amsterdam, Joh. Guykens, [1836].

[p. 190]

Alphabetisch Myriorama. Amsterdam, Gebroeders van Arum, [ca. 1825].

Uit: Klaus Bohny, Nieuw Prentenboek in 82 gekleurde platen. Groningen, R.J. Schierbeek, [1849].

[p. 191]

Omslag van P.J. Andriessen, Het Fiets A B C. Amsterdam, J. Vlieger, ca. 1898.

Uit: Prentgeschenk voor kleine kinderen, om de getallen al spelende te leeren. Bestaande in 16 gekleurde plaatjes. Nieuwe Uitgave. Tweede druk. Amsterdam, G.J.A. Beijerinck, 1844.

[p. 192]

‘Kortjakje’ uit: Jaapje sta stil. Amsterdam, J. Vlieger, [ca. 1880].