Emblemata of Zinne-werck

[p. 196]

Emblemata. XXVIII.

Ghewoonte maeckt eelt.

De Rat, die smeer en vet voor 't grootste goed verkiezet,
Haer eyghen zin en min, deur kunst en leer verliezet.
Zy staet hier met de keers, en lichtet al de lien,
Daer sy en lucht en licht te vooren placht te vlien.
Wat isser dat gewoont en leer niet kan verwinnen?
De haes die zal den hond oock zomtijds wel beminnen.
Het kind van booze geest verbetert en veraert,
Al naer dat d'ouders tucht de roe' gebruyckt of spaert.

[p. 197]

Wt-legginghe.

De gheschiedenisse, in dit Zinne-beeld aen-gheroert, wert voor waerachtigh, van Albertvs de Groote verhaelt. 't Geloove zy by den Autheur. Wy hebben oock, in onze tijden, niet minder geloof-weerdighe dinghen, met onze eyghen ooghen ghezien. Wat vremder grimmatsen, wat oubolligher, en ongheloovelicker dinghen, werden op Kermissen en Iaer-mercten, deur beesten en on-vernuftighe schepselen vertoont? Om niet van Apen en Paviaenen te spreken, die zoo wat schijnen te menschelen, en op onze gedaente te trecken (waer deur oock zommighe droomen, dat het besworen, en vervloeckte menschen zijn) wat isser schouwer en vreesachtigher als een Haes? wy hebben nochtans, in een groote by-een-komste, gezien, dat een, met een on-vertsaeght gezichte, zoo behendelick, in aller tegenwoordigheyd, op een trommel geslaghen heeft, als of het een mensche gedaen hadde, diens ambacht het is, die konste te oeffenen. Ivlivs Scaliger verhaelt, in zijn subtijle oeffeninghen, dat hy een Haes op-gebrocht heeft, die oud gheworden zijnde, met een wind-hond, zomtijds noch bloedigh zijnde van de versche jaght, vryelick en gerustelick speelde. Hy schrijft oock ter zelver plaetse van een wild Swijn, dat met zijn Heer, en zijn honden, op het slaen en ghetuyt van de hoornen, ter jaght ghingh; en met de haze-loopers ghelijck om prijs streed, om roof te krijghen. Met zulcke, en dierghelijcke exempelen, zouden heele riemen papiers konnen ghevult werden: ons te ghelijck bewijzende, hoe vele datter aen de op-voedinghe en ghewoonte geleghen is.

Het levendigh vertoogh van die Spartaensche wet-ghever zal ons een ruyme openinghe gheven. Deze, naer het verhael van

[p. 198]

Plvtarchvs, nam op eene tijd twee jonghe honden, geboren van de zelve reud en teve: en voeden haer zoo verscheydentlick, dat hy den eenen gulzigh en slockerigh maeckte, niet anders wetende, als van quaed te doen; den anderen, bequaem ter jaght, en vaerdigh tot loopen. Daer naer op een zekere gelegentheyd, zijnde alle de Spartaners op de marct vergadert, tot beraminghe van het ghene tot de stad dienstigh was, sprack Lycvrgvs haer aen in zulcken wijze: Lacedemonische Heeren! de op-voedinghe, ghewoonte, en tucht, zijn zaecken van grooten belangh, om de deughd in het herte der menschen voort te teelen, ghelijck ick u zal doen zien, en met de vingheren tasten, zelfs te dezer uyre. Dit zeggende, brocht hy voor de vergaderinghe die twee honden, haer voor-stellende een schotel met zoppen, en een levendigen haes: een van de honden liep terstond naer den haes; en de andere viel zoo haest aen de zoppen. De Lacedemoniers en verstonden noch evenwel niet, waer hy henen wilde, of wat dit te zeggen was, tot dat hy haer zeyde: Die twee honden zijn gewonnen van de zelve vader en moeder; maer verscheydelick op-ghebrocht zijnde, is de eene een slocker, en de ander een jagher gheworden. Waer uyt doen klaerlick de meeninghe beseft wiert. 't Is alzoo:

Quo semel est imbuta recens, servabit odorem
Testa sui.

Dat is:

Wanneer een nieuw-gebacken test
Met reuck eens wert deur-droncken,
Zy houd dien zelven tot op 't lest,
Wat daer in wert geschonken.

Het moet vroegh krommen, dat haecken zal. Het rijsjen moet geboghen werden, dewijle het teer is; en het kley moet ghe-

[p. 199]

wronghen werden, dewijle het noch week is. Men ziet de hoveniers het zelve zorghvuldelick waer-nemen: wanneer zy zien, dat het teere stammeken, te zeer deur den wind gegeesselt, of deur natuere, of ander ghebreck, naer der aerden helt, zy stellen in tijds een rechte staecke daer nevens, waer naer zy het zelve buyghen, en daer aen vast hechten. De voester-vrouwen oock, wiens zorghe de nieuw-geboren ledekens der kinderen vertrouwt werden, wanneer zy de zelve voor het vier zitten en baeckeren, ziet eens met wat een noestigheyd en geduerigheyd, zy die teerlinghskens strijcken en palmen, en daer naer recht uyt-gestreckt in de windsels binden; alles, op dat de kinderkens gesterckt en gestreckt zouden op-wassen, en niet in den anderen, of in het ronde krimpen en zouden, ghelijck zy deden, doen zy noch in de moeder vlotteden. 't Is wel ghezeght: Kiest het beste leven, datter is, en de ghewoonte zal u het zelve genoughelick maecken. Consuetudo concinnat amorem. & rebus affert constantiam.

Ghewoonte maeckt, dat wy standvastelick beminnen,
Al wat, ter goeder trouw, wy slechts maer eens beginnen.

Die gezeght heeft, dat de ghewoonte de tweede natuere is, en heeft de zelve niet genoeghzaem uyt-ghedruckt: want zy is meer als de natuere, dewijle zy de natuere bestrijt, en t'onder-brenght. 't Is een geweldige en heerschende Regente: die allenghskens, dieftelick, en on-ghevoelick, haer macht in ons plant, deur een kleyn, zoet, en leegh begin: die, wanneer zy land gekregen, en in de haven onzer ziele in-geslopen is, noch om hooghe, noch om leeghe daer en is uyt te drijven. Het beghint ons met der tijd te behagen, dat ons in het beghin de hayren doet over-eynde rijzen. Beziet; de roey-slaven weenen, wanneer zy eerst in de galeye treden: maer t'eynden dry maenden zult ghy-ze daer hooren zingen, en spelen.

[p. 200]

En die de zee niet ghewent en zijn, verbleecken zelfs van vreeze in een kalm weder, wanneer-men den ancker gaet lichten; daer de matroozen, en die het storten en branden van dat schrickelick element meer-mael ghezien hebben, oock midden in 't tempeest, lacchen en vrolick zijn. Waerom zeght-men oock, dat onze ghenees-meesters ghemeenelick on-beweeght en on-gevoelick zijn, wanneer zy de arme menschen zien worstelen met de dood, en het koude sweet haer aengezicht bedecken? Is het niet, dat haer ooghen in zulcke treur-gezichten gesleten zijnde, haer herte ver-eelt wert, en on-bequaem om eenigh mede-lijden daer over te ontfanghen? Een geleert man van onze tijd bekent rondelick, van de gewoonte zoo over-heert te zijn, dat hy zoo qualick zijn handschoens, als zijn hemde zoude konnen derven: dat hy wel zonder ammelaecken, maer niet zonder een schoone servette en zoude konnen eten. Hier door heeft oock Seneca zoetigheyd en ghemack gevonden, op gheen pluym-bedde, of zachten donst, maer op een matras te slapen, die het lichaem niet toe en konde geven. En Socrates gevraeght zijnde van Alcibiades, hoe het moghelick was, dat hy dat gheduerigh ghequeeck en ghekijf van zijn Xantippe verdraghen konde: Alzoo wel, zeyd hy, als die het kerren en krijsselen van de put-raders gewent zijn te hooren, daer aen zich niet en verstooren.

Quod malè fers, assuesce, feres bene. Multa vetustas
Lenit.

Dit wilt Ovidivs zeggen:

Dat u verdriet aen-doet,
Went u, ghy zult het draeghen.
De oudheyd veel verzoet,
En doet het zuer behaeghen.

[p. 201]

't En is dan nauwelicks half-waer, dat Cvrtivs zeght in zijn achtste bouck van zijn Historien: Jngenia hominum ubique locorum situs format. Dat is: De verstanden der menschen krijgen haer vorme en ghedaente van de ghelegentheyd der plaetsen. Want hoe-wel de verscheydenheyd van de hemel-streken de Noordsche volcken wat meer dommigheyd en nevelachtigheyd over de ziele brenght; en de Zuydsche verstanden meer vreughd en wackerheyd schijnt aen te blazen: nochtans zal-men oock bevinden, dat die de zelve lucht-teughen in-trecken, en het zelve punt boven haer kruyne zien, zoo gantsch anders van aerd en geneghentheyd zijn, als de Chinesers en de Canibalen. Ziet maer aen het teghen-strijdigh onderscheyd van die van Athenen en Lacedemonien. Het waere veel moeyelicker te vinden, waer in zy over-een kommen, als waer in zy verschillen. Ende om buyten ons Eylandeken niet te gaen; verghelijckt maer eens de Moeder-stad van Zeeland met haer kloeckste dochter, die de Flesse draeght, al-waert ghy zoo dick-huydigh als een buffel is, noch zout ghy het onderscheyd wel tasten. Neen vrienden, 't en is den hemel-beer, noch het Portugijsche kruys te wijten, of danck te weten, dat wy dus of zoo ghestelt zijn, maer byzonderlick (Godes vingher nerghens uyt-sluytende) de op-voedinghe en de ghewoonte. Voedsel en duer passeren de natuer. Zoo dat Diogenes zoo vremd niet en was, wanneer hy, een jongen ziende, die zich on-eerlick en on-behoorlick aen-stelde, zijnen meester met een stock te keere ghingh, hem scherpelick en tastelick af-vraghende, waerom hy den jonghen niet anders onderwezen hadde.

Jstos animi igniculos, seminaria ista,
Queis sevit agros ingenij beata rerum
Natura parens, studijs augescere par est.
Aut splendor abit, perditus aerugine tetra.

[p. 202]

Dat is:

De voncken die Natuer in onze jeughd doet gloeyen,
Het zaed, daer met het veld der zielen is bespreyt,
Js reden, dat wy staegh deur vlijd en konst doen groeyen;
Of anders, door een roest, de luyster neder-leyt.

't Is qualick ghezeyt: kinderen magh-men winnen, maer niet zinnen. Want hoe-wel wy alle gaven den Vader der lichten schuldigh zijn; nochtans dewijl het hem ghelieft in de zeden-werckinghe den dienst der Ouderen te ghebruycken, zoo ghelden te dien aen-ziene deze spreeck-woorden. 'T appelken smaeckt ghemeenelick boomigh. Lo que en la leche se mama, en la mortaja se derrama. Verstaet: Dat met de melck wert ghezogen, wert in het dood-kleed ghedroghen. Lo que se aprende en la cuna, siempre dura. 't Is te zegghen: Dat in de wiegh wert gheleert, wert nimmers geweert. Spaignien heeft hier wel op ghelet. Lo que el ninno oyo en el hogar, esso dize en el portal. Dit gheven zy te kennen: 'T kind zeght aen de poort, dat het aen den heyrd hoort.

Het waere wel te wenschen, dat veel ouders dit wel ter herten naemen, en met meerder voorzichtigheyd de eerste trecken van dat groote tafereel der zielen wisten te haelen, waer uyt de hope van het geheele stuck kan af-genomen werden. Maer wat ist?

Die aen-geboren zucht, die d'ouders hert toe-draghet
Aen die, die van haer lijf en lend'nen zijn ontfaen,
Is zoo on-matigh groot, dat wat een kind maer vraghet,
Het wert van stonden aen van d'ouders toe-gestaen.

Vele beklaghen haer over de on-ghehoorsaemheyd van haere kinderen, en weten die, met groot leedwezen, van vele on-ghehoorde feylen te beschuldighen: maer zoo zy beyde voor een onpartijdighen richter ghestelt wierden, ick meene de kinders, in re-

[p. 203]

conventie kommende (ghelijck de pleyters spreken) haere ouders on-ghelijck meer beswaren zouden.

'T is te wonder van de mensch,
Als hy kinders heeft naer wensch,
Die hy, door veel biddens kracht,
Van den hemel heeft ghebracht,
Dat hy die, zoo flauw en koud,
Laet verwoesten on-ghebouwt.
Daer wy nochtans van gheboort,
Niet als on-kruyd brenghen voort.
Kley en wert gheen aerden vat,
Dan gheweycket in het nat,
En met voeten dicht betre'en,
En met handen vast ghekne'en,
Tot het, in een vorme-hout,
Snel-gheswindigh wert ghedouwt,
Tot het, door het vier verhert,
Zoo een zeker maecksel wert.
En vertrouwt ghy, dat uw kind,
'T welck ghy teer, en ledigh mint,
Zonder yets daer toe te doen,
Kan ontfanghen goed fatsoen?