Mosalect. Bloemlezing uit de Limburgse dialectliteratuur

[p. 231]

Krismès op den haof
Merkelbeeks

Verwaerd van auerdom en geboewd in 'nen tied, wie de brikke nog sjeif en ongeliek gebakken woorte, loug den Haof in ein sjoon vergaete dèl. Aan de huik van de moere en van de baog van de hoogronj paort grieze Kundersjtein, om de vinstere Naemsje blauwe, waor de ganse boew eine bonk kracht en sjtirkde. Hae loug dao wie ingeliest in zien bongerde, die langs de berg omhoog krope bès wo de gewanje* begoste. Hiè, zo kort aan de Dutsje zelfkantj in de Ongerbenk koum nemes om de natoer te bewonjere, want Valkeberg, wo 't in de zomer vol vraeme zout, waor te wied aaf.

De zomer waor noe al ei paar maondj vergaete. De bongerde hawen hun lèste fruit aafgegaeve: de kraes-paere, de grauw-zoere en de late bèllefleure. Dat waor hauf October gewaest. En daonao hawe ze krek wie de busj gael en bontj gesjtange, de lèste sjoon daag van dae maondj, wie de kroenekrane in 'n aeg* euvertrochte mit hunne vraeme roup, dae dich door de zeel gong. Rondj Allerhèlge haw de sjtorm gebaljoend om den haof en hae waor gevare wie 'n wilje door de canadasse en de hoog paerboum; alle bontje blaar haw hae mitgevuird en noe louge ze mit huip opein langs de däöre hègke tot in de aope vore van de gewanj toe.

't Waor noe daags veur Krismès en 't gong taengen den heiligen aovend. Helmus sjtong a gen paort en keek effen nao gen locht in of de eesjte sjtarre nog neit koume baoven de Lang-Dèl. Dao kiekste ummer haer es de Kristaovend aabrikt, want dà sjienen de sjtarren angesj es wie gewènd. In de bongerde reip 'nen uul en 'nen angere wiet achter de berg in de bosj gouf 'm anjtwoord. De locht waor klaor sjtaolblauw en Helmus hauw al taengen de sjeper gezagd, dat 't 'n vreisnatoer woord.

Jao, op den haof waor nog 'ne sjeper en men holj nog 'n trôpke sjaop, 't ènnig köd in wiejen omtrèk. Vruiger, wie men in dit landj de braoke* nog kantj, haw jeder haof ziè köd sjaop.

Dao koum just Tis, de sjeper, a getóffeld euver de luif nao de paort ónger mit sjoon gewiksde klompen aan. De haufesje sjtong a gen deur en zagt: ‘Tis, doe wits, da's te mich nog ein gaus mos plökke en ei paar knien aafdoon en daorom blief neit te lang’. ‘Tis geit zich biechte’, dacht den haufe, wie 'r zoug dat de sjeper den dikke sjtieve jas aanhaw en de sjaal om. De knechts gekden altied mit dae jas van Tis. Dae kos-te rechtop op gen aerd zètte en dà zagte ze: ‘Tis, höbs-te den eike jas weir aan?’ Da griemelde Tis get tösjen gen tenj van: ‘Jonge, geer wit neit wat werm is’. Noe zagt 'r taengen den haufe: ‘Meister ich wol mich noe mer biechte gaon veur miene Krismès. Dezen nacht, es geer allemaol nao de Krismes wilt, mót toch eine van de mansluuj heim blieven óm den haof te beware; ich gaon dan later nao de kirk. Ich höb mennige keer geheurd, dat just in den heilige nacht op einzaam häöf get gebeurde, es hoes en vee allein gelaote woord’. Helmus keek 'm aan; de sjeper waor al dartig jaor op den haof: ein troew zeel, die den haufe dei dènke aan de herdesj và Betlehem.

De sjeper gratsjelde langs de bongerd de berg euver. Eesjt proemde-n-hae get euver zien zunj; dat waor neit zo väöl dat Ouze Leiven Heer erg kaod kos op 'm zin. Hae waor einen awe minsj en prakkezeirde dèk, es 'r bie zien sjaop waor, euver dood en laeve. En jedes keer, es 'r aan de biechtsjtoul zout, dacht hae dat 't waal èns de lèste aafraekening kos zin hie op de welt. De pesjtoor kantj 'm và bènnen en và boete. Dae wèst, dat Tis neit väöl groter kaod dei, es dat 'r waal èns i sjlaop veil onger de rozekrans

[p. 232]

of den hondj ei saort vlouk haw naogesjikt es dae zich te boete góng en neit loestere wól. Wie Tis al waeg-gaons* gezeen haw, dat 't weir waor wie gewènd, zuchde-n-hae ei paar maol deip. Mer doe dacht 'r weir aan den heilige nacht, dae komme ging euver de welt en in ziene awe kop begos 't te zinge, wat 'r lang geleie mit gezongen haw. Wie gong 't ouch weir: ‘Adeste fideles...’ Wieër koum hae neit. En dan op 't ènj ‘Venite, adoremus!’

Noe waor hae de berg op en va wiets zoug 'r 't kirkske sjtaon, dat dao zeker al eeuwe sjtong mit de aw graafkrutser d'r om haer và luuj, die lang dood waore en ouch mennige keer dezen heiligen aovend belaefd hawe. Tis dacht a get, wat 'm zie vader, wie 'r nog ei kindj waor, dèkker op Kristaovend vertèld haw: ‘In den heiligen nacht zou just om twelf oere - ei moment mer - alle water op de welt wien zin. Dat zou èns 'nen awe sjeper in Italië of dao irges höbben óngervónge, wie 'r aan ein bron wol drènken op die oer’.

Krek wie Tis dat i gene kop sjpeelde, koum de kaplaon 'm taengen mit ei paar jónge, die same nog get te beredderen hawe veur 't hoogfeest. 't Mous gauw gaon, want de biechtsjtoul van daen Heer waor neit lang vrie. Toch bleif 'r ei moment bie de sjeper sjtaon: dae dei 'm dènke aan de veljer và Betlehem. Ze keken allebei nao de klaor locht mit de eesjte sjtarre en de kaplaon zagt: ‘Wat waerd den heilige nacht röstig sjoon!’ ‘Dat zègkt der goud, Heer, zo mót het aevel ouch zin op dezen aovend en zo sjtil zal het ouch gewaest zin in de ganse natoer, wie Ouze Leiven Heer op de welt koum... mer noe mót geer mich èns zègke - geer zit geleerd - zou om twelf oeren dezen nacht ein ougeblik alle water wien zin, wie 'n awd verhaol geit?’ De kaplaon kreig 'ne fiene lach euver zie jonk gezicht en hae zagt: ‘Ja sjeper, es de aw profete euver den tied van de Messias professiede, dà zagte ze: ‘In die daag zólle de berg droepe van de zuitigheid en de heuvels zóllen euverloupe và mèlk en honing’. Dao meinde ze mit, dat 't dan veur de zele van de luuj eine gelökkigen tied zou waerde. Mer noe mot ich gaon, sjeper, ein zelige Krismès!’ ‘Vansgelieke Heer’, zagt Tis en gong zich biechte. De kaplaon, mènde-n-hae, haw zich neit richtig oetgesjpraoke euver dat awd verhaol.

Wie er oet de kirk koum en de waeg aafleip, dae 'm al gauw boeten 't dörp bracht, droug 'r in zien aw zeel 't gelök van ei kindj. Hae leip langs de grote gewanj van den haof; irges op Aoken aan sjtong ein bezonjer klaor sjtar, die vunkelde wie rein zilver. Zo zou die van de drie Keuningen ouch waal gesjenen höbbe. In 'n awd bouk, haw 'r èns gelaeze, wie Sint Frans van Assisië Krismès haw gevierd in eine bosj mit os en aezel en ein krub mit 't Kindje. Dao waore de luuj oet den ómtrek in de Krisnach haer komme. ‘Ich zou waal èns mit mien sjaop oet willen in deze nacht, de gewanj in baoven op de berg. Mer dà lachde ze mich weir oet, Bert zeker, en ouch Daam, dat groot kauf, dat ruiberindj! Die kènne niks en weite neit wat sjoon is’. En de sjeper leip langs de gewanj en fantaseirde wiejer: ‘Es ich mien douns* mocht en meister waor, sleipde-n-ich mich ettelike bössele sjtreu oet die miet en maakde mich op de berg ein tent và sjtreu. En dan hie op 't ruibelandj dao sjteit nog zat veur de sjaop. Dao trocht ich taengen den heiligen aovend haer en leit ze mer sjnagere*. Me zaet waal: ‘Es 't Kristkindje-n-is gebaore, höbben de ruibe hunne sjmaak verlaore’. Mer sjaop zint gein sjlokprieë, die zint vazel* vour gewènd en knage nog wo kui mer sjnoeve en mit de kop sjödde. Op de veljer và Betlehem zal 't in den heilige nacht ouch waal neit väöl meei gegaeven höbbe es get hel sjmeile* veur de sjaop’.

Wie Tis aan de bongerd koum, waor 't opèns gedaon mit ziene sjonen droum. Dao koum 'm einen taengen, de berg op, en dae zong. Dat waor geine zank veur den heilige nacht en de sjeper speurde-n-al gauw wae 't waor. Hae kantj 'm aan de sjtöm; Jérome, biegenaamd de Waal, omdat zie vader oet de Walepays hie waor blieven hange. Jérome waor 'ne veehanjelaer, dae dik in de boesje* zout, mer eine lochtsjlaeger* eesjte klas. Hae zagt altied, dat de kirk geinen haas waor, die leip 'm neit eweg en daorom sjpouden hae zich noots om d'r in te komme.

Wie 'r Tis gewaar woord in den hauven duustere sjeide-n-hae oet mit zèngen en reip: ‘Ah miene brave sjeper, wo kumst doe vandan?’

[p. 233]

‘Ich kom oet gen kirk en höb mich gebiecht’ zag Tis. ‘Ah zo’, zagt Jérome, ‘dat is get veur braaf luuj mer niks veur mich. Dat versjteit zich sjlecht mit den hanjel’. Tis mous 'm noe toch effen ein mit gaeve: ‘Jérome, es doe ouch väöl geldj höbs, wie de zègk is, èns presenteirt dich Ouze Leiven Heer de raekening en dan... zos-te waal èns ermer konne zin es ich en es den ermste pungel’. Jérome lachde dat hae sjaterde - hae haw weir ei sjtriepken op - en hae sjwaaljterde wiejer. Hae zóng de berg op en doe dacht Tis aan 't sjpraekwoord - 't waor nog va zie vader, dae 't ummer zagt, went 't einen ondeugender goud gong op de welt -:

‘Wie krómmer sjtek, wie baeter krök

‘Wie sjlechter christ, wie meei gelök’.

Tis koum aan den haof. Wie 'r de paort op koum, sjpeurden 'm zien sjaop in de sjaopsjtal, want ze kantjen 'm aan de gank. En ze blaekden i koor, wie ze 'm hoorte. ‘Sjäöpkes, ei bitje gedöldj, geer zolt 't dezen aovend goud höbbe’, zagt de sjeper. En hae dacht d'r aan, dat in 't bouk và Sint Frans ouch sjtong, dat den heilige mit Krismès èns zagt: ‘Es ich de keizer kènde, zou ich 'm vraoge op Kristdaag veur alle veugel i zie riek vour te laote sjtruie, veural veur ós zöstesj de leeuwerke en dat jederei, dae vee i gene sjtal haet, oet leifde tot het Kristkindj, dat in ein krub gebaore woord, biezonjer goud vour mot gaeven op Kristaovend’. Dat lèste zou 'r noe gaon doon.

En Tis sjleipde drie bössele van het fienste hui oet de Lang Dèl de sjaopsjtal in. De sjaop drongen om 'm haer, wie 'r de bössele los maakde en houven de köp nao 'm op, es went ze loesterde nao alles wat 'r hun op dezen aovend vertèlde. Doe sjpreid-n-hae 't hui door de ruipe* en bleif mer kalle mit zie vee. 't Gans köd sjtóng noe veur de ruipe langs de wenj van de sjtal te peuzele. Noe nog frisj sjtreu veur 't nachtlaeger en zien deire kosse de sjone nacht in gaon.

Boeten op het goud koum 'm Bert de paesjknecht taenge. Dae zat twee körf mit haver boeten op de luif neir, wie 'm dat den haufe gekommandeird haw. Die mousen dao in den heilige nacht in de boetelocht blieve sjtaon, dat waor 'n awd gebroek in 't landj. Paerd, die van die haver te vraete kreige op Kristdaag, zouwe bevried blieve van de ‘kroep’. Noe dacht Tis d'r aan, wat er veur de haufesje nog doon mous en zocht in 't sjtaokesj* nao 'ne grieze sjolk, dae 'r zich óm dei. Dao hong de vètte gaus gereid om geplökt te waere; den haufe zelf haw ze al oet 't laeve geholpe en dao lougen ouch 'n koppel knien om gevild te waere. Zo werk waor alle-ze-laeve get veur de sjeper gewaest en Tis meinde-n-ouch, dat geine van de angere dat koos wie hae. Hae sjliepde zie mets en begost mit de knien. Aan de wandj hóng 'n lucht die meei sjwaamde-n-es get angesj, mer Tis knoterde dezen aovend neit euver sjlecht leich. Al gauw sjtongen de kleine Neires en 't Leike bie 'm en keke wie 'r dat allemaol dei. Ouch de paesjknecht koum èns kieke. Ze kalden euver 't waer: klaor locht en toch gei gevreur. Tis zagt: ‘Zit de krao mit Krismès in de klee, mit Paosje zit ze in de sjnee’. Dat waor 'n awd gezègkde en 't waor ummer zo oetkomme, mènde de sjeper.

Om acht oere zoute ze allemaol a gen dösj veur 't aombrood*, den haufe mit de haufesje, de drie jonges en ouch de domestieke. Alles waor angesj op dezen heiligen aovend; op de gezichter loug 'ne blieë glans en ouch de drie sjtrabante van teen tot veertien jaor holje zich modest sjtil. De veesj gebakke tervewèk, dezen aovend mit honing d'r op i plaats và zeim, sjmaakde-n-hun en ouch de eierpap mit sokker op kos hun bekke*. Tis vertèlde-n-euver de bieë in de Kristnacht; taengen twelf oere zongen die in hun sjtreukörf eine Kristzank. Neireske wól mit alle geweld dezen nacht dao heer gao loestere en flinsjde* mit Tis, dat dae 'm zou komme wakker make en mit 'm gaon nao de bieëhal i gene koolef*. Mer Tis zagt, dat Neireske toch niks zou heure, want dae zangk kos allein de man heure dae de meister van de bieë waor en dae hun verzörgde.

Den haufe sjprouk nog effe euver den ‘Hei Hoh!’ van den tweede Kristdaag. Dan zoue, wie dat ummer gebroek gewaest waor, de sjoolkinjer nao de Vesper van de ein boerderie nao de anger trèkke en hunnen ‘Hei Ho!’ roupe. Dan mous den haufe zelf veur de paort versjiene en de manjelen eppel oetsjmiete. In grote ro tesjeplagke, die ze es bujel geknuipt hawe, verzamelde ze dan de buit en dà zougs-te de

[p. 234]

grote en klein batraeve euver ein rolle, om zoväöl muigelik beiein te sjarre. Tis amuseerde zich jeder jaor, es 'r dat kos aanzeen. Deze aovend nog zouen de manjele mit fruit in 't sjtaokes waere gereid gezat.

De wonjerdeipe röst van den heilige nacht loug noe euver den haof en de ganse landjouw. Allein de vunkelende sjtarre sjprouken hun misterieus taal veur de wachtende welt. De nuuj gebaorte van den Heiland in de harter van väöl doezende, die nog và gouwe wil waore in dit beveurrecht landj.

Veur veir oere, wie de klokkeklank euver de heuvele gong tot wo de sjtil boerehäöf louge, góngen euveral paorten aope en trochten mit tröpkes groten en kleine same nao de Nachtmès. Ouch den haof leip laeg en allein Tis de sjeper bleif heim en betrocht ziene waakpost. Wie 'r bie zien sjaop waor gewaest, zat hae zich in de keuke in de grote sjtoul a gen sjtouf. Die waor de ganse nacht blieve brenne.

Tis baede zich de rozekrans en doe lous 'r oet den awe ‘Martin von Kochem’ het verhaol và Christus gebaorte, wie dae dat zo wiedluipig in zie bouk vertèlt. Wie Tis aan de plaats koum, wo den èngel de sjeepesj het grote nuuts verkundigt, volt hae zich zo gelökkig es went hae zelf op het veldj và Betlehem dat haw mitgemaakt en hae mous de bril aaf doon, om zich de traonen oet gen ouge te wusje.

W.J. Vromen