Emblemata of Zinne-werck

[p. 101]

Emblemata XIII.

Ledigh en laf, een levend' graf.

Ghy klaeght, ô mensch! vergeefs, van zoo veel quae ghebreken,
Die diep tot in het mergh van uw ghebeente steken,
En drijven heen en weer. de voort-komst van dit quaet,
Niet uyt een vremd gebroet, maer uyt u zelf ontstaet.
Ghy dertelt al te veel, en boelt met loome perten,
Jn leegheyds vruchtbaer schoot, baer-moeder van veel smerten.
Vraeght ghy, waerom ons hert een nest des duyvels wort?
't Is dat het leegh en laf, zich tot geen werck en port.

[p. 102]

Wt-legghinghe.

De leuyaerd, zeght een vernuftigh man van onze tijd, en is niet anders als een koude aerde, gemenght en geweeckt in slapende water, en die niet van de mensche en heeft, als de ghedaente en de spraecke. Het aerdsch ghewichte zijnes lichaems treckt de ziele neder, en verhindert hare gheestelicke vlucht ten hemel; waer toe zij niet minder geschapen is, als een vogel om in de lucht te vliegen. Alle zijn leden zijn gelijck verkleunt en stijf van koude, gheen ander beweginghe noch leven hebbende, als die de natuerlicke nood in-blaest. Aerde is hy, en zoo heeft hy oock aerdsche loomigheyd: de ziele en streckt hem nerghens toe, als om hem van haestighe wrottinghe te bewaren. De stroom-wateren, en alle loopende rivieren, brenghen vaste, gezonde visschen voort: maer hy als een vuyl en stil-staende poel, en broet niet anders als vorsschen en padden, en watter meer is van zulcke on-ghedierten. Wt de stanck van wrotte, morassche wateren, wort de lucht verghiftight en verpest: maer deze droom-poel schiet zijn quaede lucht door ziele en lichaem, en smoortse te zamen door zijn vette dompen. Eyndelick, als hy wel ghezien, en door-zien wert, ghy zult hem bekleedt vinden met een uytterlicke ghestalte, die op een mensche treckt: maer de wesentlicke vorme, daer van een mensche benaemt wert, zal hem t'eenemael ont-breken.

Laet ons dan, tot ons ghebruyck, het leven en on-bedrijf van deze wan-schepsels wat naerder aen-mercken: op dat wy, door haer ont-ledinge, verschrickt zijnde, onzen gheest te beter mochten ont-roesten, en de lemmer onzer ziele klaer houden, teghen alle aen-spronghen, die door de ledigheyd en doen-nieterye veroorzaeckt werden.

[p. 103]

De leuyaerd, zeght de wijze Koningh, steeckt zijn hand in de schotel: hy en brenghtse zelfs tot zijn mond niet weder. Ziet daer alreede een schoone thoon-ploye van dit stuck wercks! het magh misschien, in, of, voor dien tijd, ghebeurt zijn; dat yemand van die leuye buycken, hem zoo over-smeert en verbrast heeft, door langhe zitten, dat zijn ooghen, door een laffe slaep, bekropen zijnde, zijn hand in de schotel ghebleven is: of wel, dewijle hy, met ydele zinnen, de kruymen op tafel telde, vergat hy misschien, dat zijn hand in de schotel was, of en mochte de pijne niet, om die daer uyt te trecken. Zulcke beesten vind-men genough, die anders gheen zorghe en hebben, als om gheen zorghe te hebben; en dien alles genough is, om quabzigheyd en on-lust te verwecken. Men vind-ter, die tot de middagh in haer pluymen uyt-ghestreckt ligghende, gheen ander bezigheyd gehad en hebben, als om te verzinnen, hoe dat zy haer uren best verquisten zullen. Hebben zy noch yet anders ghedaen, 't is dat zy de witte pleckxkens van haer naghelen over en weer-over, ghetelt hebben; of, in de strepen en quasten van haer bed-stede, eenighe mannekens, of vremde beeldekens ghezien hebben; of, dat zy in de ruyten van haer vensters, ick en weet wat orden, of parcketjens ghemerckt hebben, die zy in haer hof, dien zy niet en hebben, noch oyt hebben en zullen, te passe willen brenghen.

Ick spreke van niet-doenders; maer neen, het zijn wel on-moetighe veel-bedrijvers, die groot belet en zorghe baeren, daer zy gheen en vinden. Dareom onder-zoecken zy dick-wils by haer zelven, wat orden, wat beleyt zy ghebruycken zouden, zoo zy Princen of Koninghen waeren. Daer verhit haer koude aerde, en stellen haer ghelijck in het bezit van een Konincklick paleys, dat zy in haer herssens ghetimmert hebben. Een groot legher van aller-ley wan-beelden werden daer voor haer vier-schaere gedach-

[p. 104]

vaert. Zy knoopen en ont-knoopen wel vijf-en-twintigh mael de zelve zaecke: en als het al wel over-dacht en genoemt is; het is een groot beslagh van moeyelicke beuzelinghen, die niet moghelick en zijn te vinden, of, in de natuere ghestelt te werden. Wel te rechte, zeght de wijsheyd; De wegh des leuyaerds is als een dorn-hegghe. Hy verstrickt en verwickelt hem in zijn eyghen garen; en daer hem andere in ruste laeten, prickelt hy zijn ziele, met pijnelicke doornen, die zijn mis-drachtighe vruchtbaerheyd gestadigh uyt-werpt. Niet zoo vremt, of verre van den anderen ghelegen, dat deze meesters niet te zamen en doen loopen. Haer macht en begrijp is zoo groot, dat zy in een ooghen-blick, oost en west, en alle de hoecken des weerelds te zamen binden.

...Velut aegri somnia, vanae
Finguntur species.

Niet anders, als wanneer een man,
Die door de koortse niet en kan,
Yet heb'licks dincken, droomt en ziet,
Van als, dat door zijn herssens vliet.
'T welck als het al is t'zaem-ghebracht,
'T is maer een ydel wan-ghedacht.

Maer ziet wat een on-gheluck en ghevaer deze menschen over het hoofd hanght. Het is on-moghelick, dat de ziele, een eyndelooze beweginghe zijnde, te eenigher tijd, ledigh of werckeloos blijve. Zy is, ghelijck een molen, die gestadigh maelt, al watter in-gebracht wert: werpter yet goeds in, zy zal u oock goed meel, dat is, goede gedachten weder-gheven: maer zoo zy oock ledigh is, zy zal ghelijck een ydele maghe, allerley quaede vochtigheyden naer haer trecken. Van wicken en linzen komt noyt gheen

[p. 105]

tarw-meel; soo ist on-moghelick dat van ydele gedachten, yet goeds zoude voort-spruyten. De genees-meesters verhaelen, dat de vrouwen, noch reyn zijnde van eenigh mannelick gezelschap, zomtijds wel een on-geschickte klomp vleeschs voort-bringhen: maer om een wel-geschapen vrucht te baeren, is diens gemeenschap van noode, dien zy tot een hulpe ghegeven zijn. Alzoo ist met onze gheest: want zoo hy hem-zelven alleen ghelaeten werd, hy ontfanght, ick en weet wat af-grijzelicke lompen, die uyt het zaet des duyvels gestremt en geronnen zijn. Hy moet met eenighe bezigheyd om-zet werden, die hem als een toom dwinge en weder-houde: anders zal hy dwersch velds loopen, tot dat hy dijck vinde, of hem-zelven verlieze.

Want nerghens is de man, ghewis,
Dewelck' in alle plaetsen is.

Een ledigh mensche is het wit en de schiet-pinne des duyvels; of wilt ghy zachter woorden hebben, zijn bedde en oor-kussen. Gheeft den duyvel gheen plaetse, zeght de Gezant des Heeren. Maer deze ruymen alles wat zy konnen, op dat dezen boozen Gheest gheen plaetse en ont-breke. En daer deze in-komt, daer volght het volle heyr-legher van allerley vuyle gebreken.

.....si non
Intendas animum studijs, & rebus honestis,
Invidiâ vel amore, vigil, torquebere.

Dat is:

Zoo ghy met goed ghepeyns, en eerelicke dinghen,
Dijn gheest niet bezigh houd, en op u zelven let;
De vleeschelicke liefd' en nijd zal u bespringhen,
Wanneer ghy ledigh waeckt, gedoken in uw bet.

[p. 106]

Merckt; zoo langhe hem Salomon bezich hielt, met de zaecken des rijcks te bestieren, en zijn paleysen te bouwen en te vercieren, en leest-men niet, dat hy den Heere tot gramschap verweckt heeft: maer zoo haest als hy gerustelick zijn ghenuechte wilde nemen, van alles, dat hy door langhen tijd, en neerstighe zorghe, gemaeckt en bekommen hadde; is hy, door de ledigheyd, in alle on-tucht en af-goderye vervallen: waer door hy ons noch on-zeker gelaeten heeft, wat wy van zijn zaligheyd te ghevoelen hebben. Zijn Vader oock te vooren, die anders een man was naer Godes herte, ledigh, naer den middagh, op het gewelf van zijn Konincklick paleys wandelende, heeft hem, door een zorgelicke sprongh, in de schoot des duyvels geworpen, dien hy nochtans van herten vyand was. Want hier door is veroorzaeckt dat schendigh over-spel, en die schrickelicke moord van dien Edelen Ridder, diens vrouwe hy mis-bruyckt hadde.

Quaeritur, AEgijstus quare sit factus adulter?
In promptu causa est: desidiosus erat.

Dat is:

Vraeght yemand, door wat re'en, Egijstus gingh bedrijven
On-tuchtigh over-spel, de moeder van veel leed?
De oorzaeck is ghereet, ick zalz' u hier oock schrijven;
Om dat hy ledigh was, en niet met al en deed.

Cato placht te zegghen, dat de menschen, mids niet doende, leeren quaed doen. Iae zelfs het niet-doen mach wel, met reden, quaed-doen genoemt werden. Want daer door wert de tijd on-nuttelick verquist, die on-weder-roepelick achter-blijft, en met geen gelt te koopen is. Hierom wert oock de leuyaerd, door een aerdige spotterye, de rijckste man des weerelds genoemt, dewijle hy zoo over-vloedigh rijck is van den tijd, het kostelickste

[p. 107]

van alle dinghen, dat hy niet en weet, wat hy daer mede zal uyt-rechten. Maer die tijd zal eens kommen, wanneer hy zoo arm van tijd wezen zal, dien hy nu met de schouderen wegh-stoot, dat hy naer een kleyn gedeeltjen zal zuchten, op dat hy berou mocht thoonen van zijn verquistinge, en het zal hem geweygert werden.

Daerom is noch eenighzins te verschoonen de beuzelachtige bezigheyd van de Keyser Domitianvs ; welcke zijn vermaeck nemende in de vliegh-jacht, hadde veel liever de vliegen met pijne te doen vergaen, dan zijn herssens in ledigheyd te doen verdwijnen. Hier door mocht hy misschien zijn verstant noch oeffenen, en al ziende leeren, hoe on-scheydelick alle gedierten aen-kleeft, de pijnen te vlieden, en de vernielinge der natuere te schricken. Hoe-wel het meer te vreezen is, dat hy hem zelven daer door, gelijck in een schole geoeffent heeft, om alle wreedheyd on-bewegelick te bedrijven. Want de ledigheyd zonder leeringhen, als men zeght, is een dood, en begravinghe van een levendigh mensche. Die niet alleen schuldigh en is, rekeninge te geven van zijn doen, maer oock, aen d'ander zijde, van zijn niet-doen. Want de Heere wilt, dat wy altoos bezigh zijn, op dat de vyand ons niet ledigh en vinde. Hy en veroorloft ons gheen oogen-blick tijds in niet-doenerye te besteden. T'allen tijde van den daghe gaet hy uyt, als een bezorghsaem acker-man, om aerbeyders in zijnen wijngaerd te zenden. Het vat dat vol is, of gebezight wert, en zal niet fustigh of stinckende werden. Zoo en zal oock onze ziele in on-reynigheyd niet vermuffen, zoo wanneer wy de zelve niet ydel en laeten. Let maer eens op de schade, die de ledigheyd maeckt in lichaemelicke dinghen, en besluyt daer uyt het groot gevaer, daer in de leuyaerd zijn ziele stelt. Alle de Elementen bederven, zoo wanneer die niet zomtijds beweeght en geschut en werden. De aerde, die niet geoeffent en om-geroert en werd, zal onder vunstigh

[p. 108]

en verrot werden, of immers distelen, doornen, en allerley ontkruyd uyt-werpen. Het water vergadert vuyligheyd en stanck, zoo wanneer het stil-staende in zijnen boesem gesloten blijft. Daerom wert noch gezeght van die gene, welcke een stil en ghezet wezen hebben, en het herte tot allerley on-tucht over-gegeven: Slaepende wateren, stinckende wateren. De lucht, die niet altemets, door de winden, door-blazen en gezuyvert wert, zal lichtelick peste en andere on-gezondheyd uyt-broeden. Dit merckte Marcvs Varro , te Corcijren wezende, tot groote nuttigheyd van alle de in-woonders, alwaer de ziecte (die-men zoo door uytnementheyd noemt) zoo heftelick woede en voord-liep, dat weynige huys-ghezinnen daer vry van waeren: want ziende, dat alle de deuren en vensteren, naer het Zuyden gekeert waren, heeft de zelve doen stoppen, en in het Noorden stellen, op dat de lucht tot allen tijden te beter mochte beweegt en verandert werden: en heeft alzoo de zieckte verdreven, en in het toe-komende, een voor-hoedsel gevonden. Het vier zal ooc wegh-smelten en vergaen, zoo wanneer-der stoffe ont-breeckt, om zijn brandende kracht te voeden. Een huys ooc, dat ledigh en on-bewoont gelaeten wert, vervuylt in hem-zelven en vervalt. Men zal oock zomtijds mercken, dat daer spoken, en vuyle nacht-gedrochten vergaderen, als in een plaetse, die met haer on-reyn gestalte recht over een-komt. Alzoo wiert die beseten mensche, daer van in het Evangelie gewaeght wert, van de duyvel, naer de graven ghedreven, daer niet als ysselicke ledigheyd, en half-geteerde riften en laeghen. De schepen en schuyten, die in de havens, of aen land in on-gebruyck gelaeten werden, slijten en vergaen veel eer, als die geduerigh in't vaeren gehouden werden. Alle bergh-wercken, ghesteenten, werck-tuyghen, konsten, wetenschappen, krachten, verstanden, en watter meer genoemt kan werden, zijn eer van de ledigheyd, als van de oudheyd des tijds verslonden.