Lexicon der poëzie

[p. 22]

B

Bacchius versvoet bestaande uit één onbeklemtoonde en twee beklemtoonde lettergrepen. (In de Griekse prosodie: uit één korte en twee lange). In de Westerse poëzie vrijwel niet gebruikt.

Ballade van het Italiaanse ballata = danslied. Naam gebruikt voor twee zeer verschillende dichtvormen. 1. verhalend volkslied, eenvoudig van structuur, waarin elementaire thema's worden bezongen: liefde, wraak, dood. Ze werden van geslacht op geslacht overgebracht; de makers ervan zijn anoniem en er bestaan vaak vele versies van. Verschillende van onze bekendste middelnederlandse gedichten behoren ertoe, o.a. Heer Halewijn. Grote invloed op de Romantische poëzie hebben de Engelse balladen uitgeoefend die door Percy verzameld werden in zijn Reliques of Ancient English Poetry (1765), deze leidden tot navolgingen als Goethe's Erlkönig, Keats' La Belle Dame sans Merci en Coleridge's The Rime of the Ancient Mariner, in ons land o.a. bij Feith, Bilderdijk en Hofdijk. 2. een beschouwend gedicht van meestal drie strofen en een envoi; de strofen tellen meestal 8 regels, het envoi 4 of 5, terwijl de eindregel van alle drie de strofen en van het envoi dezelfde is, het zgn. refrein; soms treden lichte variaties op. De meester van deze vorm was François Villon; ook vele andere Franse dichters uit de 15e eeuw hebben haar beoefend, bij ons vooral de Rederijkers. Ook in de moderne Nederlandse poëzie wel aangewend, o.a. door Werumeus Buning. Het rijmschema behoort - bij

[p. 23]

een achtregelige strofe - eigenlijk te zijn: a b a b b c b c (3 maal) - b c b c; vooral door latere, speciaal niet-Franse dichters, is hiermee evenwel nogal eens noodgedwongen de hand gelicht, omdat de rijmmogelijkheden in bijv. het Nederlands veel beperkter zijn dan in het Frans. Als voorbeeld de ‘Ballade et Oraison’ van Villon in de vertaling van Ernst van Altena, die eveneens voor elke strofe een ander rijmschema heeft moeten kiezen:

Gij Noach, die de eerste wijnstok zaaide,
Gij Loth, zozeer beneveld door de wijn
dat Amor u een rad voor ogen draaide
en gij uw dochters vrijde in 't ravijn,
('t is geen verwijt dat opwelt in mijn brein!)
Archetriclin, steeds met de schenkkan klaar,
U drieën smeek ik, wilt genadig zijn
de ziel van zaliger Jehan Cotart!

Hij was een oude loot aan uwe stam,
hij dronk alleen wat goed en kostbaar was.
Hij had geen duit, maar dronk waar hij ook kwam.
Als drankbewaker was hij eerste klas:
geen mens stal uit zijn handen ooit een glas.
En was hij lui? Toch niet als drinkevaar!
Ontvangt - Gij eed'len van het drinkersras -
de ziel van zaliger Jehan Cotart!

Ik zag hem vaak als hij als een kanon
des avonds wankelend op huis aan trok.
En eens, toen hij zich niet besturen kon,
stiet hij zichzelf een buil aan 't slagersblok.
Hij dronk van ochtendstond tot avondklok,
de beste zatlap op de aard, voorwaar!
Schenk hem, wanneer hij roept, een godenslok:
de ziel van zaliger Jehan Cotart!

[p. 24]

Envooi

 

Prince, hij spuwde nooit, zijn mond was droog.

 

Hij riep altijd: mijn keel brandt als een blaar!

 

Zelfs had hij dorst toen hij ten hemel vloog,

 

de ziel van zaliger Jehan Cotart!

Bard dichter en zanger bij verschillende oude volkeren, in het bijzonder bij de Kelten.

Bardendichtung stroming in de 18e eeuwse Duitse poëzie die de antieke mythologie door de Germaanse wilde vervangen en de oorsprongen van het Duitse volk verheerlijkte; gaf het leven aan Goden- en heldendichten in pseudo-keltische trant, o.a. van Gerstenberg en Klopstock (zgn. Bardieten).

Battologie nutteloze herhaling van eenzelfde woord of eenzelfde zinsdeel:

de oorbellen die aan haar oren hingen.

Bertus Aafjes

Beeldspraak het indirect uitdrukken van een gedachte, een begrip, een impressie of observatie, door er iets voor in de plaats te stellen dat erop lijkt of er op enigerlei wijze mee is verbonden. Enkele voorbeelden:

De bus rijdt als een kamer door de nacht.

M. Vasalis

De ongezonde spruitkool van de bomen
heft holle vuisten om het schoolgebouw,

L.Th. Lehmann ‘Schiedam bij nacht’

De populieren werpen met een schoolse neiging
elkaar een bal vol vogelstemmen toe

Paul Rodenko ‘Februarizon’

Van de bittere suikerbergen in de moederborst
zijn de met lippen beladen vogels opgevlogen

Lucebert ‘Van de bittere suikerbergen in de moederborst’

[p. 25]

De vier geciteerde voorbeelden tonen een stijgende complexiteit; het gebruik maken van een complexe beeldspraak is een typisch kenmerk van veel recente poëzie, in ons land vooral bij de Vijftigers. Had het beeld vroeger vaak een steunende of illustratieve functie, in de dichtkunst sedert Lautréamont en Rimbaud heeft het een steeds autonomer functie verkregen, zozeer zelfs, dat Gaston Bachelard over het gedicht kon spreken als ‘une grappes d'images’ - een tros beelden. Een typisch voorbeeld van een dergelijk gedicht, is Paul Rodenko's ‘Constellatie’, waarin elk van de negen strofen bestaat uit twee beelden en deze achttien beelden tezamen het gedicht vormen:

Steil en ijsheet staat de nacht
hermetisch over de aarde
de maan hamert staag en geluidloos
op 't geluidloos metaal van de daken

Het water rijgt onder de huizen
zijn ketting van duistere kralen
sterren en katten seinen
elkaar oude koningsverhalen

Aan 't kalkwitte kruis van hun leger
liggen parende minnaars genageld
een raderwerk tussen hun dijen
hun tanden ineengeslagen

Buizen van kwikzilver lopen
door straten die hees zijn van stilte
pistoolschoten springen als hazen
in een cirkel van locomotieven

Zij spelde haar ogen arabisch
in het wak van een eensklapse spiegel
de poppetjes van haar gewrichten
begonnen wanhopig te fietsen

[p. 26]

 

Een draaikolk ging over de pleinen

 

van krijt en antieke gelaten

 

zwart bloed dringt welig als wormen

 

uit blatende venstergaten

 

 

 

In opengewaaide deuren

 

klapwieken roetzwarte zwanen

 

aan de lantaarns hangen stijve

 

trossen van acrobaten

 

 

 

De zeven zitten gezeven

 

om de loodgladde poel van de tafel

 

in het holst van hun schedel jongleren

 

giraffen met flitsende scharen

 

 

 

Maanhoog in zijn studio tekent

 

hij slanke waanzinnige paarden

 

in een levensgroot krijsende steppe

 

van verwilderde hoogspanningsdraden.

Bestiarium in de middeleeuwen: zinnebeeldige dierkunde in dichtvorm; de dieren waren er niet slechts symbool van morele waarden, doch ook van religieuze leerstellingen en figuren: Christus werd voorgesteld als de leeuw, of als de eenhoorn, deze laatste stond ook voor het evangelie; de krokodil vertegenwoordigde de duivel. Daarnaast had men ook Bestiaria van minnen. Later uitgebreid tot: cyclus of reeks van gedichten over dieren, bijv. Apollinaire: Le Bestiaire ou Cortège d'Orphée (1911); C. Buddingh': Wil het bezoek afscheid nemen? (1968).

Binnenrijm rijm van andere dan de eigenlijke rijmwoorden van een gedicht, onderling of met een rijmwoord (bij berijmde poëzie); rijm van woorden in eenzelfde regel of woord(en) van een bepaalde regel met woord(en) van daaropvolgende regel(s) (bij vrije verzen).

Ik volg de straat langs de huizen slapen
Het raadhuis staat apart. hangt het wapen

[p. 27]

 

Dat de gemeente in oude dagen had,

 

 

 

J. Slauerhoff ‘Dorp aan zee’

door een
waar een woord op een voorwerp viel:
in zijn kist
kel scherven van zen.

J.G. Elburg ‘Kijken’

Blanke verzen rijmloze vijfvoetige jamben, voor het eerst in het Engels gebruikt door Surrey in zijn Vergilius-vertaling; het eerste toneelstuk waarin ze werden toegepast was Gorboduc (opgevoerd 1561) van Thomas Sackville en Thomas Norton. Het is een buitengewoon soepele versvorm, die vooral veel toepassing heeft gevonden in verhalende en dramatische poëzie, o.a. Miltons Paradise Lost en Wordsworth's The Prelude; ook het werk van Shakespeare en andere dramaschrijvers van zijn tijd is opgebouwd uit blanke verzen. De term wordt ook wel gebruikt voor alle rijmloze poëzie, doch ten onrechte. Als voorbeeld van recent gebruik een fragment uit Marsmans Tempel en Kruis:

verleen, o geest, aan deze smalle hand
de rust en stille vastberadenheid
het schip te sturen naar het morgenland
dat sluimrend wacht in elken horizon;
en geef den man, die naar het ruisen hoort
dat langs het golven der planeten vlaagt
en door het kolken van de groene zee,
het instrument te stemmen op de vork
die bij den aanslag de structuur verraadt
van het onheuglijk europese lied,
dat in den aanvang klonk van de cultuur
die in d'azuren zee haar loop begon
en golven zal door 't westerse revier,

[p. 28]

 

zolang de geestdrift om de ruimten spant

 

een firmament van intellect en droom.

Boerden in de late middeleeuwen zeer geliefde komische verhalen op rijm, veelal grof van toon en met een scabreuze inslag, die door rondtrekkende minnestrelen werden voorgedragen en in hun realisme vooruitlopen op het realisme van zeventiende eeuwers als Breero en Jan Steen. De term wordt soms ook gebruikt voor de uit de boerden voortgekomen kluchten, de sotternieën.

Boutade humoristische of ironische uiting van misnoegen; de bekendste Nederlandse dichterlijke boutade is De Genestets O land van mest en mist...

Bouts-rimés vooraf opgegeven rijmwoorden, op basis waarvan een gedicht moet worden geschreven, dat dan ook de naam bout-rimé draagt. Het vervaardigen ervan was in de zeventiende eeuw in Frankrijk in mondaine kringen en onder de ‘Précieuses’ een geliefkoosd gezelschapsspel. De dichters waren soms vrij in hun onderwerp, soms was dit eveneens opgegeven.

Brachylogie sterk ineengedrongen spreek- of schrijfwijze, bijv. Caesars: veni, vidi, vici: ik kwam, zag, overwon. Ook: stijlfiguur waarbij men zinsdelen weglaat om een zo groot mogelijke bondigheid te bereiken: eind goed, al goed.

Breve het teken, weergegeven als ̆, dat de tijdsduur aangeeft van een korte lettergreep in kwantitatieve poëzie.

Britse romans ook genaamd: Arthur-romans, sagen rond de legendarische koning Arthur, die in de zesde eeuw de Britten zou hebben aangevoerd tegen de Angelen en Saksen, in de middeleeuwen zeer populair als de figuur waaromheen zich de ridders van de Ronde Tafel groeperen. De Arthur-poëzie bloeide vooral in Frankrijk (Chrétien de Troyes) en in Duitsland (Wolfram von Eschenbach). Engeland beleefde een nabloei met het in proza geschreven

[p. 29]

Le Morte d'Arthur van Sir Thomas Mallory, waarop Tennyson zijn Idylls of the King baseerde. De bekendste Nederlandse Arthur-romans zijn Lancelot, Ferguut en Walewein, van dit laatste is geen buitenlands voorbeeld bekend.

Bruiloftslied zie: Epithalamium

Bucolische poëzie herdersdicht, pastorale, zie aldaar.

Burleske poëzie in Frankrijk opgekomen genre en daar tussen 1640 en 1660 zeer populair, dat zich kenmerkt door het gebruik van koddige en platvloerse termen bij het spreken over ernstige en verheven zaken. De bekendste Franse dichter van burleske poëzie was Scarron, de beste en bekendste Nederlandse beoefenaar van het genre - in navolging van Scarron - Willem Godschalk van Focquenbroch. Ook in de hedendaagse poëzie vindt men verzen met een sterk burleske inslag, bijv. Armando's ‘Levenscyclus’, waaruit hier, als voorbeeld, ‘De Dood’:

een broeder liet 'm zien toen hij opgebaard was.
moest m'n handen wassen.

hij was heel mooi opgebaard, kost allemaal geld.
toen zijn ze nog in de rondte gereden. en maar betalen.
en een weer. het goot.

als er 2 ogen sluiten komt er een heleboel kijken.

Byzantynse romans zie: Oosterse romans