Proverbia, of, de spreucken van Salomon

Het eenendertichste Capittel.

1.	DE spreucken des Conincks Lemuel. Een Prophetie, daer sijn moeder hem mede onderwijst.
2.	Wat, mijn Sone? Ia wat, Sone mijnes buycks? Ia wat, Sone mijner beloften?
3.	En gheeft dijne kracht de Vrouwen niet; noch dijne wegen, om Coninghen uyt te roeyen.
4.	Ten is der Coninghen niet Lemuel, ten is der Coningen niet wijn te drincken; noch der Princen, sider te drincken:
5.	Op dat hy niet en drincke, ende het gesette verghete, ende het recht verandere van alle de Kinderen der verdruckinghe.
6.	Geeft sider den ghenen die vergaet, ende Wijn die bitter van ziele zijn:
7.	Dat hy drincke, ende zijn armoede verghete, ende zijn verdriedt niet meer

[p. 226.]

	en ghedencke.
8.	Doet dijn mont open voor den stommen; voor het recht van alle de Kinderen der veranderinge.
9.	Doet dijn mont open, oordeelt rechtveerdicheydt, ende richt den verdruckten, ende schamelen.
10.	Wie sal een cloecke Vrouwe vinden? Want haren prijs gaet verre boven edele gesteenten.
11.	Het herte hares Mans betrouwt op haer: ende den buyt en sal niet ontbreken.
12.	Sy doet hem goet, ende geen quaet alle de dagen hares levens.
13.	Sy soeckt Cattoen ende Vlas, ende werckt met goetwillicheydt van haer handen.
14.	Sy is gelijck de schepen des Coopmans: sy brenght haer broodt van verre.
15.	Ende staet op, als het noch nacht is ende gheeft haer huys-ghesin spijse, ende het geset aen haere meysens.
16.	Sy overslaet den Acker, ende coopt hem^†: van de vrucht haerer handen plant sy Wijngaert.
17.	Sy gort hare lendenen met sterckte ende versterckt hare armen.
18.	Sy smaeckt dat haer Coopmanschap goedt is: sy en doet haer keersse des nachts niet uyt.
19.	Sy streckt hare handen uyt naer de

† Hebr. krijcht hem.

[p. 227.]

	spille, ende haer handt-palmen houden de Spin-rock vast.
20.	Sy reckt haer hant-palm uyt voor den verdruckten; ende streckt haer handen uyt voor den schamelen.
21.	Sy en vreest voor haer huys niet van weghen de sneeu: want alle haer huys is bekleedt met scharlaeten.
22.	Sy maect haer Tapijten: haer cleedinge is sijn doeck ende purpur.
23.	Haren Man is inde richt-poorten bekent, als hy sit met de ouderlinghen des Landts.
24.	Sy maeckt Lijnwaet, ende vercoopet, ende levert den Coopman gordelriemen.
25.	Sterckheydt ende eerlickheydt is haer kleedt; ende sy lacht op het laetste van den dach ^†.
26.	Sy doet haren mont open met wijsheyt: ende de Wet der genade is op haer tonghe.
27.	Sy merckt op de ganghen haeres huys: ende broodt der leuyheydt en eetse niet.
28.	Hare Kinderen rijsen op, ende ghelucksalighense: haeren Man oock, ende prijst haer.
29.	Vele Vrouw-persoonen hebben machtigen rijckdom vergadert ^†; maer ghy gaet die alle te boven.
30.	De gratie is valscheydt, ende de schoonheyt ydelheyt: maer een Vrouwe

† Hebr. op den uytersten dach.

† Hebr. gemaeckt.

[p. 228.]

	den Heere vreesende, die wordt gepresen.
31.	Gheeft haer van de vrucht haerder handen; ende dat haere wercken in de richt-poorten haer prijsen.

Wtlegginghe, op het eenendertichste Capittel.

1.

DE spreucken des Conincks Lemuel. Het gemeyn gevoelen is, dat door den naem Lemuel, Salomon verstaen wort, die hier van zijn Moeder Bathseba onderwesen wordt. Het woort beteeckent Tot Godt: de reden can wesen, dat hy zijn rijcke, ende alle zijn macht tot Godt gedroech, ende van hem ontfangen hadde: daerom wordt hy oock, den beminden des Heeren, ghenoemt, 2. Samuel 12.25. Of, om dat hy hem selven, nu dese Prophetie schrijvende, tot Godt bekeert hadde. Want ick houde (onder verbeteringe) dat den Autheur van dese onderwijsinghe Lemuel geweest is: die door den Geest Gods indachtich ghemaeckt is, van de goede vermaninghe, die zijn Moeder hem ghegheven heeft: of, dat hy hemselven hier onderwijst, onder den naem van zijn Moeder, wat zijn schuldighe plicht is. Even wel en moet met ghemeent worden, dat dit even de selve woorden zijn, die zijn Moeder soude ghesproken hebben, maer alleen den sin, ofte substantie, die dan den heyligen Geest naer zijn wel ghevallen, vermeerdert, of vermindert. Also en zijn oock alle de Psalmen Davids niet juyst geschreven, als hy in die gheleertheyt was, die hy daer uytdruckt: maer daer naer door den Gheest Gods gedre-

[p. 229.]

	ven zijnde, heeft hy zijnen voorighen staet by hem selven overslaen, ende behendig voor ooghen ghestelt, in ver-ruckinge der sinnen, hoedanich hy doen gemoet, ende beweecht was.
2.	Hier moet al vooren verstaen worden, dat Lemuel hem selven, in alderley wellusticheydt, ende met menichte van Vrouwen verloopen hadde: waer op de Moeder hier inghebrocht wordt, sprekende met een medelijdende gramschap, ende verwonderinge. Wel hoe, Sone? Wel hoe? Hoe hebt ghyt so gemaeckt, mijn lieve Kint, dat ic onder mijn herte gedragen hebbe? Om wien te vercrijghen ick Godt soo vierichlick gebeden hebbe, so menige beloften, ende offerhanden gegeven hebbe.
3.	Ten moet also niet gaen, mijn Sone. Ick bidde ende vermane u, let op mijn woorden: draecht sorge, dat ghy u selven niet om hals en brenght, uwe gesontheydt, ende alle uwe crachten, door vleesschelicke wellusten niet en verteert. Door de cracht, can oock gevoechelick, macht, ende middelen verstaen worden, gelijck boven elders gesecht is. En gheeft dijne wegen niet, om Coningen uyt te roeyen. En stelt u alsoo niet aen, en begeeft u tot die vileynijen niet, waer door Coninghen haer selven ter doodt brengen.
4.	Hier wordt alleen den overdaedt bestraft, daer hy hem in verloopen hadde.
5.	Het was het Ampt der Coninghen, ghelijck boven geseydt is, het rechter-ampt te bedienen: waer in bysonderlick maticheyt vereyscht wort, op dat het ghesette niet vergeten worde, dat Godt, ende alle goede wetten voorschrijven, ende tot waerschouwinge van de menschen in schrifte, of wel in de conscientie der menschen geset is.
6.7.	Die vergaet, die wech-smelt van droef-

[p. 230.]

	heyt Bitter van siele, niet die teghen een ander hem bitterlick draecht, maer die eenighe sware bekommernisse, of benautheydt, op zijn herte heeft, welcke gelijck bitterheyt voor de ziele is. Dit en is gheen gebodt, maer een simpele toelatinge: als offer geseyt wiert, als ymmers een van beyden soude wijn drincken, soo soude het beter die voegen, die benaut ende voor het gerichte verschrickt zijn, beter die in armoede leven, als die in grooten overvloet haer selven dagelicks op-vollen. Het was een wijse onder de Ioden, die noch huydendaechs by haer onderhouden wort, dat de vrienden van de afgestorvene, van andere ghenoot wierden, ofwel tot haren huyse, goede spijse, ende dranck brochten, om daer te verquicken, ende te vertroosten. Siet Ierem.16.7. Hier uyt mach oock gesproten zijn, datmen de misdadige, die ter doot geleyt worden, noch in vele plaetsen, Wijn te drincken gheeft. Dit hebben oock de verduyvelde Ioden, eer sy Christum cruycichden, niet willen versuymen: hoe wel sy, tot meerder spot ende versmaetheyt, hem Wijn ghegheven hebben, die so suyr was, als Azijn, dien sy oock met Galle, ende Myrrhe vermenght hadden: waerom oock onse Salilchmaecker dien weygerde te drincken.
8.	Doet dijnen mondt open, spreeckt recht, ende verdedicht die stom sijn, die onnoosel zijn, gelijc een Schaep, dat stom licht voor zijnen slachter: of, die haer selven, door verslagentheyt, of andersins niet defenderen en connen. Psal.48. 14.14. Daerom noemt hyse oock, kinderen der veranderinge die door verbaestheyt t'eenemael ontsel zijn: of wel, die apparent zijn, het leven met de doot te veranderen.
13.	Te vooren vermaent hebbende, dat Lemuel hem selven door Vrouwen niet verderven

[p. 231.]

en soude: daer naer oock, dat hy hem wachten soude, van veel Wijns in overdaedt te drincken: keert de Moeder hier weder tot het eerste poinct, te kennen ghevende, dat de Vrouwen veeltijdts oorsaecke zijn van het verderf hares Mans, als sy in ledicheydt, ende allerhande wel lusten, den rijckdom, ende conquestien van haere Mans onnuttelick verquisten. Waer door ick nu in bedenckinge come, dat het derde veers, meer van macht, ende middelen, dan van natuerlicke crachten verstaen moet werden: hoe wel het best is beyde t'samen te voegen. Sy secht dan: Wie isser soo geluckich, die een kloecke neerstighe, ghesparige Vrouwe crijghen sal? Voorwaer het is wel een kostelicke seldtsaem gave des Heeren. Want ick houde dat haren prijs, dat is, sy met sulck een bysondere weerdicheyt, verder is als edele ghesteenten, verder te soecken is qualicker om krijghen, ende daerom oock meer te achten als costelicke steenen, die uyt verre landen, met grooten cost, ende arbeyt gebrocht worden.

11.

Een Man mach wel gherustelick op sulck een Vrouwe steunen: den buyt en sal niet ontbreken, het gene haer Man verovert, en salse niet onbehoorlic verminderen. Door den buyt mach verstaen worden, by gelijckenisse, alderhande conqueste. Maer het schijnt dat hier particulierlick gesproken wort, van een gesparighe Vrouwe des Conincks. Want en denckt niet dat het volgende op sulcke eene niet passen en soude: de welcke en Coninginne zijnde, costelick haer selven moet dragen, ende met groote majesteyt, ende magnificentie haren staet onderhouden. Het ginck in die landen heel anders toe: daer de Coninghen, ende machtighe Princen somtijdts ettelicke hondert Vrouwen hadden, die in Camers ende afghesonderde

[p. 232.]

	plaetsen sittende, haer selven besich hielden, met naeyen, steken, breyden ende dierghelijcke Vrouwelicke wercken.
12.	De natuere van de Hebreeusche, ende andere Orientaelsche talen brenght mede, dat sy dickwils het selve, met loocheninghe van het contrarie uytdruckt. Dat is hier vooren, noch eens gesecht. De Schriftuere is vol daer af. Ierem 29 12 Psal.102.18.etc.
14.	Sy is gelijck de Schepen des Coopmans &c. Sy en mesnageert niet alleene, dat haer Man gewonnen heeft, maer sy werckt selve met haer handen, dat sy aen den Coopman vercoopt, die uyt verre landen comt: so dat sy de spijse, die sy met de winste coopt, gelijck Coopmans Schepen, van verre schijnt te bringhen. Siet veers 24. Of, sy versent haer gewrochte waren in verre landen, daer sy gelt, of andere Coopmanschap van crijcht, daer sy licht leef-tocht van maken can.
15.	S'morgens is sy altijts vroech in de weer, als het noch doncker is, ende besorcht voor haer huys-ghesin het gheset, de ghesette spijse, den ontbijt. Siet hier van boven Cap.30.8.
16.	Hebbende nu eenich gelt verovert, sy en laet dat niet vruchteloos liggen: maer so wanneer de occasie haer presenteert, sy coopter landt, of yet anders mede. Sy en gaet daer oock niet lichtveerdich mede toe, sy overslaeteerst de weerdije, de bequaemheydt, ende ghelegentheydt, ende dan krijcht sy het, dan coopt sy het lant, of wat het ander soude mogen wesen: sy plant oock VVijngaert van de vrucht harer handen. Het landt, dat sy ghecocht heeft beplantse met Wijngaert-rancken, ende dat al van haer eygen winste.
17.	Sy gort & c. Noteert, dat daer so wel Mans als Vrouwen met langhe kleederen ginghen,

[p. 233.]

	welcke dickwils, in vele wercken groote verhinderinge by brochten. Daerom so wanneer sy yet, met groote neersticheyt wilden aengaen sy schorten haer cleederen, ende gordense ontrent haer lendenen: stroopten oock somtijdts haer armen op, ende gavense also meerder veerdicheyt ende bequaemheyt.
18.	Hier is de reden van het voorgaende, waerom sy haer so vlytich aen stelt. Sy smaeckt, dat haer Coopmanschap goet is, sy proeft, dat de vrucht van haren handel liefelick, ende soet is. Want gemeenlick, datmen met suyren arbeyt gewonnen heeft, is den mensche aengenamer, ende in grooter weerde. Sy en doet haer keersse des nachts niet uyt.Sy is so vierich, ende neerstich in haer werck, dat sy haer slapen vergheet, ende wel somtijdts halve, ja heele nachten besich is, sonder haer keersse uyt te doen principalick in den Somer, als de nachten cort zijn. Of wel, denckende maer een weynich te slapen sy laet een nacht-keersse, of lampe branden, om terstont tot haer werck gereet te wesen.
19.	Sy dan des nachts op zijnde, streckt haer handen uyt naer de spille, nu draeytse met de spille haer garen, dan is sy besich ontrent de Spin-rock, die oock somtijdts keerende, om haer Vlas, of Wolle daer af te halen. Dit is een beschrijvinghe van de oude maniere van spinnen, niet met een Wiel, maer ghelijck by vele noch ghesien wordt, met een spille, ende Spin-rock.
20.	Het eerste, ende het tweede deel des veers zijn een, tot uytspreydinge van de tale, ende oock tot vermeerderinge van haren lof: of wel, om te kennen te gheven, dat sy niet selden, maer dickwils geeft.
21.	Sy en vreest voor haer huys niet, van wegen de sneeuw, haer huys gesin en hoeft niet te vree-

[p. 234.]

sen voor den Winter, als het vriest, oft sneeuwt: VVant al haer huys is becleedt met Scharlaken, alle die met haer inwoonen, zijn wel doorkleet, ja meer als noodt-saeckelick, in cierlick habijt, ende dat oock vast is: Want tot sulcke couleuren, en wierden maer fijne, vaste lakenen ghenomen, die volgens oock moeten dicht, ende sterc zijn, ende alsoo bequamer om de coude teghen te staen. Maer Noteert, dat het Scharlaecken in die landen redelick ghemeen was: oock dat hier van een Conincx Vrouwe gesproken wort, ende van eene die sulcke dingen selfs bereyde, ende toe-maeckte: dat boven dien door haer huys, mach verstaen worden (en is ooc waerschijnelick) alleen haer Man, ende Kinderen gelijck boven, Capittel 27.27. gesien is. Het Hebreeusch woort dat hier over-geset staet, Scharlaecken, is van de Griecken, van den Out-vader Hieronimo, ende andere Christenen ja ooc van sommighe Ioden verstaen, als beteeckenende Dobbel. So dit seker ginck, den sin soude claer, ende licht wesen: maer ick vreese, dat sy die beteeckenisse versint hebben, om dat sy die plaetse, naer haer fanthasie, niet wel verstaen en hebben. Dan yeghelick ghevoele, dat hem believe.

22.

Sy en behoeft gheen behanghselen, Tapijten, ende diergelijcken Huys-raedt te coopen, sy maeckt die al selve. Sy versorght haer ooc van costelicke Kleederen, die sy ooc toe maeckt, van sneeu-witte fijne stoffe, ende gepurpurde couleuren. En verwonderdt u niet: de eerbare, neerstighe Matronen hebben eertijdts so wel aen het ghetouw gheseten, als de Mans ende alderley stoffen met haer eygen handen gheweven. De Hoeren, ende Concubijnen, die de sommige gecamert hielden, hebben hier mede haer selven oock besich gehouden. 2.Coningh.23.7.

[p. 235.]

Dese loffelicke gewoonte is oock onder de Romeynsche Vrouwen gebruyckelic geweest: gelijck noch huydendaechs de Lampers, ende dierghelijcke fijne stoffen, van de Italiaensche Vrouwen gheweven worden. Fijn doeck. Het Hebreeusch woordt beteeckendt een costelicke, Wolachtige stoffe, die boven maten fijn, ende blinckende wit is: welcke alleen in Egypten wast, ende van daer in de naeste plaetsen vervoert wert. De Latijnen noemen die met een Egyptisch woordt Byssus. Die curieus is, om hier van meer te weten, die sie Plinium, ende andere, die daer van int breede geschreven hebben. Purpur. het woordt, dat hier staet, beteeckent een schoon, gloeyende couleur, op het root treckende: vele meenen dat het is, twelck wy noemen Carmesijn: andere ghevoelen, dat het is, het bloet, of slijmachtich seever, van een sekere, groote Schelp-slecke, die voor-nemelick ontrent de vermaerde stadt Tyrus, by de rotsen, of in de Zee, te vinden was. De bloeme van dit costelick Purpur, comt uyt een ader die dese slecken in het binnenste van de kele hebben. Het gebruyck hier van, gelijck Pollux verhaelt, is voortghecomen, ter occasie van eenen Hondt: dese siende sulck een Purpura, op een steen-rotse kruypen, het hooft een weynich uytstekende, heefter een stuck van ghebeten, waer door zijnen mondt, lippen, ende neus so schoon ghecouleurt gheworden zijn, dat de menschen sulcks siende, ende daer in een groot behagen hebbende, daer naer ooccasie genomen hebben om de selve neerstelic, als een costelicke verwe, na te soecken: welcke als dan in groote achtinge gecomen zijnde, alleen Coninghen Princen, ende machtige Heeren dracht geworden is. Dit is de reden, waerom oock die schimpige lasteraers, onsen souverainen Coninc Iesum Chri-

[p. 236.]

	stum, eenen Purpuren rock aenghedaen hebben, gelijck Marcus ende Iohannes getuygen: welcken den Evangelist Mattheus seght, geweest te zijn van Schaerlaecken, niet siende op de materie, of stoffe maer op het uyterlike couleur, dat seer naer over een quam. Ten sy, dat wy seggen willen, dat Purpura, ende Schaerlaecken, een dingen geweest is: t'welck de Iuristen, volghende Vlpianum niet ghelooven en sullen.
23.	Haer neersticheyt, ende constige wetenschap streckt haer wijdts, ende zijdts: sy maeckt, ende besorcht, voor haren Man, costelicke, cierlicke kleederen, waer door hy, onder de Magistraten, ende Richters sittende, van andere lichtelick onder-kendt, ende te meer geeert wort.
24.	Sy en vernoecht haer niet, met haer Kinderen, haer selven, ende haren Man van alles te versien, sy doet oock Coopmanschap met het over-schot. Gordel-riemen. Het Hebreeusch woort, onder de beteeckeninghe van eenen gordel, vervatter vele: ende dat, om dat zy, by de dozijnen, of andere getallen, tsamen gebonden zijnde, gelijck een stuck waren. Ten sy, dat wy segghen willen, dat sy in het cleyn, een yeder Coopman, maer tot zijn eyghen behoefte en vercocht: ende niet, op dat hy in andere plaetsen commende, de selve om winste vercoopen soude. Het welck soo waerschijnelick niet en is.
25.	Sy en houdt haer selven niet teerkens, ende delicaet, waer door de vleesschelicke wel-lusten gevoet werden: maer sy verciert haer met neerstighe kloeckheyt, ende een eerbaer ghemoedt, t'welck haer beter staet, als alle haer costelicke, kleederen. Ende lacht op den uytersten dach, Als sy nu den heelen dach neerstelick gewrocht ende haer Ampt trouwelick ghequeten heeft,

[p. 237.]

	verblijft sy haer als den dach ten eynde is, siende de vruchten van haere moeyte, dat sy haer Vrouwelicke plicht, behoorlick ghedaen heeft. Andere verstaen dit anders: doch (mijns gheringhen oordeels) is dit den rechten sin, dat door den uytersten, of, lesten dach, het leste deel des dachs verstaen werde: ghelijck sulcke maniere van spreken, oock by de Griecken, ende Romeynen, gemeen zijn.
26.	Ledicheydt, ende ydelen clap, gaen gemeynelick te samen. Dese Vrouwe (nochtans een Vrouwe zijnde) en spreeckt niet, dan als het tijt, of stont is, doende haren mondt open, met een wijse voorsichticheyt. De VVet der genade is op haer tonge. Sy spreeckt geduerich van genade, ende mildadicheyt, om den armen, uyt compassie, naer zijn behoefte te versorghen: dat is haer, gelijck een Wet, daer sy naer leeft. Door de VVet der genade, mach oock Gods woordt verstaen worden.
27.	Sy let neerstelick op alle het ghene, dat in haer huys passert, siende, hoe dat een yegelijck hem draecht, ende zijn werc voordert: in somma, sy hout haer geduerich so besich, ende besorcht, dat sy vryelick niet gesecht en mach worden, broot der leuyheyt te eten.
28.	Hare Kinderen rijsen op, haere Kinderen, tot de jaren van discretie gecomen zijnde, worden verweckt, ende geprickelt, om haer te loven, ende ghelucksalich te noemen: haeren Man (sonder sijn reputatie te houden) doet oock dierghelijcke, seggende tegen haer, of by hem selven, haer gelijck in zijn tegenwoordicheyt stellende:
29.	Vele Vrouw-persoonen & c. Het is waer, datmen wel meer Vrouwen vindt, die door neersticheydt, ende goede sorge, treffelicke middelen by een vergaderdt hebben, maer, sonder verachtinge van andere ghesproken, daer en

[p. 238.]

	isser gheene, mijns wetens, die met u te vergelijcken zijn.
30.	Schoonheyt, ende uyterlicke gratie, is wel een groote gave, maer men isser dickwils door bedrogen, ende verleyt: want daer onder schuyldt menichmael, een groot-dunckenheyt van hem selven, een afkeericheydt van zijn handen aen den ploech te slaen, ende alle onkuyssche begheerlickheyden. Doch de gratie is valscheydt, sal misschien ghevoeghelicker verstaen worden, de gratie, ende schoonheyt en brenghen geen profijt mede, men isser niet van gevoet, men kan daer niet van leven, ten is maer ydelheyt, ten is maer wint, ende rooc, die verdwijnt, ende niet met allen naer en laet, ende over sulckx niet en mach ghepresen worden: maer een Vrouwe die den Heere vreest, die, naer Gods wille, haer beroepinge getrouwelick waer-neemt, haer huysgesin, in de vreese des Heeren, neerstelick gade slaet, ende van alles, naer ziele, ende lichaem versorget, die mach alleen ten rechte ghepresen worden.
31.	Dit veers spreeckt den Man, zijne oogen na den Hemel slaende, ende biddende, dat God haer wilt zegenen: of, tot hem selven: of wel, tot een yegelick, wie het wesen mochte, vermanende, dat een yeghelic haer prijse naer haer verdiensten. Dat hare wercken in de stadt-poorten haer prijsen, dat haere loffelicke deuchden, ende wercken, de heele stadt door, bekent, ende gepresen worden, want door de stadt-poorten, als het principaelste, ende voor-treffelicste deel van de stadt wort de gheheele stad verstaen, Deut.5.14. ende in vele plaetsen meer.

FINIS.