|
| |
Dat de Religie de eerste grondt-steen is van alle heerschappien.
Cap. III.
Daer sijn verscheyden, gemeene ken-zaden, end' weet-beginselen, soo diep inde menschelicke natuere in-geplant, dat eer ghy de selve sout ontwortelen, end' geheelick uyt-rucken, de menschen veel eer souden op houden te sijn, als niet te sijn met dese gheest-roeringen, waer door sy innerlick ghedreven, end' gelijck als geweldicht worden: als daer zijn, sijn leven te beschermen, sijn kinderen beminnen end' op te voeden, sijn ouders te eeren end' voor te staen, end' vele dierghelijcke meer, die ons de bevindinghe van buyten aen-bringt, end' een yeghelick van binnen in hem selven ghevoelen can. Maer van alle dese crachtighe in-druckselen en isser gheen soo geweldich, end' soo on-wederstaenlick, als dat wy ghenegen zijn, om eenen God te dienen, | |
| |
end' alle onsen noot end' ghebreckelickheyt voor hem uyt te storten. Dit heeft de vader van de Latijnsche wel-sprekentheydt, hoe-wel op sijn Heydensche wijse, seer Godvruchtelick voorghestelt. Alle menschen, seydt hy, worden door Gods-diensticheyt beweeght, end' ghevoelen, dat de Vader-lantsche Goden, die sy van hare voor-ouders ontfanghen hebben, ghe-eert moeten wesen.
Desen aen-gheboren wet-reghel, heeft God, den opper-Coninck des weerelts, sijne ondersaten, op het alderhoochste bevolen: voornemelick aen die ghene, die hy boven andere, in heerschappie ghestelt heeft: wel wetende, naer sijn onveranderlicke beschickinghe, dat dit ghelijck de sluyt-balck is van het burgerlicke verwelfsel, ghelijck het rundsel, end' tsamen-voeginghe van alle wettighe by-een-comsten: dat sonder de selve, volghens het seggen van Lactantius, het leven der menschen met onsinnicheyt, schelmerye, end' grouwelicke on-menschelickheyt soude vervult werden. Daerom de Wet-ghever Israels wel spellende, end' voor-siende de toe-comende geneghentheydt van de Ioodsche natie, die veel eer allerley, als gheen Religie vieren souden, dringt bysonderlick aen op de suyvere Gods-dienst, die sy wel scherpelick, end' onverbrekelick pleghen souden: ghebiedende, dat soo haest haren Koninck den Rijck-stoel betreden sal, hy van stonden aen een uyt-schrift van het Goddelic Wetboeck, uyt de handen der Priesteren sal nemen, op dat het by hem blijvende, end' hem selven alle de daghen sijns levens daer in oeffenende, hy God de Heere leere vreesen, sijn geboden waer | |
| |
nemen, end' over hem, sijne ondersaten ende kinderen, een ghestadighen segghen becomen mochte. Deut. 17. Het welcke even het selve is, dat God de Heere aen Iosua, de naer-volgher Mosis, soo ernstich beveelt, ende met voorspoedighe beloften aen-prijst. Iof. 1. Even het selve, het welcke oock David, Salomon, end' alle andere beduchtige Princen, als haer hooft-sorge betracht, end' met een vierighen yver te wercke ghestelt hebben: wel wetende, dat, naer het bevestigen van Silius Italicus,
De eerste gront-des quaets is, dat de mensch van God
Onwetend' is, noch past, noch staet op sijn ghebodt.
Daerom de Konincklicke Propheet, nu out, end' na by sijn eynde zijnde, den Rijck-staf aen sijn sone, als by uytterste wille, over-gevende, dede hier van een seer heerlick vertooch, als met de vingher aen-wijsende, war op de heerschappien meest ghevesticht staen. Ick gaen (seght hy) den wech van de gantsche weerelt, versterckt u, end' draeght u cloeck als een man. Bewaert dat de Heere dijn God wilt dat ghy bewaeret, wandelende in syne weghen, syne in-stellinghen, gheboden, rechten, end' syne ghetuyghenissen waer-nemende, volgende het ghene, dat in de Wet Mosis gheschreven is: op dat ghy wel ghedyet in alle het ghene, dat ghy doen sult, end' in alle het ghene, daer ghy u naer wenden sult: op dat de Heere syn woort bevestighe, dat hy met my ghehouden heeft, segghende, soo dijne kinderen op haren wech acht nemen, om voor my te wandelen in waerheyt, van gantscher herten, end'
| |
| |
van gantscher zielen, daer en sal u nimmermeer tot den throon Israels een man ontbreken. Een seer Goddelicke, nootsaeckelicke lesse, end' weerdich in goude letteren, voor de paleysen van alle Koninghen end' Vorsten, ghesneden te werden. Want het heeft altijts ghebleken, end' is oock by alle volckeren waer bevonden, dat daer de Prophetie op-hout, end' de Gods-dienst ontbreeckt, de menschen int wilde,end' roeckeloosheyt uyt-slaen.
End' waerom meynt ghy, dat God anders het huys van Saul, de eerste Coninck Israels, soo haest vernielt end' uyt-gheroeyt heeft, als om dat hy, de Gods-dienst achter rugge stellende, de Duyvels ende Tooveressen, verghetelick end' Gods-lasterlick na-liep? Daerom oock den heylighen Bernard seer wel seght, dat hy niet en verdient, de minder te regieren, die de meerder niet en can ghehoorsamen. End' schrijvende aen S. Louijs, Koninck van Vranckrijck, De rijcken der aerde, seyt hy,end' haer rechten blijven geheel, end' gheduerich voor haren Heer, soo wanneer sy de ordonnantien ende Goddelicke in-stellinghen niet teghen en staen.
Houdet vastelick voor sulcx: dat de oog-sterre in de ooghe is, de ziele in het lichaem, de sonne op der aerden, het licht in een lampe, de reden in de ziele, dat selve is de Gods-dienst in een ghemeene staet. Want de Religie is de menschen, die de staet maken, soo eygen, end' soo onscheydelick, dat dit de rechte vorme, de wesentlicke ghedaente is, waer door hy alleenlick van de beesten verschilt, end' over de selve, eenich | |
| |
voor-recht mach aen-wijsen. Verghelijckt ons in reden end' behendicheyt met de onvernuftige dieren (soo wyse noemen) wy sullen in velen, sonder teghen-spreken, te cort comen. Maer dit en is hier mijns bbejaghs niet. Laet ons dan segghen met Isocrates, dat de behoudenisse van de Religie, het wel-varen van een staet is: ende dat sonder onwijlighe verbintenisse, noch d'een, noch d'ander bestaen en can. Even gelijck de soete over-een-stemminge van een konstelicke sangh, in een ooghenblick ontsinckt, ende in ongenuchte vergaet, soo haest een valsche toon de een-luydende mis-luydicheyt verbreeckt, end' de ooren door-schrapt, op de selve wijse, so haest de lieffelicke eenicheyt van den staet end' de Religie ont-ternt of verscheurt wort, terstont volghen allerhande mis-ordeninghen, end' verwerringhen van saecken: de welcke eyndelick de schoon-bloeyende rijcken tot het graf, end' den uytterlicken onder-ganck voor-waerts henen sleypen. Dit hebben niet alleen de ware Godsgheleerde mannen ghemerckt, end' daer teghen alle voor-hoede te wercke ghestelt: maer selfs ooc de meyn-eedige, af-vallige verloochenaers, die de Religie alleen tot een gordijne van haer guyterie, tot een stutsel end' schoore van haren staet, ghebruyckt hebben.
Ieroboam, den Opper-scheurmeester van de Hebreeusche natie, heeft dit, als een Politijcke schalckheydt wel neerstelick overwoghen. Hy sagh, end' wist voor-seker, dat gheene Gemeenten, veel min dit af-ghesondert volck, sonder Gods-dienst bestaen konde. Hy vreesde, met | |
| |
goede lijck-teeckenen, dat dese Gods-ghewende menschen, dese oeffeninghe ontbrekende, seer licht na Ierusalem weder-keeren, den rock veranderen, end' alsoo wederom tot haren eersten Erf-heer vervallen souden. Wat doet hy hier teghen? Gheen ghewelt, gheen dwing-cracht, maer ghelijck als dwersende, end' aen de wint houdende, staet hun bekent, dat sy sonder Religie, niet staen en moghen. Derhalven de moeyte end' swaricheyt voor-wendende, die hun soude bejeghenen, in het gheduerich op-trecken na Ierusalem, doet Bethel, end' Dan, twee vermaerde Steden, den Af-gods-dienst toe-heyligen: daer recht hy goude Kalf-beelden op, de Israeliten wijs makende, dat dese de Goden waren, door welckers in-ghestorte cracht, den opper-God des werelts, hun soo wonderbaerlick, uyt de Egyptische slavernie verlost hadde. End' om dese guychel-bruyt haer volcomen schijn-leden te geven, doet hy eenige feest, ende heylich-dagen uyt-roepen, bestelt dienst-mannen, end' Offer-priesters, die dese Waen-goden behoorlicke eere end' ghetes doen souden. In somma, hy en laet niet met allen naer, van het ghene de schijnheylicheydt vereyscht, end' de waere Godvruchticheydt na-aept.
O schrickelicke valscheyt! die de zielen der menschen, als een poppe-tuyg om-draecht, end' den hemel, als in een blauwe Niet verandert. Wie en verwondert hier niet de goedheyt, jae de flauwicheyt end' slappicheyt des Heeren, die sijn rechtveerdicheyt, gelijck, gewelt aen-doet, om sijn sachtmoedicheyt te behagen? Maer ho- | |
| |
la, ô mensch! Leght den vingher op de lippen: end' ghelooft in uwe domme onwetenheyt, dat dese grouwelen de baene maecken, om Gods ghestrengicheyt met meerder luyster end' pompe daer op te stellen. David was oock vol nijds end' twijffelinghen, doen hy de voorspoet, end' trotsige moet-wille vande goddeloose aen-sach; maer doen hy inde heylichdommen Gods quam end' haer eynde neerstelick overleyde, kreegh hy heel een ander ghevoelen. Alsoo heeft oock God den af-valligen Iuliaen sijn rolle laten uytspelen, tot dat sijn maete haer volcomen maete ontfanghen heeft. Dese gewitte want, so langh hy voordeel aen de sijde van de Christenen merckte, geliet hem selven oock, als of hy de Christelicke Gods-dienst van herten betrachte: jae selfs, doen hy nu van haer af-gheweken was, teghen sijn rechts-weer Constantium te velde treckende, end' vreesende met loose nae-docht, dat hy sijn soldaten, die te meeren-deel Christenen waren, minder te handt, end' ten dienste hebben soude, heeft hem oock gheveynst dien man te eeren, die hy lasterlick end' spottelick Galileer placht te noemen, soo dat hy selfs op een groote Vierdach, seer schijn-heylichlick in de Christelicke vergaderinghe ghesien wert. Maer de saecken daer naer, door Gods verholen beleydinge, een ander keer genomen hebbende, heeft hy met een vergiftighe bitterheyt, end' doordelicke consten, alle middelen versint, om de Christenen te vervolgen, end' tot de wortel toe gantschelick uyt te roeyen: end' dit alles onder schijn van een hemelsche yveringhe. Tot dien eynde heeft hy de | |
| |
Heydensche Religie aen-gheslaghen, de Tempelen van de Af-goden gheopent, end' alle offer end' slacht-diensten in-ghestelt. End' om niet te vergheten, dat sijn waen-heylicheydt, in naem end' groote achtinghe stellen conde, heeft hy een devijs beelt op een penningh doen slaen daer Iupiter hem de Kroone op het hooft set, Pallas het Rijcx-kleet hem aen-treckt, end' Mercurius den Scepter aen-biedt. Soo heeft hy oock ghewilt, dat Iupiter in openbare plaetsen, neffens hem soude af-ghemaelt worden, als uyt den hemel verschijnende, end' de Kroone end' het purpur-cleedt, heylige teeckenen van het rijck, hem toe-brenghende: dat oock Mars end' Mercurius daer souden gestelt werden, als op hem siende, end' met de ooghen betuyghende, dat hy uyt-nemende in wel-sprekentheyt, end' sonder ghelijck in de Krijgh-konste was. Maer dat noch alle schelm-stucken te boven gaet, hy heeft de Duyvelsche raedt-stemme van Apollo, die door de komste Christi, verstomt ende verdwenen was, wederom soecken op te richten: waer toe hy Dribasium, sijnen Medecijn ende Rent-meester, naer Delphos ghesonden heeft, daer eertijdts de [h]elsche Camer van die vuyle gheesten gheweest was. Maer aen-merckt hier, met een Goddelijcke verbaestheyt, wat desen Ghesant bejegent is. Doen hy daer ghecomen was, ende sijns Heeren bevel, nu te wercke stellen soude, is die duystere stomme plaetse, door een bysondere wijse, wederom sprekende gheworden. Ick sal [d]e veersen, tot meerder verwonderinghe van de [s]aecke, uyt het Gricxsche vertalenm end' onse lie- | |
| |
den, hoe-wel ghelidt braeckt, mede-deelen. Dit was de antwoorde van den Duyvel, ghelijck ons die Georgius Cedrenus heeft naer-ghelaten:
De dry-stoel is vergaen, met moeyte, konst end' eer
Gemaect: gaet henen, gaet, end'segt dit aen u heer:
De holle wooning swijgt, en Phoebi kraeck-laurieren
En geven meer haer stem: 'tgeluyt end' heyligh tieren
Van't water, is geweest, den oorspronck is verdrooght:
'Tis (lacy!) stom end' doof, al wat ghy nu beoogt.
Wie en staet hier niet verstelt, als hy dat wonder-werck met open ooghen naervolcht? 'T Is recht den Goddelicken dwang van Bileam, die den seghen uyt-spreeckt, daer hy een huerlinck der vervloeckinghe was. Alsoo propheteerde Cayphas, dat het nuttich was, dat een mensche (end' dit was Iesus) voor den volcke sterven soude: hoe wel hy de gront niet en wist van het ghene dat hy seyde. Maer men siet heir uyt, hoe arch-listelick den Duyvel eertijdts de blintheydt van de weereltsche menschen misbruyckt heeft: end' hoe wonder-wijselick God de Heere het uyterlick mom-aensicht der Godsdiensticheyt, met tijdelick voorspoet gheseghent heeft: daer hy de breydeloose onghebondenheyt der ghene, die sonder Religie, als beesten, daer henen liepen, door merckelicke plagen gecastijdet heeft. Dit singt de goude Liere van de Vernusijssche Poeet.
| |
| |
Veel druck en sware quaden.
End' in een ander plaetse heeft hy dese wijsheyt noch crachtigher bekent, end' in een Poëtische [d]ulheyt, met een vierighen toorn, uyt-ghebolt: hoewel hy nochtans onder de kudde van de Epicureesche verckens, gherekent wort. Ick sal [s]ijn over-soet ghedicht, op mijn wijse, met dese woorden naer-stamelen.
Ghy sult uw' vaders schult, onschuldichlick besueren
Romeyn, tot dat ghy sult de tempels end' de mueren,
Vervallen end' vervuylt, op-richten, end' met een
De Goden swart van roock verschoonen int ghemeen.
Het sy Gods oordeel bevolen, hoe het hier naemaels met de Gods-dienstighe Heydenen, buyten den hemel, sal toe-gaen. Dit weten wy ver]li]chte Christenen, van de mannen Gods, dat ter .[gh]eenen anderen naem, onder den hemel den menschen ghegheven is, waer in wy connen salich worden, als alleen den name Iesu Christi: de welcke is over al God te prijsen in der eeuwicheydt. Maer wy spreken hier alleen van de weereltsche voor[sp]oet, die soo wel de Heydenen, als de Christenen, iae alle volckeren end' natien ghemeen is. [W]ant dese lucht der soete nutticheyt, die uyt de Religie haer begin ende wasdom treckt, is niet alleenlick onder die ghebleven, welcke de raten van den oprechten hemsel-dwau eeniger maten gesmaeckt hebben: maer oock wijdt-lustich .der het gespuys van de Heydensche loos-wij[sen], uyt-ghespreyt. Alsoo verhaelt Livius, dat | |
| |
Romulus, die Roomen benaemt end' gesticht heeft, noch nauwelicx Coninck ghegroet zijnde, voor alle andere noot-saken, eenighe heylich-diensten, naer de wijse van Albanien, gheboden end' in-ghestelt heeft: wel bewist zijnde, dat andersins sulck een snoode geraepsel van allerley onkruyt, niet wel en conde ghebouwt, noch by een ghehouden werdne. Des niet teghen-staende, en zijn dese verwoede beest-menschen daer door soo niet betemt gheworden, of sy en hebben noch de verwilderinghe tot haer over-hooft behouden; te meer in alle onghebondentheyt uyt-verstende, nae dat Romulus sijn leven end' sijn rijcke uyt-ghedient hadde. Het welcke doen van sommighe die meest besedicht, end' tot het tusschen-rijck benoemt waren, soo seer ghevreest als bemerckt zijnde, hebben sy haer oogen end' ghemoedt, met een heyl-suchtighe becommeringhe, beginnen tsamen te werpen, naer eenich over-treffelick man, die niet soo seere door hant-daedighe sterckte, als door vroomheydt des herten, end' uytterlicke Godsalicheyt, berucht was. Hier toe is Numa Pompilius, voor dien tijdt, de bequaemste bevonden: dien sy niet door eer-suchtighe vermetelheydt, onder haer selven ghesocht, maer van buyten, uyt het Land der Sabinesen, gheroepen hebben. Dese Godvruchtighe man (ick spreke naer den schijn, ende Heydensche waen-ghelooven) in dit rijcke in ghehuldet zijnde, heeft, door om-sichtighe instellinghen, van alle het ghene dat tot de Godsdiensten van noode was, den wilden aerdt van dese moet-willige bosch-menschen, so seere ver- | |
| |
soet end' ghebroken, dat hy het rijcke, 'twelcke dese Romeynsche ghesellen, door ghewelt end' alle over-last, tot haer ghetrocken hadden, met gherechticheyt, end' voorspoedighe vrede, gheregiert bevesticht, end' vermeerdert heeft. Soo Gods-dienstich end' gheluckich is oock Tarquinius Priscus gheweest, niet minder in pays vermaert als in oorloghe ghepresen. De historien verhalen, dat dese goede Prince soo in -ghetrocken, end' soo beduchtich was de Goden te vergrammen, dat hy gheduerich in de Tempelen was, om die te dienen, end' den volcke, met sijn exempel voor te gaen. Om het welcke te verseghelen, end' sijn gheneghentheyt te meer dach te gheven, achtende, datter noch gheen dienstplaetsen genoech en waren, liet hy een seer heerlick ghebouw voor Iupiter op-richten ('t welck men seght, noch huydens-daechs te Roomen, in de plaetse van het Capitolium, ghesien te werden) van sulck een uyr-nementheyt, dat gelijck de Heydenen gheloofden, dat Iupiter de grootste van alle de Goden was: desen Tempel oock ghelijck het hooft van alle andere ghehouden wiert.
Onder-soeckt door end' door, bemerckt alle de Historien van ouden tijden, ghy sult bevinden, dat alle Princen end' Overheyden dit altijts voor een reghel van staet ghehouden hebben, of ten minsten haer gelaten hebben te houden, dat de voorspoet van alle regieringhe, onverbrekelick aen de Religie gehecht is. Daerom ooc Furius Camillus, een cloeck Romeynsch Capiteyn, tegen de Falisquen end' Capenaten te velde | |
| |
treckende, dede voor al, verscheyden offerhanden, om de gunste der Goden te verdienen, of te beweghen: met eenen een hooch-feestighe belofte daer by doende, dat soo hy seghelick end' gheluckelick van den strijdt mochte weder-keeren, tot een heylighe erkentenisse, eenen Tempel bouwen soude. Dit was even het selve, dat eertijtds dien strijdtbaren Iephte ghedaen heeft: de welcke seer wel onder-richt zijnde, dat de peerden, end' watter meer is, te vergheefs, ter oorloghe bereyt werden, soo Gods seghen die niet aen en leydet, end' sijn Goddelicke cracht van den hemel in-storte: dede een strenghe wensch-belofte, dat soo hy de win-prijs van Ammon conde mede-bringhen, hy de eerste levendighe creatuere, die hem uyt sijn huys te gemoete comen soude, tot een danck-offer soude op-offeren.
Maer het is te overwonderen, hoe crachtich dese in-beeldinghe, selfs van een versiert, onvernuftich by-gheloove, dat spit-sinnige menschen volck in den toom houdet: daer sy anders, als overlatene gedierten, in alle verwoedinge, end' beestelicke wreetheyt uyt-breken souden. Cyrus, de voor-teelder van de Persiaensche Monarchie, heeft hier in oock sijn staets-gheleert verstandt, seer wel te kennen ghegheven: want hem niet ghenoech zijnde, dat de heylich-diensten, end' offerhanden ghepleecht souden werden, van gemeene, geringe Leeck-broeders, welckers ongheboortich bloet, end' Klooster-muftich leven, den luyster van de Gods-dienstige hooch-weerdicheyt, verduysteren, of bevlecken soude: heeft | |
| |
een eeuwighe wet, voor hem end' sijne na-saten, beraemt end' in-gheset, dat alle Koningen van Persen, ten by-staen van de gheestelicke wijsen, soo dickwils als de sonne op-gingh, in eygener persoon, slacht-offeren end' aen-bidden souden: ja dat niemant tot de kroone en soude verheven werden, dan die voor-maels sijn herte ende sinnen, in dese hemelsche wijsheyt (soo sy voor-gaven) soude gheoffent hebben. Sy saghen wel dese ioose rijck-vossen, dat de Religie, gelijck de ziele, den dwingher, end' het sprinck slot is van alle weereltsche heerschappie: dat veel eer een Stadt in de lucht, ghelijck Plutarchus segt, als een Republijcke, sonder Religie, soude connen ghesticht of gheregiert werden. Maer lat ons hier sijn eyghen woorden uyt-drucken, tot een stercke bevestinge van de waerheyt, ende crachtich bewijs van onse voor-stellinge. So spreect hy dan in sijn tweede boeck tegen Coloten: Het eerste end' het voornaemste Capittel, in het maken der Wetten, is het ghevoelen, datter Goden zyn. Hier mede heeft Lycurgus de Lacedemoniers, Numa de Romeynen, den ouden Ion het volck van Athenen, Deucalion heel Griecken-lant, heylichlick onderwesen, end' ghelijck gereynicht; gebeden, eedtsweeringhen, Goddelicke raedt stemmen voor-stellende. End' hebben alsoo de menschen, ten aensien van de Goddelickheyt, ghemoeder, dat haer soo wel de goede hope, als de vreese, in ampt en plicht behielden. Ondersoeckt end' door-loopt alles, ghy sult wel steden sonder mueren, sonder letteren, sonder Koninck, sonder huysen, sonder rijckdommen vinden, end' die noch Tonneelen, noch scholen gesien
| |
| |
hebben: maer en is niemant, noch oyt gheweest, noch zijn en sal, die een stadt sonder Tempels, Heylichdommen, of Gods-diensten ghesien en heeft: of die gheen offerhanden en doet, om gheluckelick te leven, end' het quade af te keeren. Myn ghevoelen is, dat een stadt veel lichter in de lucht, sonder eenighe fondamenenten, soude connen ghebouwt werden, als dat een Republijcke haer beginsel end' wasdom crijghen soude, daer alle Religie is wech ghenomen; of soo sy begonnen is, dat sy haer selven sal connen beschermen.
't Is seker, hoe-wel het van dien Florentijnschen Atheist geseght is, dat Roomen meer schuldich is aen Numa Pompilio, die daer de Religie eerst ghegrondet heeft; als aen Romulo, die haer beginsel, door de wapenen, geleyt heeft. De opperste reden van alle, seght Papinianus, is de gene, die de Religie gunstich is. Dese ist, die het volck in gehoorsaemheyt hout, die de Magistraet aensien end' eerbiedinghe gheeft, die den haet van het quaet, end' de liefde van het goet, in-blaest: die de overwillighe in-breydelt, de verwerringe verhoedet, end' alle ongeluck af-keeret. In summa, tot vol-eyndinghe van dit tegenwoordige, end' aen-vangh van het volgende Capittel, besluyten wy,
|
|
Auteursrechtvrij