Proverbia, of, de spreucken van Salomon

Het dertichste Capittel.

DE spreucken van Aghur, Sone van Iake.

1.	De Prophetie van dien Man ghesproken tot Ithiel: tot Ithiel ende Vchal.
2.	Voorwaer ick ben dommer als een

[p. 213.]

	Man behoorde te wesen: ende en hebbe geen mensches verstant:
3.	Ende en hebbe geen wijsheyt geleert, noch en weet de wetenschap der heyligen niet.
4.	Wie is opghegaen ten Hemel, ende afgecomen? Wie heeft den wint in zijn vuysten ghevat? Wie heeft de Wateren in een kleedt gesloten? Wie heeft alle de eynden des Weerelts ghestelt? Wat is zijn naem? Ende wat is de naem zijns Soons, soo ghy weet?
5.	Alle zegginghe des Heeren is doorloutert: hy is een Schildt den ghenen die op hem vertrouwen.
6.	En doet niet toe tot zijne woorden, op dat hy u niet en bestraffe, ende dat ghy leugenachtich bevonden wort.
7.	Twee dinghen eysch ick van dy: en onthout dy van my niet, eer ick sterve.
8.	Weert verre van my ydelheydt ende sprekinghe des leughens: en gheeft my armoede, noch rijckdom, voedt my met broodt mijnes gesets:
9.	Op dat ick, versadicht zijnde, de Heere niet en verloochene, ende segghe, wie is de Heere? Of, op dat ick niet verarmt zijnde, en stele, ende den naem mijnes Godts te vergeefs en neme.
10.	En beschuldicht den knecht voor zijnen Heere niet, op dat hy dy niet en vloecke, ende ghy schuldich zijt.
11.	Daer is een geslachte dat zijn Vader

[p. 214.]

	vervloeckt, ende zijn Moeder niet en zegent.
12.	Een gheslachte, dat reyn is in zijn ooghen, ende van zijn vuylicheydt niet gewassen en is:
13.	Een gheslachte, diens ooghen hooge zijn, ende diens oogh-schelen verheven zijn:
14.	Een geslachte diens tanden sweerden, ende diens back-tanden messen sijn om de verdruckte van der aerden op te eten, ende de schamele uyt de menschen ^‡.
15.	Den Eghel heeft twee Dochters, Gheef, Gheef. Drye zijnder die niet versadicht en worden: vyere die niet en seggen, Genoech:
16.	Het graf: de fluytinghe des Moeders: de aerde die van water niet versadicht en wort: ende het vyer dat oock niet en seght, Genoech.
17.	De ooge die Vader bespot, ende de ghehoorsaemheydt des Moeders veracht, de Raven van de Riviere sullen haer uyt-picken, ende de Arents jonghen sullen haer eten.
18.	Dese drye zijn van my verborgen, ja viere die ick niet en weet:
19.	Den wech des Arents, in den Hemel: den wech der slange, op de Rotse: den wech des Schips, in het herte der Zee: ende den wech des Mans, in een Maecht.
20.	Alsoo is den wech der boelerende

‡ Heb. den mensche

[p. 215.]

	Vrouwe: sy eet, ende vaecht haren mont af, ende secht, ick en hebbe geen ongherechticheyt gedaen.
21.	Onder dry dinghen beeft de aerde: ja onder viere en is sy niet machtich die te dragen:
22.	Onder een knecht, als hy regheert: ende onder eenen deuch-niet, als hy sat van broot is.
23.	Onder een gehate, als sy getrouwt is: ende onder een dienstmaecht, als sy haer Vrouwe erft.
24.	Viere zijn van de kleyne der aerden, ende zijn in wijsheydt gheoeffende wijsen:
25.	De Mieren, een onsterck volck, ende die in den Somer haer broodt bereyden:
26.	De Conijnen, een crachteloos volc, ende die haer huysen in de Rotse stellen.
27.	De Sprinck-haen, die geen Coninc en heeft, ende diens gantsche menichte by hoope uyt-gaet:
28.	De coppe-spin, die met de handen grijpt, ende in de palaysen des conincx is.
29.	Drye zijnder die kloeckelick treden, ja viere die kloeckelick gaen:
30.	Den Leeuw, de kloeckste onder de viervoetighe dieren, ende die voor niemant weder en keert:
31.	Een jaecht-hondt die wel ghelendet is: of oock een Bock: ende een Co-

[p. 216.]

	ninck die niet tegen te staen is.
32.	Soo ghy verworpelijck ^† zijt in u te verheffen, ende soo ghy schelmerije versint hebt; handt aen de mont:
33.	Want de druckinghe des melcks brenght boter voort: en de druckinghe der neuse brenght bloet voort: ende de druckinghe der toornicheyden brenght twist voort.

† Anders: geringh: lichtveerdich.

Wtlegginghe, op het dertichste Capittel.

1.

DE spreucken van Aghur. Wie desen Aghur geweest sy, is meer ghedisputeert, als bekent. Dit gaet vast, dat het een wijs, Godtsalich Man geweest is, seer nederich van hem selven gevoelende: de welcke, door den Geest Gods verlichtet zijnde, gepropheteert heeft, dat is, eenige Godtsalgie bedenckinghen heeft voor-ghestelt, ende tot zijne toehoorders verklaert, daer van de twee principale Ithiel geweest is, ende Vchal, aen wien hy oock dese spreucken toe-eygent. Het connen veel licht beyde zijn Sonen geweest zijn.

2.3.4.

Hy begint dit schrift met een voor-reden, verclarende zijn nederich ghevoelen, dat hy van hem selven hadde. Als of hy seyde: En verwacht van my gheen groote wijsheydt, of spits-sinnicheyt: wat ick moet bekennen, dat ick van my selven onwetende den, onverstandiger als een mensche behoorde te wesen, dien Godt in zijne eerste scheppinghe met sulcke treffelicke gaven beschoncken heeft: ick en hebbe ooc niet gestudeert, of gearbeyt, om groote wijsheyt te krijgen, de wijle mijn verstant te bot, ende te verkeert is, om die wonderlicke dingen te begrijpen: der halven en hebbe ick de grondige

[p. 217.]

	kennisse der heylighen niet. Maer dat ick hier schrijve, is het ghene, dat Godt sonder eenich toe doen, door zijnen Geest, in my arm, onwetende mensch heeft ingestort. VVetenschap der heyligen. Siet hier van het negende Capittel, op het thiende veers.
4.	Dit is de sin: Doch ick weet oock wel, dat dese onwetene blintheydt in my niet alleen en is: alle menschen ter weerelt moeten bekennen dat sy blinder als Mollen zijn, ende onbequaem om de wijsheyt Gods te connen aenschouwen: Want wie isser oyt in den Hemel gheweest, die ons, van daer commende, die onuytsprekelicke dingen soude vercondigen? Wie can weten de gelegentheyt der winden, als diese selve, gelijc in zijn vuyst sluyt, latende die waeyen, wanneer, ende werrewaerts hy wilt? Wie can doorgronden, hoe Godt de wateren daer boven in de lucht hout hangende, gelijc, of sy in een kleet ghesloten waren, t'welck hy los laet ende ontfouwt naer zijn wel behaghen? Hoe can een mensch begrijpen, door wat middel, de aerde op haer eygen gewichte gevesticht staet? Secht my, wie isser ter weerelt, die alle dese dinghen weten can? Noemtme zijnen naem, of zijn geslachte, so ghy cont. Noteert eenvoudige, dat de Ioden ordinarelick de notabele persoonen, door haer geslachte beschrijvens: gelijck doorgaens in de H. Schrift gelesen mach worden.
5.	Alle wat Godt de Heere gesproken heeft, is vast, ende seker, daer en is gheen schuym van valscheydt, of onsekerheydt mede ghemenght: niemandt en kan zijne trouwe beloften omstooten, of teghenstaen: want hy is een stercke, onverbrekelicke Schildt den genen die in hem gelooven.
8.	En geeft my, O Godt, gheen rijckdom, welcke maer ydelheydt en is, den menschen met ver-

[p. 218.]

	waentheyt op blasende: noch armoede, welcke leugenen, ende bedriegherije leert, om onrechtveerdich goet te verkrijgen: maer verleent my alleen mijnen dagelicxschen noot-druft. Broot mijnes gesets. Dit is geleent van Soldaten, of knechten die in yemandts dienst zijn: welcke een seeckere ghesette portie, by daghen, weken, of maenden toegelecht wort. Proverb.31. 15. Daniel, Cap.1.5. Soo noemen de Latijnen oock jus een soppe, t'welck het recht was, dat de Huys-knechten, of Kinders daghelicks toegeleyt wiert: ende Salarium, Salaris, gagie welcke eertijdts de Romeynsche Soldaten in gesette maten souts betaelt wiert. Broodt dan mijnes ghesets, is, dat my dagelicks, tot mijn onderhoudinge, toegeset is, het selve dat wy, in het ghebedt onses Heeren, dagelicx broot noemen, de sin wel uydruckende, maer niet de eygenschap van het woort.
10.	En beschuldicht een knecht niet, van eenich schelmstuck, by zijnen Heere, dat ghy selve ghedaen hebt, op dat hy door zijn gebedt den vloec Godts over dy niet en brenghe, ende de saecke voor den dach commende, zijn onnooselheydt, ende dijn schuldt bevonden wierdt. Dit, geloove ick, siet op yet, dat in dien tijdt, of te vooren gebeurt is.
11.12.13.14.	Vier soorten van boose, sondighe menschen, worden hier, ende in de naest volgende veersen, beschreven. Het eerste ghebroetsel ghelijck voort-gheset van d'een tot d'ander, is der gene die haer Ouders ongehoorsaem zijn: Het tweede zijn Godloose dwasen, die haer selven uyterlick reyn verthoonen, daer sy in de vuylicheydt der sonden wentelen, ende met alderley vleesschelicke wel-lusten gedreven worden: Het derde zijn, opgeblasene, hooveerdige puysten, die alle de weereldt verachten, ende ge-

[p. 219.]

	lijck over het hooft sien: Het vierde, zijn geringhe onrechtveerdighe wreckaerts, die de arme luyden, ghelijck als uytsuypen, ende met haer tanden verscheuren haer bedrieghende in heuren handel, of haren behoorlicken loon niet gevende. Dese dry laetste begrijpen (hoe wel op een ander orden) de drye Capitale sonden, die Iohannes tsamen stelt in zijnen eersten Brief Capittel 2.16. Maer Aghur stelt hier noch een grouwelicke sonde by, om het ghetal van vieren, gelijck hy daer naer meer doet, vol te maken, ende alsoo de swackheyt onser memorije te hulpe te comen.
15.	Ter occasie van het voorgaende, wort hier noch breeder van de begeerlickheyt gesproken. Den gierigaert wort hier seer aerdich met een Egel vergeleken: welck is een dickachtige water-worm die uyt poelen, ende morassen gehaelt wort, andersints oock bloet-suyger ghenoemt: hebbende een scherp tonghsken in tween ghecloven, waer door hy aen eenich lichaem gheappliceert zijnde, het vel doornijpt, ende soo hem selven so vol bloets treckt, tot dat hy versadicht zijnde, van selfs daer afvalt. De gelijckenisse is klaer: maer dat hy gesecht wort, twee dochters te hebben, is ten aensiene, van dit twee-spaltich tonghsken, dat hy uyt-steeckt, om bloet te suygen, gelijc den gierigaert beyde sijn handen, die anders niet en schijnen te segghen, als gheef, gheef. Nu dat den Propheet hier eerstmael secht drye, ende daer naer, ghelijck hem selven verbeterende, viere, en gheschiet maer alleenelic tot uyt-breydinge van de tale, twelck by de Hebreen familiaer is, ende en is anders niet te seggen, als simpelick viere.
16.	Het graf. of de Helle, gelijck Capittel 27.20. Siet het eerste Capittel veers 12. de sluytinghe des Moeders. Dit is (met eerbaerheyt gespro-

[p. 220.]

	ken) de enghde, of den mont van de Baermoeder, of wel de onvruchtbaerheyt van een Vrouwe, dien Godt de Moeder toeghesloten heeft: want de Vrouwen waren in dien tijdt extra-ordinaris begeerich om Kinderen te krijghen. Genes.30.1. 1. Sam. 1.6. etc. De weereldt is huydendaechs so schendich verdorven, datmen nauwelicx de natuerlicke leden (die God goet, ende eerlick geschapen heeft) en durft noemen, sonder groote omschrijvinge uyt vreese van een ander eenighe sondighe impressie te gheven: ja men spreect noch van armen, noch van beenen, sonder consent of oorlof te vraghen: een seecker teecken, dat de teerheyt der menschen seer licht tot quade beweginghen verweckt wordt. De simpelheydt van die eerste eeuwen en was soo delicaet niet, of men conde van vele dinghen spreken sonder erghernisse, die nu niet sonder schandael door faute van de menschen, geseght en worden.
17.	De Raven van de Riviere. Want daer ontrent laghen vele doode lichamen: gelijck oock de valeye van Hinnon, of ghehenna, ende diergelijcke plaetsen daer gelegen waren. Hy wil segghen, dat die zijne Ouders bespot, aen een Galge gheraecken sal, of onbegraven voor de Voghels gheworpen ende alsoo opghe-eten sal worden. De ooghe wort specialick gementioneert, als het edelste, ende cierlickste deel des lichaems, daer in oock de teeckenen van spot, ende verachtinge meest gesien worden.
19.	Den wech des Arents in den Hemel. De Vogelen doorsnijden ende scheuren de lucht al vliegende, sonder dat sy eenige spore, of teecken laten. Den Arent wort bysonderlick hier ghestelt, om dat hy het hooft van alle vogelen is, ende hoochst, ende snelst vliecht. Den wech der Slange. De Slange, al kruypende, en can geen

[p. 221.]

groeve, in de rotse maken, sy en laet oock geen slijm achter haer ghelijck de Water Slangen, noch pluymen gelijck de Voghels, noch mist, gelijck meest alle andere gedierten. Een schip laet wel in een stil water een streke achter hem, maer die vergaet terstont: welcke oock niet en can ghespeurt worden in het herte van de Zee, van wegen de groote baren, ende verheffingen, die de Schepen op, ende neer drijven. Den wech des Mans, in een Maecht. Men can uytterlick niet sien aen een Vrouw-persoon, of sy haer eerlick gedragen heeft, of niet. Het can ooc wesen, dat die oneerlicke wichten, in dien tijdt oock pracktijcken geweten hebben, om haeren maechdom schijnen te hebben, die sy schendelick verloopen hadden: om also de Wet Gods, Denter. 22.14. vruchteloos te maecken. Ghelijck dat noch ten huydigen daghe, in Spaengien, ende Italien wel geweten wort: daer die Helsche slavinnen des Satans, eenighe wateren, of medicamenten ghebruycken, die haer wederom in geheelheyt schijnen te stellen. Also warender oock sommighe besnedene, ten tijde der Apostelen, die haer selven wederom een voorhuyt wisten te maecken 1.Cor.7.18. De meeninge is dan: dat een yeder wel neerstelick, ende voorsichtelick behoorde toe te sien, met wat partuyre hy hem in houwelicken staet begeven sal: de wijle dat daer so vele bedroch omgaet, dat het by naer onmogelicis een maecht, van een gheschoffierde te onderkennen. Een maecht. Soo wortse genoemt, om dat sy haer selven daer voor uyt gheeft, ende in alle manieren soodanich schijnt te wesen. Also worden de Toovernaers wijse genoemt de valsche Propheten, Propheten, om dat sy haer selven daer voor uytgaven.

20.

Alsoo is den wech &c. Ghelijckerwijs de

[p. 222.]

	vier voorgaende dingen onmogelijck zijn om te kennen, alsoo is het ooc van een over-speeldersse: sy eet gestolen broot, sy bedrijft onkuysheydt, ende vaecht haren mont, sy thoont alle uyterlijc semblant van eerbaerheyt, sy en weet quansuys van geen quaet ter weerelt.
21.	Beeft de aerde. De aerde is, by maniere van spreken, in haer selven ontset over vier onverdragelicke lasten, die hare schouderen drucken: dat is, viere zijnder, die niet weerdich en zijn, de aerde te betreden, van wegen haer onbehoorlick, ende onlijdelick comportement.
23.	Onder een gehaete. Door de gehaete verstaet die niet bemint en wort, van wegen haer leelickheydt, hatelicke manieren, of andere gebreken: of wel, die so seere niet aengetrocken en wordt van haeren man, als de andere mede-vrouwen, want het was in dien tijt ingebroken vele Vrouwen te hebben, daer somtijts groot jaloursie onder was: of wel, een ghehaete, die geen Kinderen en crijcht, ende also schijnt van God verlaten te wesen: want het was een groot verdriet, ende schande onder de Iootsche vrouwen gerekent, onvruchtbaer te zijn. Als sy ghetrouwt is, of wort. Want het can hier oock gevoechelick (na de eygenschap van het woordt) ghenomen worden, voor de houwelicxsche bekentenisse, waer door het menschelicke geslachte voort-geteelt wordt: ende consequentelick, voor de ontfanckenisse, die daer veeltijdts navolcht. Een dienst maecht die haer Vrouwe erft, die naer de doodt van haer Vrouwe, haer Meester trout, ende soo in besit comt van die dinghen, die haer Vrouwe toequamen: want door desen ongewoonelicken staet, verheft sy haer selven in hoochmoedigheyt, straffelic handelende met de ghene, die in haren dienst zijn,

[p. 223.]

	noch Man, noch Kinderen aensiende.
26.	De Konynen die haer huysen in rotse stellen. Niet dat de Konijnen de rotsen connen doorbijten, ende daer in haer wooninghe maken: maer dat sy haer hollen groeven tusschen, of onder de rotsen, of rotsachtige plaetsen. Anders soudt ghy het verstaen moeten, van een ander soorte van beesten die ons onbekent zijn maer het meestendeel der Ioden comen daer in over een, dat hier Konynen verstaen worden. Hier uyt worden wy geleert, de wijle wy gheen kracht en hebben, om ons selven te helpen, dat wy voorsichtelick onsen toevlucht tot Godt bereyden.
27.	De Sprinck-hanen waren daer soo overvloedich, dat sy somtijdts, in groote menichte, heele velden af-aten. Dese, hoe wel sy geen Coninc en hadden, gelijck de Bijen, hielden nochtans haer selven by een, in goet accoort te samen rottende, ende gelijck in slach-orden te velde treckende, op dat sy haer cracht te samen hebbende, te vreesselicker sijn souden, ende van haer weyde niet afgedreven worden. Dit vermaent ons tot alle eenicheyt, in Kercke, ende Politie.
28.	De Coppe-spin, in het midden van groot gewoel (gelijc in Conincklicke Paleysen is) ende daer groot perijckel is van daer gevaecht, ende gedoodt te worden, doet evenwel al stillekens haer werc, ende spreyt hare netten, om aes te vangen: gelijck of sy wiste dat daer veel leckernijen ende soeticheyden zijn, dat daer ooc menichten van vliegen toe comt. Een lesse voor ons, dat een yeder hem selven in zijn Ampt quijte, met neersticheyt, ende goet vertrouwen, dat ons God weldoende rijckelick zegenen sal.
29.	Te vooren zijn verhaelt tot onser leeringe, vier swacke, vreesachtige creatuerkens: hier volgen nu vier stercke, onvertsaechde gedierten,

[p. 224.]

	ons indachtich maeckende, dat wy kloecmoedelick, ende standtvastelick ons selven, in alle goede wercken dragen souden, niet tegenstaende, dat wy vele, machtige vyanden hebben, die ons geerne souden te rugge drijven.
31.	Een lacht-hondt. Soo wort het Hebreeusch woort gemeenlic uytgelecht: hoe wel sommige hier door, een Lupaert, andere eenen Haen, andere wat anders verstaen. Even wel en meyne ick niet, dat hier een Hase windt te kennen gegeven wort, maer een soorte van stercke, groote Honden, daermen op Leeuwen, Lupaerden, Tygren, ende sulcke schrickelicke ghedierten, mede ter jacht ginc. Eenen Bock. Het is wonder om sien, hoe trots, ende moedich, met een opgheheven hooft, den Bock voor zijn kudde gaet: van welcken ghesecht wordt, dat hy stercker van hoofde is, als een Stier: ende daerom wordt oock het Macedonische rijck, dat Persien ondergebracht heeft, met eenen Bock vergeleken. Dan.8.5.etc.
32.33.	Wt het voorgaende zijn wy gheleert, onse plaetse, ende eere standtvastelick, ende onbevreest te bewaren: t'welck, op dat het niet en soude misbruyckt worden, leerdt ons hier de Prophete, dat wy ons selven souden wachten van opgeblasene moedicheyt, ende hardt-neckicheyt, om dat voort te drijven, dat wy eens voorgenomen hebben. Hy secht dan, soo ghy ghevallen sijt, soo ghy u vergrepen hebt, ende van uwe schuldige plicht onwijselick afgevallen zijt, in u selven tegen uwen naesten te verhefften, met gramschap, of dreygementen, hem willende yet vergelden, of eenich schelm-stuck tegen hem aen rechten, handt aen de mont, onthout u daer van, en belooft niet, dat ghy dat sult uyt-voeren, of een dreycht hem niet met scherpe woorden, bindt uwen thoorn in: want

[p. 225.]

so ghy hem niet binnen en cont houden, maer den selven wilt uytperssen ende uyterlijc thoonen, ghy sult u selven in groote oneenicheydt steken, waer uyt somtijdts doodt-slaghen volghen: want gelijckerwijs, door het kernen, de Boter, ende door de neuse te perssen, het bloet uytghedruckt wordt: also wort den twist nootsakelick gebaert, so ghy de gramschap druckt, ende opentlick te voorschijn brenght.