Emblemata of Zinne-werck

[p. 9]

Emblemata II.

Het Houw'licks bed zy onbesmet.

Als ghy, twee-eenigh, zijt, door echten band, gesloten
In 't geen uw brandigh hert tot heyligh water leyd,
Al-eer ghy noch de vrucht des houw'licks hebt genoten,
Doe by u zelf beloft van eeuwigh eerbaerheyd.
Het houw'licks bed en is geen goot' van vuyle lusten,
Maer daer, die 't wel gebruyckt, elck een in maeghdom blijft.
Als ghy dan, beyd' bedeckt met eerbaer root, gaet rusten,
Zie dat ghy dan te zaem geen over-spel bedrijft.

[p. 10]

Wt-legginghe

Wie en ziet niet, met innerlicke verwonderinghe, de groote zorghe, die God de Heere gebruyckt, om zijn volck, de ware kinderen Israels, tot reynigheyd en heyligheyd des levens, aen te leyden? Ghetrouwde en on-getrouwde, mans ende vrouwen, waeckende en slapende, een yeghelick is zijn zuyverheyd en reyninghe voorgheschreven. Hoe anders? hy is de heyligheyd en de reynigheyd zelve: hy wilt dan oock met reden, dat wy heyligh zullen zijn, ghelijck hy heyligh is. Zulck een vader, zulcke kinderen. En om de waerheyd te zegghen; isser eenighe deughd ter weereld, die den mensche ghelijck ver-enghelt, om niet te zegghen vergodet, 't is de reynigheyd, en eerbaerheyd. Een deughd zoo hemelsch, en over-prijzelick, als zy op der aerden zeldsaem, en schaerselick te vinden is. De menschelicke natuere schijnt gekneet te zijn in den trogh van vleeschelick bedrijf, en ghebacken in den oven van vierighe lusten. Een machtelooze zieckte, een dulle koortse heeft haer wezen gheteelt: en zoo baert sy noch stadelick stinckende sweet, en on-reyne hitte; ick meene vleeschelicke ghedachten, en gheestelooze redenen. En hoe zal oock yemand wijn-druyven van doornen, of vijghen van distelen lezen? alzoo en wachte niemand van een natuerlick mensche, die uyt den bloede, of uyt den wille des vleeschs, of uyt den wille des mansch gheboren is, dat van hem eenige matige reynigheyd, in woorden, of in wercken voort-komme.

De wijsheyd des hemels, om deze on-geregeltheyd eenighsins te breydelen, en ons ten desen aenziene oock in te scherpen, hoe dat wy onze vaten heylighlick bezitten zullen, heeft den houwelicken staet verordent, waer in de mensche, een met eene zijnde, de on-ghetoomde uyt-spronghen des vleesches mochte bepalen,

[p. 11]

en ghelijck een dam schieten, op dat wy niet af en weyden, buyten het veld en de ghemeet-taelen, die ons zijne voor-zienigheyd ghelieft toe te eyghenen. Hier en sluytet niet, twee meesters op een winckel, twee groote masten tot een schip, te hebben: hoe-wel de Oud-vaders, onder de wet, deur een grove swackheyd, haer zelven hier in leelick mis-grepen hebben.

Evenwel, wanneer nu yemand, in dit gewijde perck, van boven ghestelt is, en moet hy zich terstont niet in-beelden, dat hem daer een missinck bereyd is, om zich zelven, als een vercken, zonder schaemte, zonder voor-hoofd, daer in te wentelen. Hier zijn oock wetten en palen gehecht, die een wel-gebouwde ziele Godvruchtelick moet waernemen. Maer ick en kan maer half-monds, en tusschen tanden hier van spreken, om gheen oly, in plaetse van water, in't vier te gieten. Zoodanigh is de guytery der menschen, dat zy oock zom-wijlen, de bestraffinghe der zonden, tot aenritssels ghebruycken. En, om dit, int voor-by-gaen, niet achter te laten; 't en is niet langhe ghebeurt, dat een over-treffelick Leeraer, hebbende een deur-wrochte Predicatie, op het verbod, Ghy en zult gheen over-spel doen, nauwelick en heeft konnen ont-gaen, of hy zoude daer over berispt, en heftelick aen-getast gheweest zijn, als ergernisse, en ont-stichtinge gegeven hebbende: daer hy, mijns oordeels, zulck een gheleerde voor-zichtigheyd gebruyckte, en alles zoo Godvruchtelick voor-stelde, alsser van een geestelick ghemoed, en een wel-sprekende tonghe, konde verwacht werden. 't Is, als de heylighe letters zegghen: Alle dinghen zijn den reynen reyn; maer den on-reynen, en on-gheloovighen en is gheen dinck reyn, maer oock haer ghemoed en ghewisse is on-reyn.

Het houwelick dan, naer den val, wert in het meeren-deel der menschen, ver-oorzaeckt, of beter ghenoodzaeckt, door de on-verdraeghzaemheyd van de scherpe prickelen des vleeschs, die

[p. 12]

haer byzonderlick, in haer meeste kracht openbaren, wanneer de hooghe jaren het lichaem noch niet verswaert hebben, noch de gheestelicke weder-gheboorte de zelve ghenoeghzaem verstomt heeft. In zulcke ghelegentheyd ghelt de zet-reghel van dat groote vat des Heeren: Ist dat yemand hem niet en kan ont-houden, laet hem trouwen; want het is beter te trouwen, dan te branden. Evenwel zoo moet die heylighe staet gebruyckt werden, niet tot uyt-blusschinghe van onze natuerlicke warmte, maer tot verkoelinghe van on-matighe hitte; niet tot vermoeyinge van onze leden, maer tot matige verquickinghe; niet tot uyt-merghinge van ons eerstboortighe zap, maer tot temperinghe van den over-vloed. Reyne ooren zullen my goedichlick dragen, en noch hare nuttigheyd wegh-draghen: maer die bevleckt is, dat hy noch bevleckt werde.

Wie kan dan lijden dien heyl-loozen roem van die on-besneden monden, die niet en laten in alle ghezelschappen uyt te tuyten, de beestelicke on-gebondenheyd, die zy, binnens gordijns, gebruycken? die daer durven met volle kaken uyt-spouwen de onmenschelicke krachten van haer kriele dertelheyd: dat is, die durven roemen hoe verre de beesten in vuyligheyd van haer overwonnen werden.

Quis furor est, quae nocte latent, in luce fateri,
Et quae clam facias nocte, referre palam.

Dit is de zin van die heydensche Poeet:

Wat grooter razerny, wat dulheyd ist, te noemen,
Het geen de nacht verbergt, jae 't zelf in't licht te roemen:
En't geen ghy, on-betuyght, in 't duyster hebt ghedaen,
Daer van te doen, voor 't volck, een openbaer vermaen.

Deze gheven nochtans voor, naer den ghemeynen zangh van zulcke voghels, dat het voornaemste ooghe-merck van haer hou-

[p. 13]

welick, dit is, dat zy mochten kinderen teelen, en erfgenamen nalaeten: maer dit is veel eer de handen aen zich zelven schenden; den boom te dooden, op dat hy vruchten voort-brenghe. Wie en weet niet, dat onze eeuwe verscheyden van zulcke dood-slaghers ghezien heeft? En waer van kommen oock die menichvuldige ghebreken, die de kinders, hier en daer, van haer gheboorte medebrenghen; als dat die arme onnoozeltjens betalen moeten de schult van haer ouders on-ghetemperheyd. De fonteyne van alle reynigheyd heeft uyt-druckelick eenighe tijden uyt-ghekeurt, op welcke het on-gheoorlooft is, tot zijn vrouwe te naecken: maer wie zal mij wijs maecken, dat deze wet, by onze menschen, niet en is af-geschaft, als ick de redenen hoore, en de uyt-wercken bemercke, die in niet weynighe kinderen te zien zijn. Daerom en hadde Diogenes geen on-recht, als hy een on-tuchtigh Iongelingh verweet, dat zijn vader hem, droncke zijnde, gheplant hadde. En de Carthagineesche wet wert van Plato verhaelt en ghepresen, de welcke opentlick verboot, dat niemand zich verstouten zoude, om wijn te ghebruycken, wanneer hy vooren hadde de houwelicksen schuld te betalen. Gewisselick, daer is zeer veel aen gheleghen, niet alleen int byzonder, de ouders en de kinderen, maer oock de gheheele regieringe, daer wy onder leven. Lycurgus, de wet-ghever van Lacedemonien, ghelijck vele ander dinghen, heeft oock hier in, zorghvuldelick voor-zien. Dit was een van zijn staetsche wetten; De nieuw-getrouwde man zal gestolen tot de bruyd kommen, en kortelick weder tot zijn vrienden keeren. Hy en gheeft den Bruyde-gom gheen vryheyd, tot zijn nieuw-ghtrouwde Bruyd te kommen, wanneer 't hem zoude moghen lusten, of oock by haer te blijven, zoo langhe, als 't hem zoude goed duncken; maer hy ghebied dieftelick en bedecktelick by haer te kommen, zonder tabernakelen te maecken, of aen de

[p. 14]

bed-tijcke te blijven hanghen. Dit zijn de woorden, die Plvtarchvs in de Grieksche tale ghebruyckt: De Bruydegom niet swaer van wijn, noch door wel-lustighe leckernyen over-laeden, maer nuchterigh en matigh zijnde, quam met schaemte en vreeze tot zijn echte Bruyd; en ont-doende haren maeghdelicken gordel, lichte haer op, en droegh-ze op het trouw-bedde, alwaer hy weynigh tijds blijvende, weder-keerde naer zijn maeghschap; gaende slapen, daer hy van te vooren altijds ghewent was. Het welcke gheenen kleenen tijd en duerde, maer de zommighe vol-herden daer in zoo langhe, dat zy haer vrouwen noyt by daghe en zaghen, tot dat zy al eenighe kinders van haer geteelt hadden. Het welcke van yemand in verwonderinghe ghetrocken zijnde, is hy van Lycvrgo met deze andwoorde vol-daen gheweest: Dese dinghen strecken hier toe, op dat de mannen kloeck en sterck van leden zouden blijven, van gheen volte of verzadinge vermoeyt; maer dat de liefde altijds jeughdich en groen blijvende, zy kloecke en wel-ghebouwde kinderen, voor de Republijcke mochten voort-brenghen.

Maer hier op zal my yemand voor-werpen, ghelijck dat oock t'anderen tijde ghebeurt is, de woorden van den Apostel Paulus: De vrouwe en is haers eyghen lichaems niet machtigh, maer de man: desghelijcks en is de man oock zijns eyghen lichaems niet machtich, maer de vrouwe. En ont-houd malcanderen niet, het en ware uyt beyder bewillinghe, tot eenen zekeren tijd, om u tot vasten ende bidden te voeghen: ende komt wederom te zamen, op dat de Sathan u niet verzoucke, om uwer kranckheyd wille. Hier uyt besluyt een Venus dertelingh, dat-men zich zelven plotselick mach storten, en wentelen in de vleeschelicke vereeninghe, zonder wet, zonder mate: en dat dien volghende, een van beyden zoo ghenegen zijnde, de andere daer toe het lichaem moet leenen, zonder weygheringe ofte teghen-spreken. Maer hoe wert dit zoo vleeschelick verwrongen,

[p. 15]

en verkeerdelick by den hayre ghetrocken? de heylighe man en spreeckt niet, in het laetste veers, van de houwelicksche vergaderinghe; maer hy laet alleenelick toe, dat man en vrouwe, een dack, een tafel, een bedde ghebruyckende, by wijlen haer zelven, voor een weynigh tijds, en uyt beyder bewillinghe, van malcanderen moghen af-zonderen, op dat zy door die onderlinghe ghemeenschap, in haer Godvruchtigh voor-nemen niet ghestoort en wierden, maer te beter mochten waecken, ende in-ghespannen zijn tot alle heylige bedenckingen, ende Godvruchtige oeffeningen. 't Is oock zoo, dat twee echte en wettelick gehechte luyden, aen malcanderen zoo nauw en vastelick vereenight, en ghelijck door den anderen gemenght en vervormt zijn, dat zy, ghelijck een lichaem maeckende, alle de leden ghemeen, en gheen eygen en hebben, daer zy alleene meesterschap zouden over ghebruycken. Des mans leden kommen de vrouwe toe; zoo doen oock der vrouwen leden den man. Maer niemand en is zoo opperlick meester van zijn leden, dat hy de zelve mach misbruycken, naer zijn in-beeldinghe, en wel-ghevallen. De Keyserlicke wetten hebben over zulcke wel strenghe straffen in-ghevoert, ghelijckformelick den woorden Gods, en de billickheyd van alle goede reden. Zeer wel zegt Martialis:

Scire suos sines matrona & femina debet
Ne vagus a thalamis conjugis erret amor.

Het zy my geoorlooft, een weynigh by de over-zettinge te vougen:

Een vrouw, in echt ghetrouw, die moet haer eynden weten,
Op dat haer bed-ghenoot van haer niet af en dwael:
Zy moet oock niet haer schuld, uyt lust des vleeschs, af-meten,
Op dat zy niet haer mans, en Godes haet en hael.

[p. 16]

Daerom en wert oock niet gepresen de Ketterye, die in Afrijcken, ten tijde van den Oud-vader Avgvstinvs verzint en in-ghevoert wiert, van een soorte van breyn-ziecke menschen, die Abeliten ghenoemt wierden; om dat zy hielden, dat Abel, van zijn broeder Cain, vrouweloos, en kinderloos gedoodet was. Dese trouwden wel vrouwen, maar en bekenden-ze niet. Elck een van haer, op dat oock haer geslachte verjaeren, en vereeuwen mochte, nam tot zich, als eyghen kinderen, een knechtjen, en een meysken, oock met dit bedingh, dat zy haer oock noyt, met yemand vleeschelick vermeghen zouden. Deze maeckten zy erfghenaemen van haer naem, en alle haer goederen. Het welck zy lichtelick konden doen; dewijle allesins veel arme luyden gevonden wierden, die dit voor een groot gheluck achteden, van de sware last der kinderen verlost te werden, en de zelve in een eerlick bezit van goede middelen ghestelt te zien. Maer waer heeft de Here zulcks gheboden? jae waer heeft hy oyt zulcks toe-ghelaten, dat het voornaemste eynde des houwelicks, het welck is, naer zijne in-stellinghen, wassen en vermenichvuldighen, zoude alzoo vergyheefschs, en vruchteloos gemaeckt werden? Daerom wiert oock Onam van God de Heere metter dood ghestraft, om dat hy het zaed, dat zijn swagerinne toe-quam, liever op der aerden wierp, als dat hy, daer door, zijns broeders naem, en aen zich zelven nakommelingen verwecken zoude. Is yemand zijner lusten machtigh, dat hy-ze dan niet en terghe: kan hy zonder vrouwe leven, dat hy-ze dan niet en trouwe.